Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6 101 badiiy asar tili xususiyatlari va ahamiyati ibragimova Marjona Usmonjon qizi

Keywords:
monological features of speech, grammatic norm, poetic language, 
figurative language, allegoricism, artistic function of the word. 
Kirish:
Bizga ma'lumki, har bir millat o'ziga xos xususiyatlardan biri bo'lgan o'z 
milliy tiliga ega. Lug'at va grammatik me'yorlarga ega bo'lgan milliy til asosan 
kommunikativ funktsiyani bajaradi va biz insonlar uchun aloqa vositasi bo'lib xizmat 

---

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6 
102 
qiladi. Adabiy til ya'ni milliy til - asosan, millatning bilimli qismining tili asosida 
shakllanadi. Albatta, milliy tilning nutq shakllari o'ziga xos xususiyatlarni nazarda 
tutadi: yozma va og'zaki nutqning dialogik, monologik, xayoliy xususiyatlari. Ammo 
badiiy adabiyotda bu vositalar asarning mafkuraviy-tematik, janr-kompozitsion va 
lingvistik o'ziga xosligining umumiy tuzilishida hisobga olinishi kerak bo'ladi. 
Asosiy qism
. Badiiy adabiyot tilining o‘ziga xosligi: 
1) kommunikativ va estetik funktsiyalarning birligi; 
2) ko'p uslubli; 
3) obrazli va ifodali til vositalaridan keng foydalanish; 
4) muallifning ijodiy individualligining namoyon bo'lishi. Bunga badiiy 
adabiyot tilining adabiy til rivojiga katta ta’siri borligini qo‘shamiz. 
Bu xususiyatlar badiiy uslubning o'ziga xos xususiyatidir. Yuqorida aytib 
o'tilganidek, faqat estetik funktsiya unga to'liq mos keladi. Boshqa xususiyatlarga 
kelsak, ular boshqa uslublarda ko'p yoki kamroq darajada topiladi. Shunday qilib, 
tilning obrazli va ifodali vositalari publitsistik uslubning ko'plab janrlarida va ilmiy-
ommabop adabiyotlarda uchraydi. Muallifning individual uslubi ilmiy risolalarda 
ham, ijtimoiy-siyosiy asarlarda ham uchraydi. Adabiy til nafaqat badiiy adabiyot tili, 
balki fan, davriy matbuot, davlat muassasalari, maktablar va boshqalar; uning 
rivojlanishiga so‘zlashuv nutqi kuchli ta’sir ko‘rsatadi. 
Badiiy adabiyot tili umumiy adabiy tilning faqat bir qismi bo'lgan holda, ayni 
paytda o'z chegarasidan tashqariga chiqadi: "mahalliy rang", nutq xususiyatini 
yaratish. aktyorlar, shuningdek, sheva soʻzlari badiiy adabiyotda ifoda vositasi 
sifatida qoʻllanadi, ijtimoiy muhit jargon soʻzlar, kasbiy, soʻzlashuv soʻzlari va 
boshqalar bilan ifodalanadi. Stilistik maqsadlarda arxaizmlar ham qo'llaniladi - til 
mulkidan chiqib ketgan, zamonaviy sinonimlar bilan almashtirilgan so'zlar. Ularning 
badiiy adabiyotdagi asosiy maqsadi davrning tarixiy lazzatini yaratishdir. Ular 
boshqa maqsadlarda ham qo'llaniladi - ular nutqqa tantanavorlik, pafos bag'ishlaydi, 
kinoya, satira, parodiya yaratish vositasi bo'lib xizmat qiladi, bayonotni o'ynoqi 
ohanglarda bo'yashadi. Biroq, bu funktsiyalarda arxaizmlar nafaqat badiiy adabiyotda 
qo'llaniladi: ular jurnalistik 
7
maqolalarda, gazeta felyetonlarida, epistolyar janrda va 
boshqalarda ham uchraydi. 
Badiiy adabiy til - bu milliy til bilan bir xil grammatik normalarga bo'ysungan 
holda, badiiy so'z ustalari tomonidan qayta ishlanadigan milliy til sanaladi. She'riy, 
badiiy tilning o'ziga xos xususiyati faqat uning vazifasidir: badiiy adabiyot, og'zaki 
san'at mazmunini ifoda etadi. Poetik til bu maxsus funktsiyani jonli lug'aviy 
foydalanish darajasida, nutq darajasida bajaradi, bu esa o'z navbatida badiiy uslubni 
shakllantiradi. Badiiy asar tili ko’plab o’xshatish va tasviriy vositalarga boy bo’ladi 
va his tuyg’uga to’la bo’ladi, ilmiy asar tili esa uning teskarisi. Unda aytilayotgan fikr 
7
Yo’ldoshev B, Bobojonov F, Pardayev Z. Badiiy asar tili masalalari
. Navoiy: Navoiy DPI nashri. 2001. B.7-11

---