Ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogikaning dolzarb muammolari Anotatsiya: Kalit so’zlar

Ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogikaning dolzarb muammolari

Anotatsiya:
Kalit so’zlar: Pedagogika, qadriyatlar, ta’lim islohotlari, bolalar tarbiyasi, vatanparvarlik, xushmuomilalik, insonparvarlik, xalq pedagogikasi, globallashuv jarayoni.
Har bir insonning hayoti va taqdiridagi haqiqiy poydevor bu -ta’lim va tarbiyadir. Tarbiyasiz ta’lim bo’lsa ham inson o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erisha olmaydi. Shu sabablarga ko’ra tarbiya va ta’limni shakllantirishga qaratilgan pedagogikaning muammolari har doim ham dolzarbdir.
Pedagogika jamiyatning rivojlanish qonun-qoidalariga tayangan holda taraqqiy etadi. Bugungi kunda esa ana shu jarayon avj pallasiga kirdi. Inson ongi taraqqiy etmas ekan, ijtimoiy hayot jabhalarida hech bir o‘zgarish sezilmaydi. Modomiki, zamon jadal sur’atlarda o‘zgaryabdimi, demak, pedagogika ham shu o‘zgarishlarga hamohang bo‘lmog‘i darkor[3.3].
Ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy hayotning hozirgi sharoitida yosh avlodni tarbiyalash muammolari alohida dolzarblik kasb etadi. Davlat, ta’lim boshqaruvi organlari, pedagogika fanlari tomonidan ta’lim muammolariga e’tibor kuchaydi. Ammo shunga qaramay, butun jamiyat zamonaviy yoshlarning ta'lim holatidan noroziligini bildirmoqda.
Bugungi kunda dunyo tobora ochiq bo'lib bormoqda. Yoshlar nafaqat boshqa mamlakatlarga tashrif buyurishadi, balki u yerda o'qib va ishlashadi. Ular xuddi shimgich kabi, o'zlari uchun yangi qadriyatlarni o'zlashtiradilar, turli xalqlarning urf-odatlari va an'analarini o'zlashtiradilar. Boshqa madaniyatlarning mavjudligi insonni nafaqat boshqa madaniyatlar bilan tanishtirish uchun sharoit yaratadi, balki unga boshqa madaniyatning qadriyatlarini, an'analarini, urf-odatlarini yaxshiroq tushunish, o'zlashtirish va qabul qilish imkonini beradi . Shu munosabat bilan savollar tug'iladi. XXI asrda jamiyat taraqqiyotini qanday yoshlar belgilaydi? Bugungi kunda bolalarni tarbiyalash muammolarini kim va qanday hal qilish kerak?
Menimcha, ta’lim-tarbiya bilan barcha, ya’ni butun jamiyat a’zolari shug‘ullanishlari zarur. Bu mas’uliyatli va sharafli ishda bog‘cha tarbiyachisi, maktab va oliy o‘quv yurti muallimlari bilan bir qatorda jamiyatning bilimli va obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan a’zolari, oliy ma’lumotli mutaxassis va rahbar xodimlar ham o‘z hissalarini qo‘shishlari kerak. Chunki ular o‘zlarining bilimlari va yuqori malakalari bilan o‘z mehnat jamoalarida katta e’tiborga egadirlar, shu bilan birga hamma joyda o‘z nutqlari bilan insonlarga ta’sir o‘tkaza oladilar. «Ta’lim-tarbiya islohoti haqida gapirar ekanmiz, — degan edi yurtboshimiz I. A. Karimov, — uning mazmunini lo‘nda qilib ifoda etish mumkin: bizga bitiruvchilar emas, maktab ta’limi va tarbiyasini ko‘rgan shaxslar kerak... Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan qilib tarbiyalanadi»[1.9].
