Tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlanishining tashkiliy asoslari tadbirkorlikning huquq va majburiyatlari

Sho‘ba (qiz) koroialar, shahobcha (vakolatona)lar, Xorijiy koronalar.

Sho‘‘ba (qiz) koronalar - bu koronalar yuridik shas tomonidai bunyod etilgan bo‘ib har qaiday mulk shakliga ega bo‘lishi mumkii. Ularning bunyod etilishi uchun quyidaga majburiy shartlarga rioya qilinishi kerak:

- bunyod etilayotgan qiz koronaga mulkni yoki uning bir qismini berish;
- qiz koronaga beriladigan mulkka, mulk egasiniig yoki uning vakolatiga ega bo‘lgan idoraning roziligining bo‘lishi;
- ta’sis koronasi qiz koronaga beriladigan mulkka egalik qilmasiligi.
Qiz koronani bunyod etish va uni ro‘yatda o‘kazish asosiy koronalar tashkil qilinishini targ‘ibida o‘tkaziladi. Qiz koronalar ta’sischi koronalar kabi huquq va imtiyozlardan foydalanadilar va javobgarlikka ega bo‘ladilar. Ta’sischi va qiz koronalar o‘rtasidagi munosabatlar ta’sis hujjatlari asosida tartibga solinadi.
Har qanday shakldagi mulkka ega bo‘lgan koronalar o‘z shahobchalarini (vakolatonalarni) bunyod etishga aqlidirlar. Ular yuridik shas bunda olmaydilar va ular haqidagi rahbar tasdiqlagan nizom asosida faoliyat ko‘rsatadilar.
SHahobcha yoki vakolatona bankda hisob yoki joriy hisob raqamlarini ochish mumkin. Ularga korona nomidan xo‘jalik shartnomalarini tuzish huquqi beriladi. SHartnoma bo‘yicha - javobgarlik korona zimmasiga yuklanadi.
SHunga o‘shash bo‘linmalar nizomda ko‘zda tutilgan bitta yoki bir necha faoliyat turlarini amalga oshirish niyatida mahalliy sharoitlarni aniq isobga olgan olda bunyod etiladi. SHaobcha va vakolatonalar yangi ish boshlagan tadbirkorlarning o‘z ishlarini mustaqil olib borib, asta sekinlik bilan kichik biznesga kirib borishlari uchun sharoit yaratib berish vazifasini bajaradi, chunki shahobchalar va ularning bosh koronalari o‘rtasidagi munosabatlir odatda xo‘jalik ichidagi xo‘jalik hisobi asosida quriladi.
Xorijiy firmalar begona mamlakatda amal qiluvchi koronalar bulib, ular xo‘jalik faoliyati bilan Xorijiy yoki qo‘shma koronalar tashkil etmasdan shug‘ullanishlari mumkin. Respublikada xorijiy firmalar, tashkilotlar vakolatonalari va ularning bo‘linmlarining faoliyat ko‘rsatishiga rusat etilgan. Ularning ochilishida, davlat ro‘yatdan o‘tkazish uchun 2 ming Amerika dollari miqdorida to‘lov to‘lanadi.
Xorijiy firmalarining doimiy vakolatonalari norezident hisoblanadilar. Agar, ularning faoliyati daromad olishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, unda, ular o‘zlari joylashgan mamlakat koronalari kabi, ammo masus tartibda soliq to‘laydilar.
Xorijiy firmalar vakoltonalari foyda olish faoliyati bilan shug‘ullanmaslnklari ham mumkin. Ular faoliyati xorijiy firmalar yordamida chet davlatlarda turib moliya bilan ta’minlanadilar. Bu kabi vakolatonalar faqat vakolatchilik vazifalarini bajaradilar, jumladan, Xorijiy firmalar vakillari vtakimizdagi sheriklari, dailag idoralari oldida Xorijiy firmalar pomidap vakillik siladilar, sharpyunalar tuzadilar, chet davlatlar firmalarining mahsuloti va ko‘rsatadigan xizmatini reklama qiladilar. Ammo bu kabi vakolatonalar o‘zlarining faoliyatidan hech qanday daromad olmaydilar. Ammo, ishning bundan shakllari ko‘pgina Xorijiy firmalar uchun mazkur mamlakat bozorni o‘rganishning dastlabki bosqichida katta foyda beradi. U katta investitsiyalar talab qilmaydi, mazkur mamlakatdaga iqtisodiy ahvolni o‘rganishga imkon yaratadi, investitsiya qilish naqadar maqsadga muvofiqliligini yordam beradi.
CHet davlatda to‘la moliya bilan ta’minlanuvchi vakolatoonalar mamlakatimiz koronalari kabi msehnatga haq to‘lash fondidan, O‘zbekistonda yollangan ishchilar kabi ish haqidan, hamda, ko‘chmas mulk uchun soliq to‘laydilar. O‘z faoliyatini daromad olmaydigan vakolatonalar bundan farqli ravishda, bir qator soliqlardan ozod qilingan.
Xorijiy korona - bu yuridik shas – rezidenti hisoblanadi, uning nizom kapitalida faqat Xorijiy kapitial ishlatiladi. U Xorijiy investor tomonidan bevosita ta’sis etilishi yoki respublmkadagi mulk egalaridan konvertatsiyalanuvchi valyutaga sotib olingan mulk asosida bunyod, etilishi mumkin. Xorijiy koronalar shuningdek mazkur hududda amal qiluvchi valyuta asosida ham tashkil qilpnishi mumkin. Buning uchun bu valyuta shu davlatda Xorijiy investitsiyalarda yoki rusat etilgan tijoratchilik faoliyatidan oliigan daromad ko‘rinishida bo‘lishi yoki konvertatsiyalashtirilgan valyutata respublika banklarida almashtirilgan bo‘lishl kerak.
Xorijiy korona faoliyati daromad olishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Ulardan mamlakat koronalariga belgilangan tartibda soliq olinadi. Soliq imtiyozlar amaldaga qonunchilik doirasida joriy qilinadi.
Xorijiy koronalar shu sohada vakolati bo‘lagan banklarda hisob raqami ochish huquqiga ega. Hisob Xorijiy va milliy valvalyutada ochilishi mumkin. Milliy valyuta Xususiylashtirish maqsadida, om-ashyo, tovarlar sotib olish uchun ishlatilishi mumin. Ammo, bu mablag‘ Xorijiy koronaniig respublika hududidagi xo‘jalik faoliyati hisobiga topilgan bo‘lishi kerak. Xorijiy investitsiyalarga asoslangan koronalarning mablag‘lari, shuningdek, banklarga, sug‘urta kompaniyalariga, koronalarga, ularning ulushi nizom kapitalini 50» dan oshmasligi sharti bilan, qo‘yilishi mumkin.