Taqdimoti Reja

Birinchidan, ilmiy bilish darajalari o‘zaro bir-biridan gnoseologikmaqsadga ko‘ra farqlanadi. Empirik bilish tadqiqot ob’ektiga taalluqlixossa-xislatlarni, yuzada ifodalagan aloqa munosabatlarni aks ettirishgaxizmat qiladi. Nazariy bilish tadqiqot ob’ektining moxiyatini va engumumiy munosabatlarining sabablarini o‘rganishga, unga xos qonuniyatlariniochishga qaratilgan. Empirikbilishning vazifasi — xodisalarni tasvirlash,tavsiflash, nazariy bilishning vazifasi - tushuntirish.Ikkinchidan, ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalari o‘zarobir-biridan qo‘lga kiritiladigan bilimning qandayligi, shakllariga ko‘rafarqlanadi. Shunga ko‘ra empirik bilim ilmiy dalil va empirikumumlashmalarda o‘z ifodasini topadi. Nazariy bilish darajalari tadqiqotob’ektining ichki, moxiyatli tomonlari aks etadigan qonunlar, tamoyillar,nazariyalarda o‘z ifodasini topadi.Uchinchidan, empirik va nazriy bilish uzaro bir-biridan ulardakullanadigan usullarga kura farklanadilar: empirik bilishda kuzatish,eksperiment, analiz, sintez, turkumlash, induksiya, deduksiya kabi usullar qo‘llanadi. Nazariy bilishda fikriy eksperiment, tarixiylik vamantikiylik, ekstrapolyatsiya, gipotetik-deduktiv va boshka usullar qo‘llanadi.Turtinchidan, empirik va nazariy bilish uzaro bir-biridan xissiylikva ratsionallikning uzaro nisbatiga kura farklanadi.Empirik bilishda xissiylik. nazariy bilishda ratsionallik ustuvorxisoblanadi.Xissiylik xissiy bilish kobiliyati, sezgi, idrok, tasavvur, zexnintuitsiyada uz ifodasini topadi.Ratsionallik fanda tadkikotchining akl yugurtirishi vositasida bilimxosil kilish, mavjud bilimlar - tushunchalar asosida yangi bilimlar,xulosalarni shakllantirish kobiliyatida nazarda tutiladi.Empirik bilish, va uning shakllari. Empirik bilishning eng asosiykurinishi - ilmiy dalil. Shundan kelib chikkan xolda xar kanday ilmiytadkikot ilmiy dalillarni tuplash, sistemaga solish va umumlashtirishdanboshlanadi.Falsafa fanlari doktori, professor S.A.Lebedev empirik bilimlardeganda kuyidagilarni nazarda tutadi:

1. Empirik bilishning eng sodda kurinini kuzatish natijasida xosilbulgan dastlabki bilim. Bunda kuzatishning ob’ekti va amalga oshiriladiganvakti anik belgilanadi. Kuzatish va eksperiment ilmiy bilim xosil kilishgayunaltirilgan buladi va muayyan maksadni uzida ifodalaydi. Maksad degandailmiy muammoni xal etishda ilgari surilgan biron-bir goya, tadkikotgipotezasi nazarda tutiladi. Demak, kuzatish, eksperiment biron-bir goyanitasdiklash yoki inkor etish maksadida olib boriladi.2. Ilmiy dalillar. Ular xosil kilingan bilimlarni induksiya yuli bilan umumlashtirish orkali xosil buladi. Ilmiy dalillar ayrim xossa, xususiyat, munosabatlarining tadkikot ob’ektiga xos ekanligini, ularning kay darajadaumumiy va barkaror ekanligini ifodalaydi. Bunday ilmiy dalillar,tushunchalar, terminlar. diagrammalar, sxemalar, grafiklar, rasmlar, matematik modellar shakllarida namoyon buladi.3. Empirik bilim turli yunalishdagi empirik konuniyatlarda uzifodasini topadi. Empirik konunlar kuzatilayotgan ob’ektga tallukli narsava xodisalar urtasidagi umumiy alokadorliklarni ifodalaydi.Nazariy bilish deb inson fikrining tadkikot ob’ektini moxiyatiga chukurkirib borish jarayoniga aygiladi. Ilmiy bilishning nazariy darajasidatadkikotchining intellektual saloxiyati namoyon buladi.Ilmiy bilishning nazariy darajasi bir kator xususiyatlarga ega:1. Nazariy bilim umumiylik va mavxumlik xususiyatiga ega.2. Nazariy bilim yaxlit va tizzimli bilimlardir.3. Nazariy bilim empirik bilimga nisbatan olamni chukur, atroflicha aksettiradi, u tadkikot ob’ektning moxiyati, ichki konuniyatlarini yoritishgayunaltirilgan buladi. 4. Agar empirik bilishda inson ongi yakkalik, aloxidalikdan umumiylikkakarab borsa, nazariy bilimda umumiylikdan aloxidlikka tomon boradi.5. Nazariy bilim uziga xos shakllarda: konun, nazariya, ta’limot, ilmiybashoratlarda uz ifodasini topadi.6. Nazariy bilim empirik bilimlarni umumlashtirish orkali kulgakiritilmaydi. Nazariy bilimni bayon etmok uchun nazariy asos - bazis talabkilinadi. Nazariy bazis deganda ilmiy muammoni xal kilishga yordamberadigan olamning ilmiy manzarasi nazarda tutiladi. Agar mavjud ilmiymanzara muammoni xal kilishga yordam bermasa, unda yangi nazariyaga asosbuladigan ilmiy asos - ilmiy goyani ishlab chikish talab etiladi. Olamningilmiy manzarasi deganda muayyan soxa, ilmiy yunalish uchun umumiy bulgantushunchalar, tamoyillar, farazlar nazarda tutiladi.