Ta’limning shaxsga yo’naltirilgan texnologiyasi Reja

---

Ta’limning shaxsga yo’naltirilgan texnologiyasi 
Reja: 
1. O‘quv faoliyati. 
2. Motivatsion bosqich. 
3. O‘quv faoliyati va uni bosqarish. 
4. Taskiliy sakllar. 

---

I.
Erkin saxsni sakllantiris muammosi ta‘lim muassasalarida o‘quv-tarbiyaviy 
ishlarini pedagogik texnologiya “rels”iga o‘tkazisni taqozo etadi. Albatta, bu
jarayon oson kechmaydi: bugun ixtiyoriy qurilayotgan va joriy etilayotgan
o‘qitis tizimini qat‘iyan ilmiy asoslangan pedgogik tizimga aylantiris kerak.
Aslida ham ijtimoiy tajriba elementlari – bilim, ko‘nikma, ijodiy faoliyat, 
ob‘ektiv borliqqa munosabatlar – pedagogik jarayon mahsulidir va ma‘lum 
pedagogik tizim doirasida sakllantiriladi. Pedagogik texnologiya esa amaliyotga 
joriy etilayotgan pedagogik tizim loyihasidir. Unda pedagogik tizim nima? Uning 
tarkibi qanday? Bu savollarga javobni mavjud pedagogik nasrlardan topis mumkin. 
N. V. Kuzmina pedagogik tizim o‘zida ta‘lim va tarbiya maqsadiga 
bo‘ysundirilgan o‘zfaro bog‘liq tarkibli elementlardan taskil topisini uqtiradi, ular: 
pedagogik maqsad; o‘quv va ilmiy axborot; pedagogik aloqa vositalari; o‘quvcilar 
va pedagog. V.P.Bespalkoning ta‘rifiga ko‘ra “Pedagogik tizim ma‘lum saxs 
sifatlarini sakllantirisga tartibli, aniq maqsadni ko‘zlab va oldindan o‘ylab 
pedagogik ta‘sir etisni vujudga keltiris ucun zarur bo‘lgan o‘zaro bog‘liq vositalar 
va jarayonlar yig‘indisidir”. 
Binobarin, har bir jamiyatda saxsni sakllantirish maqsadi belgilab olinadi va 
unga mos ravisda pedagogik tizim mavjud bo‘lisi kerak. Agar maqsad o‘zgarsa 
mavjud tizim ham o‘zgarisi muqarrardir. Kadrlar tayyorlas milliy dasturi jamiyat, 
davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalasda bos 
maqsad qilib qo‘ydi. Demak, Milliy dastur ta‘lim va tarbiya sohasidagi davlat 
buyurtmasi hisoblanib, milliy istiqlol mafkurasining mohiyat-mazmuniga to‘liq 
mos keladi. Faqat ijtimoiy (davlat) buyurtmasigina ta‘lim-tarbiyaning umumiy 
maqsad va vazifalarini aniq belgilab beradi yoki oliy (o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-
hunar) ta‘lim ucun pedagogik tizimning mavjudlik sartlarini kafolatlaydi. 
Har qanday pedagogik tizim o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi invariantiv
elementlardan taskil topadi: 1 – o‘quvcilar (talabalar); 2 – ta‘lim (tarbiya) 
maqsadlari; 3 – ta‘lim (tarbiya) mazmuni; 4 – didaktik jarayonlar; 5 – taskiliy 
sakllar; 6 – pedagog yoki o‘qitisning texnik vositalari (O‘TV). 

