Taqdimot 17 Mavzu: Men sevgan asar. Abdulla Qodiriyning “O’tgan Kunlar” romani. Badiiy tasvir vositalari

Badiiy tasvir vositalari

Badiiy tasvir vositalaridan o’xshatish

1.1. Uslubiyatdagi badiiy tasvir vositalarining nutq madaniyatida tutgan o’rni

Badiiy matnda ko’chimlar turli ko’rinishlarga ega bo’lib ularni ko’pchilik adabiyotlarda “troplar’ 
deb yuritiladi. “Ko’chimlar deyilganda adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaliligini
ekspressivlikni kuchaytirish uchun bir narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga ko’chirish yoki
so’zlarning umuman ko’chma ma’noda ishlatilishi”
6
nazarda tutiladi.

So’z ma’nosining ko’chish jarayonlari turli ko’rinishlarda voqe bo’ladi, bu jarayonlar va
ularning natijalari sifatida yuzaga keladigan hodisalar, bu hodisalarning turlari, o’ziga xos
xususiyatlari kabi masalalar o’zbek tilshunosligida ancha batafsil o’rganilgan. “Badiiy tekstning
lingvistik tahlili” qo’llanmasida ko’chimlar quyidagicha tasnif qilingan. 

So’z ma’nosining miqdoriy ko’chishiga asoslangan ko’chimlar: a) giperbola b) meyozis.

So’z ma’nosining sifatiy ko’chishga asoslangan ko’chimlar a) metafora b) metonimiya v) 
ironiya.

Boshqa tasvir vositalari mazkur ko’chimlarning ko’rinishi sifatida beriladi. “Simvol, jonlantirish, 
epitit, apastfora-metaforaning, perifraza, sinekdoxa, allegoriya, epitet-metonimiyaning; antifraza, 
sarkazm-ironiyaning; litota-meyozisning ko’rinishlaridir.

Tasviriy vositalarning deyarli barchasida o’xshatish, chog’ishtirishdan iborat tushuncha yotadi.

Maxsus ifoda tasviriy vositalar troplar va figuralar deb ikkiga bo’linadi. Maxsus ifoda-tasviriy
vositalari tilda obrazlilik, hissiylik keltirib chiqaradi. Ulardan foydalanish bilan muallif
tinglovchining sezgisiga ta’sir qiladi. Bundan tashqari bayonda qisqalikka, aniqlikka erishiladi. 
Buning uchun esa ma’lum shart-sharoitlar kerak bo’ladi: birinchidan, notiq ifoda tasviriy
vositalarning tabiatini, xususiyatini yaxshi tushungan bo’lishi kerak; ikkinchidan , ifoda tasvir
vositalariga, nutqni bo’yash, haddan tashqari ko’p o’rinli-o’rinsiz murojaat qilmasligi kerak. 
Ularning ishlatish o’rni, payti vazifasini yaxshi tushunish kerak. Aks holda nutq madaniyati
buziladi, tinglovchi yoki o’quvchida o’sha nutqga u orqali muallifga nisbatan salbiy munosabat
uyg’onishi mumkin. 

---


Ifodalilik ekspressivlik va aniqlikni ta’minlash niyatida, biror narsaning nomini, belgisini
ikkinchisiga ko’chirish, o’xshatish yoki so’zlarni shu maqsadda ko’chma ma’noda ishlatish
troplar deyiladi.
7

Metafora, o’xshatish, sifatlash, metonimiya, sinekdoxa, mubolag’a, allegoriya, jonlantirish, 
prafraza kabi usullar ko’chimlarning turlaridir.
8

Metafora – narsa-buyum, voqea – hodisalar o’rtasidagi o’zaro o’xshashlikka asoslangan ma’no
ko’chishiga metafora deyiladi.
9
Mumtoz adabiyotshunoslikda metafora “isteora” deb yuritiladi. 
Metaforaning ikki turini farqlash lozim. Lingvistik metafora, xususiy muallif metaforalari
mavjuddir.

Lingvistik metaforalar til taraqqiyoti bilan bog’liq hodisa. Bunday metaforalar asosan nomlash
vazifasini bajarganligi uchun ularda ekspressivlik, binobarin ular ifodalagan nutq predmetiga
nisbatan subyektiv munosabat aks etmaydi. Faqatgina ma’lum bir so’zning ma’no doirasi
kengayadi. Masalan: odamning oyog’i – stolning oyog’i.

Xususiy – muallif metaforalari yozuvchining estetik maqsadi, ya’ni borliqni subyektiv
munosabatini ifodalagan holda nomlashi asosida yuzaga keladi.

