Tarbiya ijtimoiylashtirish omili

1-mavzu: Tarbiya - ijtimoiylashtirish omili. Ijtimoiylashtirish -tarbiyaning bosh maqsadi. Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo'lgan me'yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o'zlashlirilishi.
Reja:

1. 
   Tarbiya - ijtimoiylashtirish omili.
   
2. 
   Ijtimoiylashtirish -tarbiyaning bosh maqsadi.
   
3. 
   Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo'lgan me'yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o'zlashlirilishi.
   

Tayanch tushunchalar: Ijtimoiylashtirish; ijtimoiylashtirish omillari; tarbiya; tarbiyalash; o’z-o’zini tarbiyalash; integratsiyalanishi; ijtimoiy dezadaptsiya; individualizatsiyalanish.


Tarbiya - ijtimoiylashtirish omili
Ijtimoiylashtirish - shaxsning ijtimoiy munosabatlarga qo'shilishi jarayoni va natijasi. Bu ijtimoiy tajribani shaxs tomonidan o'zlashtirilishi va uning faoliyatida takrorlanishi bilan amalga oshiriladi. Ijtimoiylashtirish jarayonida shaxs shaxsga aylanadi va odamlar hayoti, qobiliyatlari, qobiliyatlari uchun zarur bilimlarni oladi, ya'ni, boshqa odamlar bilan muloqot qilish va o'zaro aloqa qilish qobiliyati.
Ijtimoiylashtirish omillari: yo'naltirilgan ta'lim, mashg'ulotlar va faoliyat hamda muloqotdagi tasodifiy ijtimoiy ta'sirlar. Ta'lim va tarbiya - bu shaxsning ijtimoiy tajribasini yetkazish va insonning xatti-harakati, fazilatlari va xususiyatlarining ma'lum, ijtimoiy jihatdan ma'qul bo'lgan stereotiplarini shakllantirishga qaratilgan maxsus tashkil etilgan faoliyat. Ijtimoiylashtirish juda murakkab jarayon, u har qanday davr yoki yosh bilan chegaralanmaydi. Bu jarayon inson hayoti davomida doimiy ravishda sodir bo'ladi va u ishtirok etgan barcha tomonlarga ta'sir qiladi. Albatta, har bir jamiyat va har bir jamiyatning har bir madaniyati o'ziga xos xususiyatlarni boshqalardan ustun qo'yadi va bolalar bu fazilatlarni sotsializatsiya jarayonida rivojlantiradilar.
"Tarbiya" tushunchasi "sotsializatsiya" tushunchasiga juda yaqin, ammo tarbiya, avvalambor, inson o'zi xohlagan fazilatlari va xususiyatlarini singdirishga harakat qiladigan yo'naltirilgan harakatdir. O'qituvchilar nafaqat shaxslar, balki butun oila, butun maktab tuzilmasi. U ijtimoiy muhitni: ko'chani, jamoat tashkilotlarini, butun atrof-muhitni, butun ijtimoiy tizimni tarbiyalaydi. Ijtimoiylashtirish, tarbiya bilan bir qatorda, shaxs madaniyatga qo'shiladigan beixtiyor, o'z-o'zidan ta'sir qilishni ham o'z ichiga oladi.
So’nggi o’n yilliklar davomida pedagogika va boshqa fanlarda ijtimoiylashuv va tarbiya tushunchalarining o’zaro munosabati keng muhokama qilib kelinmoqda. Davlat mafkurasining o’zgarishi sababli bu muammoga alohida e’tibor qaratish lozim. Shu bilan birga ba’zi mualliflar tarbiyani ijtimoiylashuv bilan almashtirishga harakat qilishmoqda. Boshqalari tarbiyani bola ijtimoiylashuvining bir qismi sifatida o’rganishadi. Ba’zi olimlar esa ijtimoiylashuv deganda fuqaroviy va axloqiy tarbiyani tushunishadi. To’rtinchi guruh olimlari shaxs ijtimoiylashuvini tarbiyaning asosiy maqsadi deb hisoblashadi. Biroq tarbiya bola ijtimoiylashuvining asosiy omillaridan biri ekanligini hamma tan oladi. Tarbiyaning asosida ijtimoiy harakat bo’lishi, uni ijtimoiylashuvdan farqlaydi. Ijtimoiylashuv tushunchasini fanga kiritgan Maks Veberg uni muammolarni yechishga qaratilgan harakat, inson xulq-atvorining taxminiy variantlarini sub’ektiv anglash sifatida ta’riflagan.
Umuman olganda, ijtimoiylashuv uzluksiz jarayondir, ya’ni inson doimo jamiyat bilan munosabatda bo’ladi. Tarbiya esa diskret (uzlukli) jarayondir. Chunki u muayyan tashkilotlarda amalga oshirilib, zamon va makonda cheklangan bo’ladi. Tarbiya pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biridir. Shunga qaramay tarbiyaning umume’tirof etilgan ta’rifi mavjud emas. Bunga uning ko’p ma’noliligini sabab qilib ko’rsatsak bo’ladi. Tarbiyani ijtimoiy hodisa, faoliyat, jarayon, qadriyat, tizim, ta’sir, o’zaro munosabat sifatida ko’rib chiqsak bo’ladi. Bu tushunchalarning hech qaysisi tarbiya mazmunini to’liq ochib bera olmaydi.
