Tarix” kafedrasi dinshunoslik fani bo’yicha o’quv-uslubiy majmua

Moturidiylik va ash’ariylik. Islom tarixini o‘rganish jarayonida ko‘plab olimlar kalom ilmida faoliyat olib borib o‘zlarining aqidaga oid asarlar yozganlarini ko‘rish mumkin. Ulardan hanafiy mazhabi olimlaridan Abu Hafs Nasafiy «Aqida an-Nasafiyya», Abul Muin Nasafiy «Tabsirat al-adilla», Abu Ja’far Tahoviy «Aqida at-Tahoviyya»larni alohida sanab o‘tish o‘rinli. Bulardan boshqa olimlar ham, shuningdek, molikiy, shofeiy, hanbaliy mazhabi ulamolari ham bu borada qalam tebratib o‘zlaridan muhim asarlar qoldirganlar. Avvalgi olimlar o‘zlarining asarlarini mustaqil tarzda va muxtasar shaklda yozgan bo‘lsalar, keyingilar o‘zlaridan oldin o‘tganlarning asarlariga sharh ta’lif etganlari va mustaqil asar yozgan bo‘lsalar ham mufassal ekani bilan ajralib turganlar. Hozirgi kunda ham aqida ilmida asar yozayotgan mutaxassislar asarining masalalarga batafsil to‘xtalib o‘tayotganlarini ko‘rish mumkin.