Bolalar tarbiyasi, so'zning tor ma'nosida, shaxsni, dunyoqarashni, axloqiy fazilatlarni va muayyan xarakter xususiyatlarini maqsadli shakllantirish jarayoni sifatida ta'riflanadi. Shu bilan birga, qoida tariqasida, gap yo oilaviy tarbiya yoki o‘qituvchilarning maqsadli faoliyati, ularning turli tipdagi va bo‘limlardagi muassasa va tashkilotlardagi tarbiyaviy ishlari haqida bormoqda. Bolalar, o'smirlar va yoshlarning ijtimoiylashuv jarayonini tashkil etuvchi tarkibiy qismlardan biri sifatida ta'lim bugungi kunda g'ayrioddiy qarama-qarshi sharoitlarda amalga oshiriladi. Oilada tarbiyaning sustlashishi. Hayotning salbiy hodisalari yangi avlod shakllanishiga salbiy ta'sir qiladi. Zamonaviy O’zbekistonda vatanparvarlikni tarbiyalash muammosi eng keskin va murakkab muammolardan biridir. Bugungi kunda haqiqiy vatanparvarlar ko'p emas.
O’zbekiston jamiyatida ko'pchilik fuqarolar tomonidan ongli ravishda qabul qilingan hayot tamoyillari va qoidalarining etishmasligi sezila boshladi, to'g'ri va konstruktiv ijtimoiy xulq-atvor, hayot yo'l-yo'riqlarini tanlash masalalarida kelishuv mavjud emas. Shu sababli, zamonaviy o’zbek ta'limining asosiy vazifasi O’zbekiston fuqarosi shaxsining ma'naviy-axloqiy rivojlanishi va tarbiyasini ta'minlashdir. Yangi o’zbek umumta'lim maktabi o’zbek jamiyatining ijtimoiy-madaniy modernizatsiyasini ta'minlaydigan eng muhim omilga aylanmoqda, shuning uchun shaxsning ma'naviy va axloqiy rivojlanishi, vatanparvarlik tarbiyasi zamonaviy ta'limning asosiy yo'nalishlaridan biridir. Maktabda o'qish inson hayotidagi eng muhim bosqichlardan biridir. Qoidaga ko‘ra, maktab bola uchun “ikkinchi uy”ga aylanadi. Bu yerda esa unga halollik, vijdonlilik, jamoaviylik, keksa avlod vakillariga hurmat, mardlik, o‘z xalqi va Vataniga muhabbat, mardlik kabi muhim insoniy fazilatlar singdiriladi. O'z oilasi, ota-ona va oilaviy an'analarni hurmat qilishga ham kam ahamiyat berilmaydi, chunki ahil mehribon oila yuksak axloqiy, muvaffaqiyatli va farovon jamiyatning hujayrasi hisoblanadi. Vatan manfaatlariga xizmat qilishga qaratilgan ijtimoiy faoliyatga aynan maktabda poydevor qo‘yiladi. Bu yerda bolalar halol mehnat muhimligini anglaydilar, uni hayotda muvaffaqiyatga erishishning asosiy kaliti sifatida qabul qilishni o‘rganadilar. Shuningdek, ma'naviy-axloqiy tarbiya doirasida talabalarda sog'lom turmush tarziga ijobiy munosabatda bo'lishlari, ularning salomatligi bilan bog'liq masalalarda faol pozitsiyani egallashlari kerak [4].
Xalq madaniyatining eng muhim belgilaridan xushmuomalalikka, hozirjavoblikka alohida e'tibor berilgan. Sharq xalqlari o'z bolalariga soxtalik, yasamalikdan nari yurishni singdirib kelgan,samimiy munosabatni ulug'lagan, o'rgatgan. Xalq pedagogikasini chuqur o'rganar ekanmiz, mutafakkirlarning ta'lim-tarbiyaga, odob-axloqqa oid asarlarini ko'zdan kechirar ekanmiz, o'zbek xalqi bolalarni tarbiyalashda tarbiyaviy ishning eng ta'sirchan uslubi - o'yin shaklidan juda oqilona foydalanganini ko'ramiz. O'g'il bolalarni uddaburon, chaqqon, topqir qilib, qizlarni mehr-shafqatli, uy ishlariga kirishimli qilib tarbiyalaydigan shunday an'anaviy o'yin shakllari boʻlganki, ularni ham etnografiyasini oʻrganish yo'li bilan tiklash hamda amaliyotda qoʻllash kerak. Tadqiqotchilar o'zbek xalq tarbiyasi tajribasidagi eng yaxshi uslub va usullarni olishni targ'ib qilib, o'zbek bolalari o'yinlarining oʻziga xos xususiyatlarini ijobiy baholab, ularning tabiat bilan yaqin munosabatda yashashlarini, juda ko'p qiziqarli o'yinlarga egaligini, jismonan chiniqqan, chaqqon ekanliklarini o'z tadqiqotlarida qayd qilganlar.
