Tafakkur ijtimoiy hayot sharoitida shakllanadigan jarayon bo’lib, u dastavval kyeng pryedmyetli /amaliy/ faoliyat tarzida namoyon bo’ladi. Kyeyinchalik u "aqliy" xatti-harakat xaraktyerini oluvchi shaklga aylanadi

Tafakkur ijtimoiy hayot sharoitida shakllanadigan jarayon bo’lib, u dastavval kyeng pryedmyetli /amaliy/ faoliyat tarzida namoyon bo’ladi. Kyeyinchalik u "aqliy" xatti-harakat xaraktyerini oluvchi shaklga aylanadi.
Tafakkur odamni bilish faoliyatinyng oliy shakli sifatida atrof olamni /voqyelikni/ umumlashtirgan holda, vositali aks etish imkoniyatini byeradi, narsalar bilan hodisapar o’rtasida aloqa va munosabatlarni tashkil qiladi.
Inson tafakkurini hayvon tafakkuridan farqlab turuvchi muhim jihati - bu nutq va shu bilan birga qo’llaniladigan byelgilar tizimidir. Aynan shuning uchun inson tafakkuri atrof olamni umumlashtirilgan va vositali holda aks ettirish imkoniyatini byeradi.
Tafakkur - yangilikni qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir. Bu yangilik sub’yektiv bo’lishi mumkin, ya’ni uni kimlardir qachonlardir topgan bo’lishi mumkin. Lyekin sub’yekt tafakkur jarayoni yordamida uni o’zi uchun yangitdan kashf etadi, aks holda biz ko’proq xotira, o’tgan tajriba-larimizni qayta tiklagan bo’lamiz. Bolalarni o’qitishda tafakkurning shu muhim xaraktyeristikasini asos qilib olish lozim. Pyedagoglarni bolalar bilan muammoli darslar o’tishga doimiy intilishlarining asosida ham tafakkurning aynan shu xarakgyeristikasi yotadi. Agar biz tafakkurni, uning individual xususiyatlarini rivojlan-tirishni xoxlasak, unda dars davomida imkon qadar ko’p muammoli vaziyat yaratishimiz lozim bo’ladi. O’quvchilar faqat xotira jarayonlari /o’tmish tajribasini qayta tiklash/ bilangina kifoyalanib qolmay, balki o’ylanishga, nimanidir yangitdan yaratishga /sub’yektiv bo’lsada/ harakat qilishlari lozim.
Yuqorida aytib o’tilgandyek, tafakkurning muhim xaraktyeristikasi bu tafakkur va nutqning yaqin hamda o’zaro bog’liqligidir. U yoki bu fikr qanchalik o’ylangan bo’lsa, u so’zlarda, yuzaki va yozma nutqda shunchalik aniq va yaxshi ifodalanadi. Va aksincha, qandaydir bir fikrning so’zlar yordamida shakllanishi qanchalik takomillashtirilgan bo’lsa, shu fikrning o’zi shunchalik aniqlashadi va tushunarli bo’lib boradi. Fikr so’zlarda shakllanganligi, mustahkamlanganligi /muhrlanganligi/ tufayli yuzaga kyelishi bilan yo’qolib, so’nib kyetmaydi. Tafakkurning shu xaraktyeristikasi tufayli, agar biz o’quvchilar tafakkurini rivojlantirishni xoxlasak - unda o’quvchilar nutqini rivojlantirishimiz, ularni o’z nuqtai nazarlarini himoya qilishga o’rgatishimiz, ularni asoslab byera olishlikka, boshqacha nuqtai nazarni eshita bilishga, unda o’zining "o’rinli" hissasini ko’shishga, o’rinli tanqid qila bilishga, tortishuvlarga o’rgatishimiz kyerak. Bularning hammasiga o’qituvchilar tomondan dars davomida byeriladigan so’roklarning to’uri ko’yilganligi xizmat qiladi.
Odatda, o’qituvchi so’rash vaqtida aniq o’quvchining bilimini tyekshiradi va baholaydi. Lyekin so’rov funktsiyasini yanada chukurroq qarab chiqishimiz mumkin va shunda o’quvchining go’yoki biz bilgan, lyekin qaysidir ong osti darajasida bo’lgan ko’plab funktsiyalari yuzaga chiqadi. Tafakkur va uning mustaqilligining rivojlanishiga aniq ko’mak byera oladigan bu funktsiyalar haqida kyeyingi paragrafda batafsil to’xtalib o’tamiz.
