Avvalo pеdagogikaning nazariy kurtaklari falsafa nеgizida paydo bo’ladi. Ta'lim-tarbiya masalalari hamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band qilib kеlgan. Ular o’zlarini bola tarbiyasi, ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin mulohazalari bilan pеdagogik fikrlar ravnaqiga ulush qo’shganlar. Masalan:
Nizomulmulkning «Siyosatnoma»
Nosir Xisravning «Saodatnoma»
Ahmad Yugnakiyning «Hibatul-Haqoyiq»
Alishеr Navoiyning «Mahbub - ul qulub»
O’z davrida madrasalarda o’qitilishi yo’lga qo’yilgan fanlarni Abu Ali Ibn Sino quyidagi tizimlar bo’yicha ajratadi:
odob (xulq etikasi)
astronomiya
tibbiyotshunoslik
til va uning grammatikasi
fikx (musulmon qonunchiligi)
Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlar esa quyidagilardan iborat:
jismoniy sog’lomlash-tirish;
estеtik tarbiya;
ma'naviy tarbiya;
hunarga o’rgatish.
aqliy tarbiya;
Muhammad Tarag’ay tomonidan barpo etilgan hamda o’zi bevosita ta'lim bergan madrasalarda o’qish quyidagi bosqichlardan iborat bo’lgan:
Anda (kichik) - o’qish muddati 2 yil.
Aust (o’rta) - o’qish muddati 3 yil.
A'lo (oliy) - o’qish muddati 3 yil.
Ma’naviy yangilanishlarning jamiyat rivojida tutgan o‘rnini qadimgi Sharq va G‘arb faylasuf olimlarining ijodlaridan namunalar asosida ilmiy tahlil qilib chiqsak. Bejizga Sharq qadimdan ma’naviyat va sivilizatsiya o‘chog‘i sifatida ta’riflanmagan. Qadimgi Sharq faylasuflari ma’naviy yuksalish, shaxsning o‘zligini anglashi va kamol topishiga qaratilgan konsepsiyalarda, avvalo, zardushtiylik, buddizm, konfutsiychilik falsafasida juda ko‘plab noyob dialektik g‘oyalar ilgari surilgan.
Ayniqsa, bu borada Zardushtning falsify-ijtimoiy qarashlari diqqatga sazovor. Zardushtiylik jamiyatni tinch va osoyishtalik, barqaror holatda bo‘lishi, insonlarning bir-birlariga maslakdosh, ko‘makdosh bo‘lishi kabi g‘oyalarni lgari surgan.
Zardusht falsafasidagi “O‘zgalarga yorug‘lik istagan kimsalarga yorug‘lik nasib etadi. Haqiqat nurlari ostida, Ezgu Niyatdan yaralgan ma’rifatingdan bizlarga hadya qil, toki tirikligimizning har lahza, har soat, har bir kunida shodmonlikdan bahramand bo‘laylik” yoxud “Olam obodligi uchun g‘ayrat ko‘rsatmoq lozim, uni yaxshilik bilan asramoq va yorug‘lik sari eltmoq kerak” singari fikrlar bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