---

Pedagogik tizim har qanday ilmiy nazariyaga xos yuo‘lgani kabi quyidagi 
ikki tusuncani qamrab oladi: didaktik masalalar va ularni amalga osirisning 
pedagogik texnologiyalari (PT). Didaktik masalalar pedagogik tizim doirasida 
inson faoliyatining muhim sohasi sifatida aniq maqsad va unga erisis ucun sart-
saroitlar hamda bu faoliyat ucun axborotlar(mazmun)dan iborat bo‘lisi kerak. 
Didaktik masalalarni hal etis maqsadi shaxsning ma‘lum sifatlarini
sakllantiris zarurati bo‘lsa, sart-saroitlar – o‘quvci(talaba)larning boslang‘ic sifat 
ko‘rsatkiclari, axborot esa o‘quv predmetining mazmuni yoki tarbiyaviy ta‘siridir. 
Har bir didaktik masala pedagogik tizimda o‘ziga mos keladigan PT 
elementlari bilan hal qilinadi, ular: didaktik jarayon, o‘qitisning taskiliy sakllari 
hamda pedagog yoki o‘qitisning texnik vositalari (O‘TV). Ta‘lim har doim 
jamiyat talablarini qondirisga xizmat qiladi va u ongli ravisda yoki intuitiv tarzda 
tez, balki sekinlik bilan bu talablarga mos holda tuzatila boriladi. 
Darhaqiqat, XXI asr bo‘sag‘asida ta‘lim taraqqiyotining harakatlantiruvci 
kuci, haqqoniy dvigateli – bu o‘zida didaktik masalalar va PTning 
mujassamlastirgan 
pedagogik 
tizim 
hisoblanadi. 
PTning 
muvaffaqiyatli 
loyihalanisi va yakuniy natijaning kafolatlanisi o‘qituvcining didaktik masalalar 
mohiyatinianglab yetis darajasiga va darsda ularni to‘g‘ri belgilab olisiga 
bog‘liqdir. Bu vazifa hozirga qadar o‘qituvcilar tomonidan anglasilmay kelinyapti, 
qator hollarda esa ular metodikani texnologiyadan farqlay olmayaptilar. 
Shu boisdan quyida PTning loyihalanisi ucun zaruriy sartlardan biri – 
didaktik masalalar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Cunki har bir o‘qituvchi pedagogik 
faoliyatga kirisisdan oldin hal etilisi lozim bo‘lgan pedagogik masalalarni 
yetarlicha aniq tasavvur etisi va ifodalasi, ayni paytda o‘z o‘quvcilariga ham 
tusntira olisi kerak. 
Bugun har qadamda va har qanday ta‘lim muassasasining o‘qituvcisi 
faoliyatida tasodifiy o‘quvci(talaba)lar guruhining aniq o‘rnatilmagan maqsadga 
erisis ucun ixtiyoriy tanlangan ta‘lim mazmunini o‘zlastirisga oid harakatlarni 
bosqarayotganligini kuzatis mumkin. 

---

O‘qituvci faoliyatining muhim bosqichi – bu didaktik jarayon (yoki o‘quv-
bilis tuzilmasi) ni loyihalas hisoblanadi. Aynan shu didaktik jarayon pedagogik 
texnologiyaning asosini taskil qiladi yohud u belgilangan vaqt ichida ta‘lim 
(tarbiya) maqsadiga erishish ucun O‘E mazmunini o‘quvci (talaba)larga uzatish 
yo‘llarini aniqlab beradi. Su bilan birgalikda didaktik jarayonning nazariy 
asoslarini yaxsi bilmasdan turib samarali pedagogik texnologiyani yaratish 
mumkin emas.
Xo‘sh, didaktik jarayon mohiyati nimadan iborat? Ularni loyihalashga 
qanday pedagogik talablar qo‘yiladi? Psixologiya va pedagogika fanida didaktik 
jarayon mutaxassis shaxsini shakllantiris jarayoni sifatida talqin etiladi.
Dastlab o‘qitish jarayoni tuzilmasi bilan tanishaylik. 
Bu jarayonni razmiy tarzda quyidagi sartli formula bilan ifodalash mumkin. 
O‘J = O‘F + O‘q F, 
qaerda: O‘F – o‘quvchi(talaba) bajaradigan o‘quv faoliyati; O‘qF – o‘qituvchi 
bajaradigan o‘rgatuvchilik faoliyati. Bu formula asosida juda muhim sanalgan №1 
pedagogik qonun qayd etilyapti: o‘quvchi(talaba)ning xususiy o‘quv faoliyati va 
unga hamohang bo‘lgan o‘qituvchining o‘qituvchilik faoliyatidan tasqari hech 
qanday o‘qitis jarayoni mavjud bo‘lmaydi. 
Ko‘plab psixologik-pedagogik adabiyotlarni va tadqiqotlarni o‘rganis 
natijasida didaktik jarayon o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi komponentlardan 
iborat ekanligi ma‘lum bo‘ldi: motivatsiya (M), o‘quvci(talaba)ning o‘quv-bilis 
faoliyati (O‘F) va uni pedagog tomonidan bosqaris (B). Uning sartli formulasi: 
Dj = M + O‘f + B 
Bu jarayon bosqiclarini o‘rganisdan oldin yuqorida keltirilgan ikki formulani 
o‘zaro taqqoslash zarur bo‘ladi. E‘tibor bersangiz, o‘qitis jarayoni ikki faoliyat 
turidan – o‘qituvcining o‘rgatuvchilik va o‘quvci(talaba)ning o‘quv faoliyatidan 
iborat. O‘qitis jarayonining ana su komponentlari didaktik jarayonning keyingi ikki 
bosqichi bilan bir xil ma‘no kasb etayapti yoki bir xil faoliyatni ifodalaydi. Bir-
biridan farqi – didaktik jarayondagi dastlabki element – bu motivatsiya 

