Tarixiy haqiqat izidan: Amir Temur nega Shahrisabzda dafn etilmagan?

Yer ostida asrlarga sirdosh sag‘ana
Amir Temurning vafot etganligi tez orada butun dunyoga ovoza bo‘lib ketdi. Buyuk imperiya parchalanib, o‘rnida mustaqil davlatlar vujudga keldi. Temuriyzodalar o‘rtasida ham Sohibqironning vasiyatiga xilof ravishda toj-taxt uchun kurash avj oldi. Yagona, yaxlit davlat mayda-mayda xonlik va viloyatlarga bo‘linib ketdi. Bundan foydalangan tashqi dushmanlar mamlakatga hujum qilib, shaharu qishloqlarni xarob qildi, boyliklarni taladi. Temur va temuriylar qurdirgan binolar buzildi, ayrimlari yarim vayrona holiga keldi. Shahrisabzdagi me'moriy obidalar qatorida Amir Temur sag‘anasi ustidagi gumbazli maqbara ham qulab, yer bilan tenglashib ketdi. Buning natijasida yerosti dahmasiga olib tushuvchi yo‘l ham bekilib qoldi. Asta-sekin xalq orasida Sohibqiron dahmasi borligi ham unutilib ketdi.

Bundan tashqari, XX asrlardan boshlab Shahrisabzdagi Dorulsaodat hududi mahalliy aholi tomondan to‘liq uzlashtirilib, xom g‘isht va paxsadan uy-joylar qurilib, bu yerdagi madaniy meros obektlari unutib yuborilgan. O‘tgan asrning 50-yillarida dahma ustiga uy-joy qurib yashayotgan mahalliy shaharlik kishining yosh qizchasi hovlisida o‘ynab yurganida, dahmaning usti o‘prilib, tobutxonaga tushib ketadi. Mahalladan ko‘pchilik bo‘lib qizchani qutqarish jarayonida mazkur inshoot naqadar kattaligi aniqlangach, xonadon egasi Toshkentdagi O‘ZFA tarix instituti xodimi, birinchi o‘zbek arxeologi, keyinchalik akademik bo‘lib saylangan Ya. G‘ulomovga murojaat qiladi.
Akademik Yahyo G‘ulomov boshchiligidagi arxeologlar tomonidan o‘tkazilgan tekshirishda ko‘milib ketgan yerosti dahmasi aniqlangan. Tarixiy manbalar, Shahrisabzda bo‘lgan Ispaniya elchisi Klavixo esdaliklarida yozib qoldirgan dalillar o‘rganilishi natijasida bu inshoot Amir Temur o‘zi dafn etilishi uchun qurdirgan yerosti dahmasi ekanligi ma'lum bo‘ldi.
1980 yildan boshlab xalqaro sayyohlik markazi qatoriga qo‘shilgan Shahrisabzga dunyoning turli joylaridan sayyohlar kela boshladi. Sayyohlar tomosha qilishi lozim bo‘lgan tarixiy obidalar ro‘yxatida Amir Temur sag‘anasi yo‘q edi. Boisi yozning chillasida ham dahma eshigi zax suvga to‘la bo‘lardi.
1982 yilning yozida shaharga tashrif buyurgan O‘zbekistonning o‘sha paytdagi rahbari Sharof Rashidov Amir Temur sag‘anasini ko‘rishni ixtiyor etadi. Suv tortuvchi moslamalar yordamida sag‘ana ichidagi zax suv tashqariga chiqarilgach, hurmatli mehmon ichkariga taklif etiladi.
O‘zbekiston mustaqil bo‘lgach, Sohibqiron tavalludining 660 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida qadim Keshdagi me'moriy obidalar qatorida Amir Temur dahmasi ham ta'mirdan chiqarildi. Zax suvlarni qochirish uchun quvurlar o‘tqazildi.