Tarbiya ijtimoiylashtirish omili

Ijtimoiylashtirish -tarbiyaning bosh maqsadi
Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-biridan ajratib bo`lmaydi.
Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi.
Inson butun umri davomida o`zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo`lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o`ziga munosib o`rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi.
Shaxsning fazilatlarini to`g`ri ko`rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim.
Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to`g`ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.
Shaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi muayyan jamiyat a’zosi bo`lib, uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan olingan ma’naviy-axloqiy, shuningdek, huquqiy me‘yorlar mohiyatini o`zlashtiradi. Jamiyatning a’zosi sifatida uning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi mehnat faoliyatini yo`lga qo`yadi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, manfaatlarini qondirish yo`lida ham atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi.
Shaxs ijtimoiy muhitdan uzilgan holda mavjud bo`la olmaydi. Buning misoli sifatida R.Kipling tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin. Garchi, inson bolasi bo`lsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish ko`nikma va malakalari shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha olmaydi.
Bola yoshligidan o`yin, mehnat va o`qish faoliyatlarini tengdoshlari bilan birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki o`zligini anglash uchun ham imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida bo`lishi, uning jamoa ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy faollikni yuzaga keltiradi.
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o`rni va roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq, unda kechayotgan o`zgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub bo`lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta‘kidlaydi. Bolani yomon ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, alloma o`qitish samaradorligini ta’minlashda bolalarga jamoa asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi.
Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson boshqalar bilan munosabatda bo`lish, ularning yordami va qo`llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana shu ehtiyojni qondirish yo`lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi, deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o`zaro yordam, hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o`rnini belgilab beradi.
Shaxsning ijtimoiylashuvi uning turli xil va ko'p sonli omillar, guruhlar, tashkilotlar bilan o'zaro munosabati jarayonida rivojlanadi, ular orasida maktab alohida o'rin egallaydi. Maktab olimlari va o'qituvchilari eng muhim o'quv muassasalaridan biri bo'lgan sotsializatsiya mikrofaktorlari qatoriga kiradi. Ma'lumki, maktab inson sotsializatsiyasining uch yosh bosqichlarini qamrab oladi: boshlang'ich maktab yoshi (6-10 yosh), o'spirin (11-14 yosh), erta yoshlik (15-17 yosh). Bu davrda shaxsning shaxsiyati rivojlanishi tobora rivojlanmoqda, bu maktabga katta mas'uliyat yuklaydi.
Bolalarni ijtimoiylashtirish jarayonida maktab, birinchi navbatda, shaxsiyatni har tomonlama barkamol rivojlanishi uchun, A. Mudrik tomonidan ta'kidlangan barcha uchta guruhni: tabiiy-madaniy, ijtimoiy-madaniy va ijtimoiy-psixologik vazifalarni tizimli ravishda birlashtirishi kerak. Bundan tashqari, har bir yosh bosqichida ularning o'ziga xos tarkibi va muammolarni hal qilish usullari hisobga olinishi kerak. Agar boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar uchun tabiiy-madaniy va ijtimoiy-madaniy vazifalar katta ahamiyatga ega bo'lsa, o'smirlik davrida, bola uchun, ijtimoiy-psixologik vazifalar hayot faoliyati va hayotni tasdiqlash jarayonida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bu maktablarning maqsadlaridan birini nazarda tutadi: bolani sotsializatsiya qilish vazifalarini aniqlashda yordam berish, pedagogikaning, ijtimoiy psixologiyaning barcha usul va usullarini o'z ichiga olgan holda ularni hal qilish yo'lida yordam berish. Mudrik A.V. Ijtimoiy pedagogikaga kirish. - M, 1997, 101-bet
Maktabdan tashqari, ma'lum bir odamlarga bevosita ta'sir ko'rsatadigan mikrofaktorlar qatoriga oila, tengdoshlar guruhlari, mikrosotsium va boshqa o'quv va ta'lim tashkilotlari kiradi. Maktab bolalarni sotsializatsiya jarayonida yuqorida qayd etilgan mikrofaktorlar bilan faol o'zaro munosabatda bo'lishlari, ularning bolaning shaxsiyatining rivojlanishiga ta'sirini hisobga olishlari shart. Shu bilan birga, maktab, boshqa ta'lim muassasalari singari, V.G. Bocharova ko'ra, jamiyat tartibini amalga oshiradi - bu jamiyatning, davrning talablariga mos keladigan shaxsni shakllantirish, yosh avlodni tarbiyalash, o'qitish va tarbiyalash ushbu ijtimoiy sharoitlarga imkon qadar ko'proq imkon beradi. ular yashashadi va ishlaydi. Bocharova V.G. Ijtimoiy ish pedagogikasi. - M., 1994, 94-bet