Tafakkur haqida umumiy tushunciia

Ixtiyoriy va ixtiyorsiz tafakkur jarayonlari
Boshqa aqliy jarayonlar singari, tafakkur jarayoni ham, ixtiyoriy va ixtiyorsiz sodir bo’lishi mumkin.
Boshqa aqliy faoliyat turlariga (idrok, esda qolish, esda yuritish, xayolga) nisbattan tafakkur ko’proq ixtiyoriy jarayondir. Fiklash faoliyatida ko’pincha maxsus savollar qo’yiladi, masalalar ifodalab beriladi. Javoblarni qidirish, yangi masalalarni yechish vaqtida ko’pincha biz ma’lum darajada kuch sarflaymiz, irodamizni ishga solamiz, bunda ba’zan katta qiyinchiliklarni, yengishga to’g’ri keladi.
Ixtiyoriy tafakkur muhokama qilish tarzida o'tadi. Matematikadan liar qanday^'masalani yechish jarayoni ixtiyoriy tafakkurga misol bola oladi. Nazorat qiluvchi tancticliy tafakkur ham, asosan, ixtiyoriy tafakkur jarayonidir.
Tafakkur jarayonlari ixtiyorsiz tarzda ham bo'ladi. Bunda ixtiyorsiz jarayonlar ko'pincha ixtiyoriy tafakkur bilan chambarchas chirmashib ketadi. Ba'zan faoliyatning turli sohalariga: maishiy, amaliy, ilmiy-bilish faoliyatlariga doir savollar beixtiyor tug'ilib qoladi. Qo'yi1gan savollar­ning javoblari ham, xuddi shuningdek, ba'zan beixtiyor qidiriladi va topi­shadi. Bunday hollarda fikrlash jarayonlar sezilmasdan o'taveradi, savol­larning javoblari esa fahmga kelganday bo'ladi. Ba'zan shunday ham bo'ladiki, biz qattiq fikr qilib turgan vaqtimizda butunlay boshqacha fikrlash bizda beixtiyor (biror nimaning ta'siri bilan) paydo bo'ladi, shu fikr­lar ongimizga o’rnashib olib, bizning e'tiborimizni asosiy ishdan, shu onning o'zida ongli ravishda qo'yilgan vazifadan chetga tortadi. Ko'pincha biz biror-bir vazifani ixtiyoriy ravishda o'z oldimizga qo'yib, hal etayotganimizda, shu onning o'zida bizning oldimizda turmagan boshqa masalalarni ham yo'lakay hal qilib qo'yamiz. Shunday hollar ham bo'ladiki, ixtiyoriy ravishda zo'r berib, fikr qilingan vaqtda hal etilmay ctolgan ma­salalar biroz vaqt o'tgach, biz kutmagan holda, o'z-o'zidan hal qilinib qoladi.
Yirik mutafakkirlar beixtiyor fikr qilib turgan paytlarida ilmiy kashfiyotlar qilganliklari singari hollar ham oz emas. Chunonchi, shu narsa ma'lumki, qadimiy grek mutaftikkiri Arximed solishtirma og'irlik qonunini shu masala ustida zo'r berib fikr qilgan vaqtida kashf qilolmasdan, balki o'zi sira kutmagan bir paytda, vannada cho'milib turgan vaqtida beixtiyor kashf ctilgan.
Mendeleyevning aytishiga qaraganda, u elementlarning davriy siste­masi jadvalini tuzmoqchi bo'lib, uch keeha-kunduz tinmay ishlagan. Ammo shunda ham bu vazifani hal qila olmagan. Shundan keyin juda charchab o’rniga yotgan-u, shu onda uxlab qolgan. «Men tushimda, — deydi Men­deleyev, — shu elementlar batartib joylashtirib qo'yilgan jadvalni ko'rdim». Mendeleyev darhol o’rnidan turib, shu jadvalni bir parcha qog'ozgq yozib qo'ygan.
Masalaning buncha beixtiyor ravishda, kutilmagan holda hal etilishi ilgari zo'r berib qilingan, lekin bitmay qolgan tafakkur jarayonining tu­gallanishi bo'lsa kerak.
O'zlari masalani mana shunday beixtiyor hal etgan va shu jarayonni kuzatgan kishilar bu jarayonni mana shu tariqa izohlab berganlikni ko'ramiz. Masalan, professor Bexterevning aytishiga qaraganda, u tushi­da yoki ertalab uyg’onishi bilanoq, masalani to'satdan yechishga muvaffaq bo'lar ekan. Bunday hollarda o'rganilayotgan masala ustida uxlash­dap oldin ham qattiq o'ylash va diqqat-e'tibomi shu masalaga to`plash katta rol o’ynasa kerak.
Beixtiyor tafakkur jarayonlarida muvaqqat bog'lanishiaming vujudga kel hida oriyentirovka renekslari katta rot o'ynaydi, oriyentirovka ref­Ick ,iri mana shu bog'lanishlarni faollashtiradi va shu bog'lanislilarning Y04 alishiga ta'sir qiladi.
Taajublanish va hayratda qolish hislari, qiziqish hissi, ishonch, ishonch­sizlik hissi, shubhalanish hissi va ayniqsa, yangilikni sezish hissi ixtiyor­siz afakkur jarayonlarini faollashtirishda katta ahamiyatga egadir.
Bu kislar fikr1ash jarayonlarining tug'ilishiga sabab bo'ladi yoki shu hislarning o'zi tafakkur jarayonlari sababli tug'iladi va o'z navbatida shu jarayonlarning borishiga ta'sir qiladi.