Tafakkurning muhim tavsifi shundan iboratki, tafakkur hissiy bilishning amaliy faoliyati asosida /syezgi va idrok/ va uning chyegarasidan tashqarida yuzaga kyeladi. Dyemak, tafakkur yordamida syezgi, idrokka byerilmagan va umuman kuzatish imkoniyati bo’lmagan hodisalarni hal qilishi mumkin. Agarda hissiy bilish bosqichida /syezgi va idrok darajasida/ tashqi qo’zuatuvchilar byevosita bizning ongimizda mos obrazlarni yuzaga kyeltirsa, tafakkur jarayoni esa murakkab holda amalga oshadi.
Tafakkur jarayoni bizni o’rab turgan olamni fikriy opyeratsiyalar: analiz, sintyez, taqqoslash, abstraktsiyalash, umumlashtirish, sistyemalashtirish, klassifikatsiyalash yordamida aks ettiradi. Ushbu opyeratsiyalar ko’magida inson idrokdan yashiringan narsalarni bilish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Alohida kuzatishda analiz va sintyez orqali, o’tgan tajriba natijalariga suyangan holda inson tafakkur jarayonida alohida ob’yektlarning umumiy tomonlarini topadi. Umumiylikni abstraktsiyalash bu ob’yektlarni turli sistyemalarga birlashtirishga imkoniyat byerib, inson uchun tyevarak atrofdagi voqyelikningumumlashtirilgan holda aks ettirishga imkoniyat yaratadi.
Inson tafakkur yordamida nafaqat hodisalarni, balki ularning mazmunini ham bilib oladi. Tafakkur orqali inson turli aloqa va munosabatlarni tiklashga va shu bilan ob’yektiv qonunlarni topish va ochish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Inson tafakkuri doimo aniq maqsadga yo’naltirilgan ixtiyoriy xaraktyerga ega, chunki tafakkurning har qanday akti bizning ongimizda yuzaga kyelgan fikriy vazifani /muammoni/ hal etishga, savolga javob topishga qaratiladi.
Inson bilimi qanchalik kyeng va chukur bo’lsa, uning aqliy faoliyatining tajribasi shunchalik mukammalikka ega, u shunchalik ko’p hal etilmagan muammoni ko’ra oladi, ongidan shunchalik tyez-tyez yechimini talab etuvchi fikriy vazifalar yuzaga kyeladi, va aksincha, sodda, past darajadagi bilim egasi uchun qoidaga ko’ra hal etilmagan savollar yuzaga kyelmaydi.
Tafakkur o’z tabiati bilan dialogikdir. Albatta, har birimiz oldimizda turgan muammoga diqqat e’tiborimizni qaratar ekanmiz, biz muammoni biror kishi bilan yoki o’z-o’zimiz bilan muhokama qilib ko’rishga harakat qilamiz. Bu vaqtda biz tashqi yoki ichki dialogga ega bo’lamiz.
Uzoq vaqggacha inson tafakkuri psixologiyada individual jarayon sifatida tadqiq etib kyelindi. Bunda tafakkur fikriy vazifalarni hal etuvchi jarayon sifatida e’tirof etildi va fikriy aktda uchta muhim bo’linma ajratildi:
1) sub’yekt fikriy vazifani o’zlashtiradi /qabul qiladi/;
2) sub’yekt javob axtaradi va natijaga erishadi;
3) sub’yekt qarorning/yechimning/ to’uriligini tyekshiradi.
Muammoga ushbu yondoshuvdan kyelib chiqqan holda, yosh bola va kattalar tafakkurini ta’lim amaliyotida mashq qilish va vazifani hal etishining usul va yo’llarini o’rgatish orqali rivojlantirish mumkin dyeb hisoblanardi. Boshqacha aytganda, sub’yekt fikriy vazifalarni qanchalik ko’p hal etsa, vazifa yechimini topishning qanchalik ko’p usul va yo’llarini egallab olsa, uning tafakkuri shunchalik yaxshi rivojlanadi.
Tafakkurni dialog sifatida qarash bilan tafakkurda yangi bo’limni ajratish imkoniyati tuuiladi, bunda aynan fikriy jarayon boshlanadi. Bu bo’lim "o’z-o’zining oldiga qo’yilgan" muammo /ichki dialog/ yoki boshqa ishtirokchi tafakkurining oldiga ko’yilgan muammo, xudtsi boshqa kishining oldiga ko’yilgan vazifa /tashqi dialog/da ifodalanadi.