Metafora va o’xshatish konstruksiyasining o’zoro farqi haqida tilshunoslar o’zlarining fikrlarini
aytib o’tishgan.

---


1. O’xshatishda so’zlar o’z ma’nosi bilan ishtirok etadi. Metaforada so’zlar ko’chma ma’noda
bo’ladi.

2. O’xshatishda ikki komponent o’xshatiluvchi obyekt va o’xshovchi obraz qiyoslanadi. 
Metafora esa bir komponentli bo’ladi.

3. O’xshatishda maxsus ko’rsatkichlar bo’ladi; -dek, - day, - simon, kabi, singari va boshqalar. 
Metaforalarda bunday ko’rsatkichlar bo’lmaydi.

Tilshunoslikda mazmuniy jihatdan metaforalarning uch turi ya’ni odatiy metaforalar, jonlantirish
va uslubiy metaforalar farqlanadi.

Jonlantirish – badiiy nutqda obrazlilik baxsh etuvchi muhim vositalardan biridir. Jonlantirish
odamlarga xos bo’lgan xislatlarini jonsiz predmetlar, tabiat hodisalari, hayvonot, parranda, qush
kabilarga ko’chirish orqali paydo bo’ladigan tasvir usulidir.

Tashxis – shaxslantirish. Jonsiz narsalarning insonlarday qilib tasvirlash.

Jonsiz narsalarga insonlarga murojaat qilgandek munosabatda bo’lish ham jonlantirishning bir
ko’rinishi hisoblanadi. Bu hodisa apastrofa deb yuritiladi. Masalan, “Bebosh yaproqlarning shivir
– shiviri, mungli yomg’irkuyi, mayin-harir maysalar, injiq shamol, siz soddagina daraxtlarim va
men egilishni eplolmagan asov g’alayon – hammamiz yolg’iz sog’inch bilan bog’langanmiz.

Intoq – nutq sohibi sifatida tasvirlash, insonlardek gapirtirish demakdir. Insonlarga xos
ba’zi qusurlar, kamchiliklar, narsa-buyumlar misolida obrazli qilib ko’rsatib beriladi. Yevropa
adabiyotshunoslik ilmida allegoriya deb atalgan bu ko’chim ham “gapirtirish” usuliga asoslanadi. 
Intoq jonlantirishda, narsa va buyumlar, hayvonlar insonlardek gapiradi.

Uslubiy metaforalarda bir sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa-tushuncha boshqa
sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa tushunchaga o’xshatiladi.

---


Masalan: shirin tabassum, shirin gap ,yengil tabassum, yengil nigoh.

Metonimiya – voqea – hodisa, narsa buyumlar o’rtasidagi o’zaro yaqinlik va bog’liqlik
asosida ma’no ko’chishiga aytiladi. Masalan: Saroy tinch uyquda tun yarim. Bu misolda saroy
so’zi orqali. “Saroydagi odamlar” ma’nosi ifodalangan.

Sinekdoxa – butun bo’lak munosabatiga asoslanuvchi ma’no ko’chishiga aytiladi. 
Adabiyotlarda “ko’plik o’rnida birlik yoxud birlik o’rnida ko’plik shakllarini qo’llash yo’li bilan
ham sinekdoxalar yaratilishi mumkin. Masalan, qo’limni kesib oldim, daraxtlar sarg’aydi
birikmalarida butunning nomi bilan bo’lak; tirnoqqa zor, jamoaning qo’li baland keldi kabi
birikmalarda qismning nomi butun bilan ifodalanayapti.

Kinoya deb, til birligini uning haqiqiy ma’nosiga qarama-qarshi ma’noda, kesatiq, 
qochirim, piching bilan ishlatishdan iborat ko’chimga aytiladi. Yevropa adabiyotshunosligida bu
hodisa “ironiya” atamasi ostida umumlashtiriladi. Uning antifraza (mas’hara, u yoki bu ijobiy
xususiyatni kulgu, kalaka yo’li bilan inkor qilish) hamda sarkazm (zaharxanda ta’na, istehzoli
piching, sha’ma) deb ataluvchi ko’rinishlari farqlanadi. Mohir so’z ustasi Abdulla Qahhor
asarlarida kinoyaning nodir namunalarini uchratish mumkin.

Parafraza deb ataluvchi tasviriy ifodalar ham badiiy nutqning emotsional –
ekspressivligini ta’minlovchi uslubiy vositalardan biri. Parafraza deb narsa va hodisani o’z nomi
bilan emas, ularni xarakterli belgi- xususiyatlari asosida tasviriy usul bilan ifodalashga aytiladi. 
Masalan: yoshlik sevgi fasli…

---

