Mavzu. Qishloq xo’jaligida yer fondi resurslari va undan foyalanish samaradorligi

---

MAVZU. 
Qishloq xo’jaligida yer fondi resurslari va undan 
foyalanish samaradorligi 
Reja: 
1. 
Qishloq xo`jaligi yer fondining tarkibi, ahamiyati va o`ziga xos 
xususiyatlari 
2. 
Qishloq xo`jaligida yerdan foydalanishning darajasi va 
samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar 
3. 
Yerdan foydalanish darajasi va samaradorligini oshirish yo`llari 
1. 
Qishloq xo`jaligi yer fondining tarkibi, ahamiyati va o`ziga xos 
xususiyatlari 
Yer barcha ishlab chiqarilayotgan boyliklarning manbasi ekanligi ko`p martalab e`tirof 
etilgan. Yer sanoat ishlab chiqarishining ayrim turlari uchun yer imoratlar turadigan oddiy 
baza, qishloq xo`jaligida esa asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. YA`ni kishilar 
yerga ishlov berish yo`li bilan ishlab chiqarishga ta`sir etadi. Yer bir paytda mehnat predmeti 
(mehnat yo`naltiriladigan obyekt sifatida) va mehnat quroli (yerda zarur biologik 
sharoitlarni tug`dirish natijasida o`simliklar rivojlanadi) sifatida qishloq xo`jaligida yuzaga 
chiqadi. Yer har bir xalqning asosiy boyligidir. 
O`zbekiston Respublikasi 447,4 mln. gektar yer maydoniga ega
. 
Respublika qishloq 
xo`jaligiga yaroqli yer maydonilarining 81 foizi yoki 26,6 mln. gektarini yaylov va 
pichanzorlar tashkil etadi. 
O`zbekiston qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarning 16 foizi 
haydaladigan yerlardir. Mamlakatning lalmikor yerlari 6,6 mln. gektar. Shundan 3,0-3,2 
mln. gektari haydaladi va ularda lalimi dehqonchilik bilan shug`ullaniladi. Qolgan qismida 
namlikning juda kam bo`lganligi sababli foydalanilmaydi. 
Respublika yerining bir qismi shaharlar va aholi punktlari, bir qismi transport va 
kommunikatsiyalari, daryo va suv havzalari bilan band yerlar, o`rmon xo`jaligi yerlari,

---

harbiy maqsadlar uchun ajratilgan yerlar va davlat zahira fondidan iborat
. Biz uchun eng 
muhimi, qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar hisoblanadi. Respublikaning yer manbalari 
cheklangan va u qishloq xo`jaligi tarmog`ida foydalanadigan resurs sifatida kamayib 
bormoqda. 
Qishloq xo`jaligida yer fondi asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida quyidagi 
xususiyatlarga ega: 
1).
Yer tabiatda chegaralangan
. Uni insoniyat xohlaguncha ko`paytirish imkoniga ega 
emas. Demak, yagona to`g`ri yo`l – mavjud yer resurslaridan samarali foydalanishdir. 
Bundan tashqari sanoatning, kommunikatsiyaning o`sishi aholining ko`payishi tabiiy holda 
bir kishiga to`g`ri keladigan yer maydoni qisqarishiga olib keladi. Qolaversa, insoniyat 
yerdan to`g`ri foydalanmasligi oqibatda ularning qishloq xo`jaligi oborotidan chiqib ketish 
xollari ham yuz bermoqda. Taraqiyotning tuproq erroziyasi, sho`r bosish, kasalliklarga 
chalinish 
kabi 
salbiy 
oqibatlarini 
kamaytirish 
har 
bir 
davlatning, 
yerdan 
foydalanuvchilarning birinchi galdagi vazifasidadir. 
2). 
Yer – tabiat mahsuli
. Bu ham bizning oldimizga qator vazifalarni qo`yadi. Uni 
yaratishda inson mehnati aralashmagan. Albatta bazor munosabatlari talablaridan kelib 
chiqib yerning bohasi shakllanadi. Lekin bu boha uning haqiqiy narxi qancha ekanligini aniq 
belgilay olmaydi. Yerni oldi sotdi jarayonlarida bu xususiyalarni hisobga olish lozim. 
3). 
Yer abadiy ishlab chiqarish vositasidir
. Bu degani yerdan o`z bilganimizcha abadiy 
foydalanish mumkin degani emas. Balki yerdan to`g`ri va oqilona foydalangandagina u 
qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi uchun abadiy bo`lishi mumkin. Yerdan noto`g`ri 
foydalanish esa uning qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi uchun yaroqsiz holga kelib 
qolishiga sabab bo`ladi. Masalan, 2005 yilning 1-avgusti ma`lumotlariga qaraganda birgina 
farg`ona vodiysida 2000 yilda mavjud bo`lgan 366 ming gektar sug`orilib dehqonchilik 
qiladigan yerlarning 9 ming gektari ekin ekish uchun yaroqsiz holga kelib qolgan. 
4). 
Turli joylarda mavjud yer maydonlari turli sifatga, ya`ni unumdorlikka ega
. 
Yerning tabiiy va sun`iy unumdorligi bir – biridan farqlanadi. Tabiiy unumdrolik – yerning 
inson aralashuvisiz tabiat tomonidan vujudga kelgan hosil bera olish qobiliyatidir. Inson 
aralashuvi natijasida vujudga kelgan unumdorlik sun`iy unumdorlikdir. Bu unumdorlikni 
oshirish imkoniyatlari katta. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki 
respublika yerlarining tabiiy unumdorligi pasayib bormoqda. Tuproqda mavjud bo`lgan 
gumus moddasining pasayishi kuzatilmoqda. Buning oldini olishning asosiy yo`llari yerga 
dam berish, yerlarning holatini hisobga olib qishloq xo`jalik ekinlarini joylashtirish, yerga 
organik o`g`itlarni (har bir gektarga kamida 15 tonanadan) solish, sug`orishning ilg`or 
texnologiyalaridan foydalanish zarur. 

---

5). 
Yerni bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish mumkin emas
. Demak qishloq 
xo`jaligida yerdan foydalanishni yaxshilash uchun har bir xo`jalik (shirkat, fermer va 
dehqon) hududida qanday sifatga ega yer bo`lsa shunga qarab ekin turlarini joyashtirish 
lozim. Bu xususiyat qishloq xo`jaligi korxonalariga faoliyat uchun o`rnatiladigan soliq 
tizimini ishlatishda ham hisobga olinishi talab qilinadi. 
Bularning barchasi mavjud yerlarda qaysi ekin turlarini joylashtirish, texnikaning 
qanday turlaridan foydalanish va ishlab chiqarishning hajmi qanday bo`lishi maqsadga 
muvofiqligi to`g`risida inkor etib bo`lmaydigan talablarni keltirib chiqaradi.