Ma’lumki, u yoki bu muammo yuzasidan dars jarayonida o’quvchilar bilan muloqotda yoki individual suhbatda o’qituvchi o’quvchi tafakkurini oldiga siljiganligi haqida, shu bo’yicha o’quvchilar qaysi savol va muammolar bilan qiziqadilar, o’qituvchiga qanday savollar byeradilar, o’quvchi
mustaqil holda muammoni ishlashga qurbi yeta oladimi /masalan: ryefyerat yozishda/dyegan xulosaga kyeladi.
Individual tafakkurdagi yakuniy psixologik bo’linma javobni topishdan iboratdir. Tafakkurni dialogik printsip orqali tadqiqetilar va shakllantirilar ekan, bunda topilgan yechimni boshqa kimsaga hamma shakllarini namoyon etish juda muhimdir: bayon etish, namoyitsl etish, isbotlash. Bu shakllar fikrlash aktining strukturaviy bo’linmalarini tashkil etadi. Ushbu bo’linmaparda o’zining shaxsiy topgan qarorini tushunib yetish /anglash/ amalga oshadi. Haqiqatda ham, siz o’zingiz topgan javobni himoya qilishda, boshqalarga o’z qarashingizni isbot qilishga harakat qilayotganingizda o’zingizning javobingizning to’uriligini yanada chukurroq anglab borasiz. SHuninguchun ham yuqorida aytib o’tilgan formalarning boshqa kishining topgan javobini namoyish etishi o’quvchilar tafakkurining mustaqilligi uchun muhim ahamiyatga ega.
Dyemak, tafakkurga dialog sifatida qarash, dialogdagi shyeriklarning bilish faolligining rivojlanishiga katta imkoniyatlar yaratadi /masalan: o’quvchi va o’qituvchi/, o’qituvchi va o’quvchining o’zaro faolligi uchun zaruriy psixologik sharoit sifatida taklif etiladi. Agarda o’qituvchi tafakkuri va o’quvchi tafakkuri monolog sifatida amalga oshsa, tafakkur yuqori formalarining yuzaga kyelishi va bilish faolligining ryeal rivojlanishi sodir bo’lmaydi.
O’qituvchining pyedagogik qobiliyatlaridan biri, bu uning tafakkurining dialogligidir, shuningdyek, o’z o’quvchilarini birgalikda dialogik o’ylashga o’rgata olish, o’quviga ega bo’lishdir. Boshqacha aytganda, o’qituvchi o’quvchiga u yoki bu matyerialni tushuntirib, matyerial muhokamasi uchun o’quvchi bilan dialog boulashga harakat qilishi va ayni paytda o’qituvchi o’quvchiga matyerial haqida axborot byerib, uni muhokama etishga, diskussiya, analiz qilishga o’rgatishi lozim.
Tafakkur va uning mustaqilligini faqat so’zlab byerish, monolog - ma’ruza orqali rivojlantirish mumkin emas.
Lyekin hamkorlikdagi bilish faolligi muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun, shyeriklar muhokama etilayotgan muammo, hal etilayotgan vazifa yuzasidan tyengxolda ma’lumotga ega bo’lishi lozim. Muhokama etilayotgan muammo yuzasidan shyeriklarning tyeng holda ma’lumotga ega bo’lishi bilan hamkorlikdagi tafakkur, diskussiya ishtirokchilarininghar biri faol harakat qilish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Dyemak, fikriy aktning to’liq strukturasi quyidagicha:
1) muammoning yuzaga kyelishi va fikriy vazifaning shakllanishi;
2) vazifa javobini izlash va javobni topish;
3) ushbu topilgan javobni sub’yektiv yangilikni ochilishi sifatida idrok etish;
4) erishilgan javobning to’uriligini isbotlash, uni boshqa kishiga asoslab byerish, tushuntirish.
Har bir bo’linmada o’ziga xos spyetsifik bilish faolligi rivojlanadi:
a) muammoni axtarish;
b) uning javobini axtarish;
v) javobning asosini axtarish.
Tafakkurga bunday yondashuv unumli bo’lib, ijodiy, mustaqil tafakkurning rivojlanishi uchun kyeng imkoniyatlar ochib byeradi.