Ularning barchalari Qur’on oyatlari va hadislar asosida hamda sahobalarning uslubi asosida aqida masalalarini bayon etib berganlar. Aqida borasida faoliyat olib borgan olimlarning orasida imom Abu Mansur Moturidiy va imom Abul Hasan Ash’ariylar alohida ajralib chiqqanlar. Bu olimlar Ahli sunna val jamoa aqidasi bo‘yicha imom deb tan olindilar.
«Ahli sunna val jamoa» to‘rt fiqhiy mazhabdan biriga amal qilib kelayotgan bo‘lsalar, aqidaviy masalada ikkiga – moturidiylik va ash’ariylikka e’tiqod qiladilar. Bunda hanafiy mazhabi moturidiylikka, molikiy, shofeiy va hanbaliy mazhabi ash’ariylik ta’limotida deb hisoblanadi. Shu o‘rinda bu ikki maktab vakillari haqida to‘xtalib o‘tish o‘rinli.
Moturidiylik aqidaviy maktab asoschisi buyuk kalom imomi va fakih Abu Mansur Moturidiydir. Uning hayoti haqida ma’lumotlar kam. To‘liq nomi Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Hanafiy Moturidiy Samarqandiy (853-944), asli Samarqandning Moturid qishlog‘idan (hozirgi Jonboy tumnida joylashgan) bo‘lib, uning taxallusi shu qishloqqa nisbatan olingan. Abu Mansur Moturidiy dastlabki ta’limni shu qishloqda olib, keyinchalik Movarounnahrning o‘sha davrdagi diniy va ma’rifiy markazi bo‘lgan Samarqandda davom ettiradi.
Moturidiy Abu Bakr Ahmad Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad Iyodiy, Imom A’zam mazhabidagi buyuk olim Nasr ibn Yahyo Balxiy, Muhammad ibn Fadl kabilarni o‘zining ustozi deb bilgan.
Moturidiy fiqh va kalom masalalari bilan qiziqib, zamonasining ko‘zga ko‘ringan hanafiy mazhabi olimlaridan dars olib o‘z bilimini oshiradi. SHu vaqt davomida ko‘plab mashhur faqihlar va muhaddislar bilan muloqatda bo‘lgan va munozaralar qilib, shu sohaga oid asarlar yozib qoldirgan. Ulardan quyidagi «Kitabut Tavhid», «Kitabul maqomat», «Kitab rad avoilil adila lil Ka’biy», «Kitabul usul», «ar-Rad ala usulil Qaromita», «Kitab ta’vilot ahli sunna» va boshqalarni keltirish mumkin.
Abu Mansur Moturidiyning ko‘p asarlari bizgacha etib kelmagan, etib kelganlari ham asosan xorijiy mamlakatlar kutubxona va qo‘lyozma fondlarida saqlanadi.
Moturidiy islom olamida juda nozik hisoblangan «Kitabut tavhid» asari bizning davrimizga etib kelgan. Olimning yana bir asari «Kitab ta’vilot ahli sunna» yoki boshqa bir nomi «Ta’vilot al-Qur’on» deb nomlanadi. Moturidiy bu asarida sunniy aqidaga zid qarashlarni rad qilishga harakat qiladi va Abu Hanifaning qarashlariga suyangan holda ish ko‘radi. Moturidiyning bu birgina asari tarix jarayonida ko‘p allomalar asarlariga asos solgan, ular ijodiga turtki bo‘lgan.
Moturidiy ko‘p shogirdlar etishtirdi, ular o‘z ustozlarining ta’limotini davom ettirishganligi tufayli hanafiy mazhabida kalom ili bo‘yicha moturidiya maktabi vujudga kelgan.
Moturidiy «Imom al-huda» (hidoyat yo‘li imomi) va «Imom al-mutakallimin» (mutakallimlar imomi) kabi nomlar bilan ham mashhur bo‘lgan.
Ash’ariy ta’limotining asoschisi Abul Hasan Ash’ariy (873-941) bo‘lib, uning to‘liq nomi Abul Hasan Ali ibn Ismoil ibn Ishoq ibn Solim ibn Abdulloh ibn Muso Abu Muso Ash’ariydir. Abul Hasan Ash’ariy boshlang‘ich saboqlarni o‘z otasidan olgan, keyinchalik o‘z zamonasining taniqli olimlaridan Abu Ishoq Marvaziy va Ibn Surayjdan fiqh ilmini, Zakariyo ibn Yahyo Sojiydan hadis ilmini o‘rganadi.
Abul Hasan Ash’ariy taxminan 40 yoshlaridan keyin Bog‘dodga ko‘chib keladi va umrining oxirigacha ushbu shaharda qoladi.
Olim yuzga yaqin asarlar yozgan bo‘lib, ulardan ba’zilari quyidagilardir: «al-Fusul fiy ar-radd ‘ala al-mulhidin», «ar-Rad ala al-mujassama», «Iyzohul burhon fiy ar-rad ala ahluz zayg‘ vat tug‘yon», «an-Naqs alal Juboiy», «Maqolotul mulhidin», «Tafsiru Abul Hasan», «Imomatu Abu Bakr Siddiq».
Abul Hasan Ash’ariy ahli sunnat va jamoaning ash’ariya e’tiqodiy ta’limotini yaratayotgan vaqtda Samarqandda Abu Mansur Moturidiy ham moturidiya ta’limotiga asos solayotgan edi. Bu ikki imom bir vaqtda yashagan bo‘lsalar ham bir-birlari bilan uchrashmagan, shunday bo‘lsada, ularning aqidaviy qarashlari deyarli bir xil. Ayrim juz’iy masalalarda lafziy ixtiloflar bo‘lsada, ularning asl maqsadi bir hisoblanadi. Boshqacha aytganda ikki ta’limot orasidagi ba’zi ixtiloflar lafziy bo‘lib, mohiyatan bir-birini qo‘llab-quvvatlab keladi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda ular o‘zaro bir-birini adashganlikda yoki bid’atchilikda ayblamaydi. Ular o‘zaro bir-birlarini «ahli sunna val jamoa» deb e’tirof etadilar.
Ash’ariy va moturidiylik orasidagi asosiy farq imon masalasidadir. Moturidiy ta’limotiga ko‘ra imon til bilan iqror qilib, dil bilan tasdiqlashga aytiladi. Amal imonning tarkibiga kiritilmaydi. Ash’ariylikda esa, imonga amalni ham qo‘shadilar. Shu sababdan moturidiylik tarqalgan hududlarda imon keltirgan kishi musulmon hisoblanadi, ammo amal qilmagani uchun gunohkor bo‘ladi, deb yuritiladi.
O‘rni kelganda aytib o‘tish lozimki, manbalarda «moturidiyya mazhabi», «ash’ariyya mazhabi» degan atamalar uchrab qoladi. Bundan imom Moturidiy imom Abu Hanifaning ilmi kalomga doir ta’limotini rivojlantirgan. Imom Ash’ariy esa imom Shofiiyning e’tiqodiy qarashlarini takomillashtirgan deyish mumkin.
Mazkur ikki olimning ta’limotlari islom olamida keng tarqaldi va asrlar davomida musulmonlarni sof e’tiqodda bardavom bo‘lishiga, oyat va hadislarning ma’nolarini to‘g‘ri anglab, hayotga tatbiq etib kelishlariga, turli e’tiqodi noto‘g‘ri oqimlar ta’siriga tushib qolmaslikka sababchi bo‘ldi.
Abu Mansur Moturidiy va Abul Hasan Ash’ariylarning sof aqidani musulmonlarga etkazishdagi xizmatlari beqiyosdir, ularning aqidaviy ta’limotiga hozirgacha musulmonlar tomonidan alohida e’tibor bilan amal qilib kelinmoqda.

2.