Xalq pedagogikasida farzandni jismonan baquvvat, aqlan barkamol qilib tarbiyalash bilan birga, ularni hayotga, turmushning og'ir-yengil sinovlariga tayyorlab borishga ham jiddiy e'tibor berilgan. Bunda ta'lim-tarbiyaning o'git, nasihat, namuna bo'lish, mehnatda chiniqtirish shakllaridan unumli foydalanilgan. «Yoz kunlaridan birida bog'da ko'maklashayotgan bola otasidan so'rabdi: - Nima uchun mana bu daraxt qiyshiq, mana bunisi esa to'g'ri?
- Oʻgʻlim, - deb javob beribdi ota, - bu daraxtning qiyshiq o'sgan joylari qirqilib, parvarish qilib turilgan, ikkinchi daraxt esa o'z holicha o'sgan, shuning uchun u qiyshiq.
- Unday bo'lsa, daraxtlarni doim parvarish qilish kerak ekan- da? xulosa chiqaribdi oʻgʻil.
- To'ppa-to'g'ri, - deb javob beribdi ota, o'g'lim, daraxtlarni parvarish qilish ko'p foyda keltiradi. Sen ham xuddi yosh niholga o'xshaysan. Sening xatolaringni tuzatib tursam, yaxshi narsalarga oʻrgatsam, sen esa mening soʻzlarimdan chiqmasang, yaxshi odam bo'lib voyaga yetasan. Agar sen mening gaplarimga quloq solmasang, xuddi mana bu ikkinchi daraxtga o'xshab egri o'sib voyaga yetasan, - debdi».[2.105-106]
O'rta maktab o'quvchilarida vatanparvarlik tuyg'ulari, vatanga muhabbat ushbu yosh bosqichiga xos bo'lgan yangi shakllar bilan chambarchas bog'liq holda rivojlanadi: qahramonlikka intilish, hayotdagi jasoratga chanqoqlik, o'zini o'zi tasdiqlash zarurati, o'zini topish. tengdoshlar jamoasidagi o'rin, o'rtoqlarning tan olinishi, jamoaning talablariga yo'naltirilganligi va o'ziga bo'lgan e'tibor va talablarning ortishi, katta ijtimoiy faollik. Fuqarolik-vatanparvarlik tarbiyasi bo'yicha ishlar o'quv mashg'ulotlari, sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlarni tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Ta'lim ishining asosiy shakli dars bo'lib qoladi, u ta'lim tizimida o'quv majmuasiga aylanadi, bu yerda tarbiyaviy ta'sirlar yaxlit ta'lim jarayoniga birlashtiriladi. Shuning uchun o'qitishning tarbiyaviy xarakterini yaxshilash uchun quyidagilar tavsiya etiladi: Barcha o'quv fanlarining insonparvarlik yo'nalishini kuchaytirish: an'anaviy fanlarga bolalarning o'zlarini, xatti-harakatlarining sabablarini, boshqalarga munosabatini tushunishga va hayotlarini loyihalashga yordam beradigan materiallarni kiriting. Ta'lim faoliyatining faol shakllari va usullaridan, uning ochiqligidan, turli xil o'quv va uslubiy materiallardan, shaxsning ijtimoiy va madaniy kompetentsiyasini oshiradigan bilim va ko'nikmalarni rivojlantiruvchi o'quv va sinfdan tashqari ish shakllari va usullaridan foydalaning. Ta'lim tizimi o'quv mashg'ulotlarini, bolalarning darsdan tashqari hayotini, turli xil faoliyat va muloqotlarni, ijtimoiy va predmetli-estetik muhitning ta'sirini o'z ichiga olgan butun pedagogik jarayonni qamrab oladi .