---

bosqichining mavjudligidir. O‘quv-bilis faoliyatining motivatsiyasi o‘qituvchi 
mahoratiga tegishli tusunchadir. 
Didaktik jarayon tuzilmasini batavsil tahlil qilisga kirisaylik. 
II.
Motivatsiya – bu shaxs hatti-harakatini yuzaga keltiriuvchi ichki 
harakatlantiruvchi kuch, hissiyot bo‘lib, pedagog uni bosqarisga harakat qiladi va 
o‘quv jarayonini taskil etis ucun hisobga oladi. Uni amalda vujudga keltiris uchun 
o‘qituvci o‘rganilayotgan faoliyat tajribalaridan taassurotli dalillarni maxsus yig‘isi 
va o‘quvchi(talaba)larga o‘qitilayotgan predmetning asosiy holatlari bo‘yicha 
bilimlar asosida noqulay vaziyatlardan chiqib ketish yo‘llarini namoyish qilish 
kerak. O‘qituvchining pedagogik mahoratiga bog‘liq holda o‘quvchilarda hosil 
bo‘ladigan motivlar kuchli yoki kuchsiz bo‘ladi. Demak, o‘qituvchi har bir dars 
maqsadi va mazmuniga mos keladigan motivatsiya me‘yorini aniqlasi lozim 
bo‘ladi. Pedagogikada o‘quvchilarni darsga qiziqtiris yo‘llari xilma-xildir. 
Birmuncha samarali bo‘lgan metodika – bu muammoli vaziyatlarni masg‘ulot 
boslanisida o‘quvcilarga taklif etis yoki predmet mavzusini ifoda eta oladigan 
maxsus muammoli topshiriqlar berilishi kerak. 
Muammoli vaziyatlar o‘zida o‘quvchining qiyinchilikni (muammoni) aniq 
yoki xira anglasini ifodalaydi va uni zabt etis yangi bilimlarni, yangi usul va 
harakatlarni izlab topisni talab etadi. Agar o‘quvchida qiynalislarni bartaraf etish 
yo‘llarini qidiris ucun boslang‘ich bilimlar yetismasa, u muammoli vaziyatlarni 
qabul qila olmaydi va tabiiyki, tafakkurida kuras va qarama-qarshilik jarayoni 
kechmaydi. 
Mavjud vaziyatlarning uc ko‘rinisini keltiris mumkin: 
1. Vaziyat ma‘lum. Uni hal etis uchun shunga o‘xshash aniq namunalar 
mavjud bo‘ladi. Bunday holatda variantni yechis metodi standartli bo‘lisi mumkin. 
2. Vaziyat o‘xsas. Bunday holatda uni sunga o‘xshash boshqa vaziyatlar 
bilan taqqoslash zarur. Ular bir-biriga aynan o‘xsas bo‘lmasligi mumkin, biroq 
yaxlit asosga ega bo‘lganligi ucun uning ko‘rinisini o‘zgartirib qaralayotgan 
vaziyatga yaqinlashtirib maqbullastiriladi va oqilona yechish yo‘li topiladi. 