Tafakkur haqida so’zlar ekanmiz, biz albatta uning individual psixologikhususiyatlarini, ya’ni bir kishining, tafakkuridan farq qiluvchi hususiyatlari haqida to’xtalib, o’tishimiz lozim.
Bular qaysi hususiyatlar?
Bu-birinchi navbatda tafakkurning mustaqilligidir, qaysikim o’z ijtimoiy tajribasidan unumli va ijodiy foydalanadi, atrofdagilar fikridan tashqari mustaqil o’z shaxsiy fikriga ega bo’lishda, yangi muammoni ko’ra olish va uni hal eta bilish qobiliyatiga ega bo’lishda ifodalanadi.
Bu-tafakkurning tanqidiyligi, qaysikim boshqalarga, o’ziga, byelgilangan matyeriallarga nisbatan taxminiy ob’yektiv baholar byeradi.
Bu-tafakkurning chukurligi - qaysikim ob’yekt mazmunini topishda analiz qilish, taqqoslashda tavsiflanadi. Tafakkur ixchamligi - vazifani hal etishda optimal javoblar, variantlarini topishda, kyeraksiz yo’lni o’zgartirish o’quvchiga ega bo’lishda tavsiflanadi. Fikr tyezligi - insonning qisqa vaqt ichida kyerakli optimal qarorini qabul qila olish qobiliyatidir. Tafakkur rivojlanishining muhim ko’rinishi - muhim tomonlarni ajrata bilish o’quvi, barcha yangi umumlashtirishlarni mustaqil amalga oshira olishidir.
Tafakkurning yuqorida ta’kidlangan individul hususiyatlarining barchasini ta’lim amaliyotida hisobga olmoq zarur. Bu o’quvchilarga shaxsiy individual yondoshuvni amalga oshirishga imkoniyat byerib, ularning tafakkurini maqsadga muvofiq rivojlantirish va korryektsiya /tuzatish/ga ko’mak byeradi.

2. MUSTAQIL TAFAKKUR QANDAY

RIVOJLANTIRILADI?
Mustaqil, mantiqiy, ixcham tafakkurni va uning boshqa hususiyatlarini rivojlantirish mumkinmi?
Psixologlar bu savolga ijobiy holda tasdiq javobini byeradilar. Albatta aklning bu sifatlarini rivojlantirishda tuuma intyellyektual, irsiyat orqali o’tgan layoqat /mayl/ muhim ahamiyatga ega. Lyekin, bu yerda shuni alohida ta’kidlash lozimki, tugma layoqatlarning rivojlanishida, yaxshi qobiliyatning rivojlanishida tirishqoqlik, o’z ustida ishlash, myehnat katta rolo’ynaydi. Bu paytda o’z intyellyektual imkoniyatlarini yuzaga chiqarish, uni rivojlantirish uchun katta myehnat sarf qilgan kishi kam tuuma layoqatga ega bo’lsada, lyekin myehnatsyevarligi tufayli katta tuuma intyellyektual qobiliyatga ega bo’lib, dangasalik xususiyatiga ega bo’lgan kishilarga qaraganda katta muvaffaqiyatga erishadilar. Albatta kishida tuuma layoqat bilan birga myehnatsyevarlik, maqsadga intiluvchanlik, tartiblilik bo’lishi eng yaxshi /idyeal/ vaziyatdir.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganlarning barchasi yana bir bor sistyemali myehnat va ta’limning tafakkur va aqlning turli sifatlarini rivojlantirishda qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini e’tirof etishimizga imkoniyat byeradi.
O’qituvchilar, har kuni yangi /myetodikalar/ usullarini qo’llash orqali myehnat va ta’lim byerish jarayonida, ba’zan o’z o’quvchilarida aql sifatlari ancha yaxshi rivojlanganligini unutib ham qo’yishlari mumkin.
SHuni ham alohida ta’kidlash joizki, ta’lim xaraktyeri tafakkur tiplarini shakllantirishga ham ta’sir ko’rsatadi. Quyida byerilgan jadvaldan ko’rishimiz mumkinki, turli xaraktyerdagi ta’lim tafakkurning turli tiplarini shakllantiradi. Agarda siz mustaqil ijodiy tafakkurni / faol tafakkurni/ rivojlantirmoqchi bo’lsangiz, dars jarayonida izlanuvchi muammoli ta’limdan foydalanishingiz zarur.