Ommaviy axborot vositalarining jadal rivojlanishi maktab o‘quvchilari va yoshlarni axloqiy tarbiyalash doimiy, o‘tkir muammoga aylandi. Globallashuv jarayonida ommaviy axborot vositalari alohida o‘rin tutadi. Aytishimiz mumkinki, ular insonlarni ma'lumot bilan ta'minlaydilar. Aynan ommaviy axborot vositalari orqali inson nafaqat dunyo, boshqa mamlakatlar, xalqlar, ularning madaniyati haqida ma’lumot oladi, balki u yoki bu davlatda sodir bo‘layotgan asosiy voqealarning virtual ishtirokchisiga aylanadi. Afsuski, ommaviy axborot vositalari insonga har doim ham jahon madaniyatining eng yaxshi namunalarini taqdim etavermaydi. Ko'pincha biz ommaviy madaniyat bilan, uning eng yomon namunalari bilan, ayniqsa mahalliy televideniya bilan shug'ullanamiz. Bunday fonda axloqiy shaxsni tarbiyalash juda qiyin. Axloqiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi bu shaxsning dunyoga, odamlarga, o'ziga bo'lgan insonparvarlik qadriyat munosabatlarini rivojlantirishdir. Shunday qilib, zamonaviy ta'limning mafkurasi insonparvarlik bo'lishi kerak. Axloqiy tarbiya qadriyatlarga asoslanishi mumkin: inson, oila, vatan, yer, tinchlik, mehnat, madaniyat, bilim...
Lekin gap insonparvarlik qadriyatlari haqida ketayotgan ekan, insonparvarlikning asosiy qadriyati – inson qadriyatiga ko‘proq e’tibor qaratish lozim. Bola uchun u ikki ko'rinishda namoyon bo'ladi: boshqa shaxsning qiymati va o'zining qadr-qimmati sifatida.[4]
Shuni ta’kidlashni istardimki, vatanparvarlik tarbiyasi bo‘yicha dars soatlari qanchalik yaxshi o‘tkazilmasin, maktabda qanchalik yaxshi ishlamasin, dunyoqarashning eng mustahkam poydevori oilada qo‘yiladi. Bolalarda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirish uchun ota-onalar ham ko‘p ish qilishlari mumkin. Ular bilan birga mamlakatning qiziqarli tarixiy joylariga sayohatga boring, bobo-buvilarning urush yillarida qilgan xizmatlari haqida gapiring, oilaviy arxivdan fotosuratlarni ko'rsating. Ba'zi ota-onalar farzandiga tarixiy voqealar haqida qiziqarli hujjatli filmni tomosha qilishni taklif qilishlari mumkin, kimdir yetim va nogiron bolalar bilan kiyim yoki boshqa narsalarni baham ko'rish orqali qanchalik xursand bo'lish mumkinligini ko'rsatadi. Buyuk shaxsni shakllantirish yo'lidagi bu kichik qadamlarning barchasi katta ahamiyatga ega. Bolalarni vatanparvarlik tarbiyasi maktabda ham, uning devorlari tashqarisida, oila davrasida ham amalga oshirilishi kerak. Shundagina bola o‘z ahamiyatini anglab, eng muhim axloqiy, madaniy va fuqarolik qadriyatlarini o‘zlashtira oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   I. A. Karimov. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — T.: «Sharq»,1997.
   
2. 
   Isilovama Zuxra Karabayevna .Pedagogika.Toshkent- “Moliya”-2007.
   
3. 
   R.Mavlonova , O.To’rayeva, K.Xoliqberdiyev. Pedagogika. „O‘QITUVCHI“ NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI TOSHKENT — 2013
   
4. 
   https://minikar.ru/uz/health/3-problemy-vospitaniya-v-sovremennoi-sisteme-obrazovaniya-problema/