---

3. Noma‘lum vaziyat. Bunday vaziyat amaliy faoliyatda uchramaydi, uni 
bosqa qandaydir namuna bilan solishtirish imkoni yo‘q. Su boisdan yechimning 
yangi metodini izlab topish zarur bo‘ladi. 
Muammoli vaziyatlar ta‘lim maqsadini ko‘zlab oldindan konstruktsiyalanadi 
va o‘qitish jarayonining ma‘lum qismiga kiritiladi. Didaktik jarayonning 
motivatsiya bosqichi esa muammoli topshiriqlarni ko‘proq darsning boslang‘ich 
qismiga kiritishni va o‘quvchilar diqqatini dars mavzusiga to‘liq jalb etisni taqozo 
qiladi. O‘quvchi ham o‘z navbatida tanish vaziyatlardan yangi muammolarni ko‘ra 
olisi, ob‘ektning yangi vazifalarini, ob‘ekt tuzilisini aniqlab olishi, muqobil 
yechimlarni topa bilishi kabi ijodiy faoliyatni namoyish qilishi kerak. 
Didaktik jarayonning motivatsion bosqichi o‘quvci(talaba)larning bilish 
faoliyatiga kirib ketisini tezlastirisga imkon beradi. Bu faoliyatni kerakli faollik 
darajasida ushlab turish uchun uni tashkil etish metodlari va usullarini o‘qituvchi 
o‘quvchi(talaba)larning o‘zlastirish sifatiga bog‘liq holda tanlay olishi kerak. 
Misol uchun, kuchlanis, tok kuci, sig‘im kabi fizik kattaliklarning o‘zaro 
bog‘liqligini tusuntiris maqsadida o‘qituvci quyidagi muammoli vaziyatni qo‘llasi 
mumkin: “Ural” kolyaskali mototsiklda ham, traktor (avtomobil)da ham bir xil 
kuclanisli (12V) akkumulyator islatiladi. Biroq mototsikl akkumulyatori traktorga 
o‘rnatilsa dvigatelni o‘t oldira olmaydi. Nima ucun? Agar o‘quvci tok kuci, sig‘im 
kabi tusuncalarni yaxsi o‘zlastirgan bo‘lsa muammoning yecimini tezda topadi va 
to‘g‘ri xulosaga keladi: akkumulyator quvvati kuclanisga emas, balki tok kuciga va 
sig‘im kattaligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Dars mavzusini tusuntirisda tarixiy materiallardan foydalanis ham o‘quvcilarda 
kucli motivlarning vujudga kelisiga, bilisga qiziqisini kucaytirisga sabab bo‘ladi. 
Biroq o‘quv materialini bayon qilisga tarixiy yondasis qo‘simca xarakterga ega 
bo‘lisi, mavzu bo‘yica egallanayotgan bilimlar tizimi icida mantiqiylik saqlanisi 
kerak. 
U yoki bu mavzuga oid qisqa metrajli kinokadr ham kucli motivatsion omil 
hisoblanadi. Biroq kinodars o‘qituvci va o‘quvcilar o‘rtasida bo‘ladigan evristik 
suhbat mazmuniga zamin yaratisi kerak, sundagina o‘quvcilarda mavzuni 