Quyida ijtimoiylashuvning nisbatan ijtimoiy nazorat qilinuvchi jarayonga xos bo’lgan umumiyligini aks etishga harakat qilingan tarbiyaning ta’rifi keltirilgan. Biroq unda oilaviy, diniy, ijtimoiy tarbiyaning xususiyatlari inobatga olinmagan. A.V.Mudrik quyidagi ta’rifni ilgari suradi:
Tarbiya-insonning jamiyatga ko’nikishiga ko’maklashuvchi va bu ko’nikish sodir etiladigan guruh va tashkilotlarning xususiyatlariga mos keluvchi sharoitlar yaratuvchi insonning ongli rivojlanishi. Bu ta’rif to’liq to’g’ri hisoblanmaydi. Bu faqat muallifning nuqtai nazarini aks ettiradi.
Ijtimoiy omillarni insonga ta’sir ko’rsatishining tarkibiy qismi bo’lgan tarbiya o’z xususiyatlariga ega. Bu jarayon boshqalaridan farqli ravishda doimo bir maqsad sari yo’naltirilgan va bu faoliyat maxsus tayyorlangan odamlar tomonidan amalga oshiriladi. Tarbiya jarayonida bola ijtimoiylashuviga ta’sir qiluvchi boshqa omillar- muhit, OAV, madaniyatlar inobatga olinadi. Biroq shuni esda tutish lozimki, tarbiya boshqa ijtimoiy omillar ichida o’z o’rniga ega hamda boshqa omillarning o’rnini to’ldira olmaydi ham, bekor qila olmaydi ham.
Tarbiyaning bola rivojlanishiga ta’siri vaqt o’tgan sari o’zgaradi. Bola qanchalik kichik bo’lsin, tarbiya uning shakllanishiga shuncha ko’p ta’sir ko’rsatadi. Vaqt o’tgani sayin tarbiyaning hissasi kamayib boradi. Bu vaqtda bolaning u yoki bu ijtimoiy qadriyatni tanlashdagi mustaqilligi ortadi.
Borgan sari tashqi tarbiyaviy omillarning ta’siri kamayadi. Biroq boshqa bir jarayon-o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni rivojlana boshlaydi. Bolaning o’z shaxsini mukammallashtirish, o’z-o’zini rivojlantirish bo’yicha mustaqil faoliyatini anglashi ortadi. Ma’lumki, o’z-o’zini tarbiyalashga ehtiyoj shaxs rivojining eng yuksak shakli hisoblanadi. Bizning modelga binoan insonning o’z-o’zini tarbiyalashi ehrom bunyod etish bilan barobardir. Shuning uchun o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni bir umrga cho’ziladi.
Tarbiya o’z-o’zini tarbiyalash va boshqa ijtimoiy omillarning (madaniy, diniy, tarixiy an’analar, OAV, maktab jamoasi, do’stlar, bolalar bog’chasi va boshqalar) ijobiy ta’siri natijasida bolaning jamiyatga integratsiyalashuvining tabiiy jarayonini sodir etadi. Ijtimoiy muhitning ta’siri qanchalik turli bo’lsa, bola undan shuncha erkin va mustaqil bo’ladi.
Demak, bolaning rivojlanishi ikki yo`nalish asosida amalga oshiriladi: ijtimoiylashuv va individualizatsiyalanish.
Bola sotsium tomonidan qabul qilingan xulq-atvor me'yorlarini qabul qilishi bilan bir qatorda o`z navbatida bola o`zining ham individual xususiyatlarini sotsiumga qo`shib borishi mumkin va bu jarayon bolaning jamiyatga integratsiyalanishi deb ataladi.
Bu jarayonlar spontan, stixiyali va tartibsiz holda amalga oshirilishi va aksincha boshqarilib, ma'lum maqsadga yo`naltirilib ham borilishi mumkin. Bu jarayon esa tarbiyalash deb ataladi. Bolaning ongli, faol va mustaqil faoliyati esa o`z-o`zini tarbiyalash jarayoni deb ataladi. Jamiyatdagi barcha mutaxassislarning va tarbiyachilarning harakatlari bolaning ijtimoiy adaptatsiyalanishiga qaratilgan.
Bolaning ijtimoiy muhitga moslashuviga to`sqinlik qiluvchi ijtimoiy-ma'naviy fazilatlarning yo`qligi hamda ularning shakllanmay qolishi ijtimoiy dezadaptsiya deb ataladi. Bunday holatlarda ularning oldini olish hamda ma'lum chora-tadbirlar ishlab chiqish kerak bo`ladi. Demak, bolaning jamiyatda ijtimoiy adaptatsiyalanishiga, uning ijtimoiy statusini qayta tiklashga, yo`qotilgan ijtimoiy munosabatlarni qayta tiklashga qaratilgan faoliyat turini ijtimoiy reabilitatsiya qilish deb ataladi.