---

o‘rganisga ehtiyoj tug‘iladi va ko‘zlagan maqsadga erisiladi. O‘qituvci anglab 
yetisi kerak bo‘lgan holat sundan iboratki, darsda motivlarni o‘quvcilarda 
rivojlantiris asosiy maqsad emas, balki o‘quvcining bilis faoliyatini tezlastiris 
vositalaridan biri sanaladi. 
III.
O‘quvci(talaba)lardagi motivatsiya xarakteri ko‘p jihatdan ularning 
o‘quv faoliyatiga bog‘liq. O‘rganis bu keng ma‘noda – o‘quvcilarning yangi 
bilimlarni o‘zlastiris jarayonidir. Lekin har qanday o‘rganis ham o‘quv faoliyati 
bo‘la olmaydi. O‘rganis o‘quv faoliyati darajasiga ko‘tarilis ucun o‘quvcilar 
bilimlarni egallas davomida ularni boyitadigan o‘quv harakatlarining yangi 
usullarini o‘zlastirisi, mustaqil ravisda o‘quv topsiriqlarini belgilasi, o‘z-o‘zini 
nazorat qilis va o‘z xususiy o‘quv faoliyatini baholas mezonlarini bilislari kerak. 
Pedagogik jarayon bilan sug‘ullanuvci har bir kisiga ma‘lumki, bilimlarni 
o‘quvci(talaba)lar tomonidan egallanisi ularning xususiy o‘quv faoliyati 
(psixologlar tilida – bilis faoliyati) natijasi tufayli ro‘y beradi. Psixologlar bu 
faoliyat turini keng qamrovda o‘rganib ciqqanlar va uning bilim, harakatlarni 
egallasga olib keladigan turli ko‘rinisdagi tuzilmasini aniqladilar. (Galperin P.Ya., 
Talizina N.F., Cebaseva V.V.). Biroq psixologiya fani hanuzgaca o‘qitisda 
o‘quvcilarning ketma-ket bilis harakatlarining eng yaxsi tarkibi to‘g‘risida yakdil 
fikrga kelganlarica yo‘q. Bu tarkib va o‘quvcilarning bilisga oid harakatlarining 
ketma-ketligi mavjudlik algoritm (MA) deb nomlanadi. MA, birincidan, bu 
harakatlarning qat‘iyan ketma-ketligini, ikkincidan, ularning natijalari ham 
qat‘iyan oldindan aniqlanganligini ta‘kidlaydi. Su boisdan MA mohiyat jihatdan 
o‘quv-bilis nazariyalarining turiga (elementar muloqot, assotsiativ, bixeviorizm, 
gestalt, aqliy harakatlarni bosqicli sakllantiris) mos holda turli ko‘rinisga va 
mazmunga ega bo‘ladi. Har qanday MAning invariativ elementi – bu o‘quv 
jarayonida o‘zlastiris darajasi bo‘yica ketma-ket harakatlanisdir. Harakat 
“qadam”ning o‘zi va hr bir “qadam” mazmuni tanlangan o‘zlastiris nazriyasiga 
bog‘liq bo‘ladi. Tanlas usuli va tanlanis o‘zlastiris nazariyasining sifat mezonlari – 
o‘qituvcining pedagogik faoliyatidagi muhim mo‘ljal va uning pedagogik 
texnologiyasi tavsifnomasi hisoblanadi. 

---

Tadqiqotlar tahlili suni ko‘rsatadiki, har qanday o‘quv faoliyati faoliyatning 
umumiy loyihasi bo‘yica quriladi va o‘zida mo‘ljalli (yo‘naltiruvci), bajaruvci, 
nazorat qiluvci va tuzatuvci harakatlarni
mujassamlastiradi. Uning sartli fomulasi: 
O‘f = Mh + Bh + Nh + Tuz 
Bu harakatlarni o‘quvci(talaba)lar bevosita o‘qituvci yoki darslik yordamida 
turlica to‘liqlikda va turlica ta‘lim nazariyasiga tayangan holda bajarislari mumkin. 
O‘qituvci dastlab o‘quvcidagi mavjud harakat turlarini kuzatisi kerak. O‘quv 
harakatlarining alohida har biri O‘Eni o‘zlastirisning ma‘lum bosqicida namoyon 
bo‘ladi. Misol ucun, Mh ning bajarilisi va o‘quv topsiriqlarini o‘zlastiris 
quyidagica amalga osiriladi : a) o‘qituvci belgilagan tayyor topsiriqlarni tusunib 
yetisi; b) o‘zi ucun bu topsiriqlarni faol qabul qilisi; v) mustaqil ravisda 
o‘quvcilarning o‘quv topsiriqlarini o‘rnatisi; g) bir qanca o‘quv topsiriqlarini 
mutaqil o‘rnatisi.
O‘quvcining mo‘ljalli harakatlari (Mh) o‘zlastiris davomida sunday 
axborotlar bilan ta‘minlanadiki, ular o‘quvci egallaydigan harakat qonunlari va 
usullarini umumiy ko‘rinisda ifodalay oladi. Odatda Mh har bir o‘quv topsirig‘ini 
bajarishda ma‘lum ketma-ketlikka rioya qilisni taqozo etadi va bu harakatlar tizimi 
ko‘pincha yo‘riqli xaritada o‘z aksini topadi. Bu xaritalar yordamida o‘quv 
materiallarini o‘zlastiris davom etadi, biroq endi bu jarayon bilis faoliyatining 
keyingi bajaruvcilik bosqicida ro‘y beradi.