Tartib raqam Sinf

Yangi mavzu bayoni:

Kasb tanlashga doir reja tuzish. 8 - sinf darsligida siz kasblar tasnifi nimaligini bilib oldingiz, kasb tanlash formulasini qanday tuzish, o‘z qiziqishlaringiz, mayllaringiz, qobiliyatingiz qandayligini bilib olish, bu fazilatlar siz tanlaydigan kasb qoyadigan talablarga qanchalik muvofiq kelishini taqqoslab ko‘rish to‘g‘risida tasavvur hosil qildingiz. Amaliy mashg‘ulotlarda, ijtimoiy foydali, ishlab chiqarish mehnati bilan shug‘ullangan vaqtingizda siz konkret mehnat faoliyatida o‘z kuchingizni sinab ko‘rish imkoniga ega bo‘ldingiz. Xullas, siz endi biror to‘plagan tajribangizni kasb tanlash masalasini hal qilish vaqtida ishga solib, undan foydalanishingiz mumkin. Endi siz o‘z mehnat faoliyatingizni yaqin kelajakda va uzoq istiqbolda qanday tasavvur etishingizni qog‘ozga tushirishga, ya’ni shaxsiy kasbga doir rejangizni tuzib chiqishga harakat qiling. Albatta kasbga doir rejaning yagona bir shaklini tavsiya etish qiyin uning mazmuni ham, tuzilish yo‘li ham kishining aql idrokiga, uning umumiy bilim saviyasiga, e’tiqodi va boshqa ko‘p narsalarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun biz mana shu aytilgan omillarning faqat eng asosiysi ustida rejada, albatta, ko‘rsatilishi shart bo‘lgan omil to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz. Ko‘zda tutilgan asosiy maqsad rejaning negizini tashkil etishi kerak, ya’ni unda nima ish bilan shug‘ullanish, kim bo‘lib etishish, umumxalq ishiga qanday hissa qo‘shish, bu ishda kimlarga tenglashish o‘z aksini topmog‘i kerak. Shundan keyin mazkur maqsadga erishmoq uchun har bir kishi o‘z imkoniyatlariga: qizikishlari, mayllari va qobiliyatlariga, salomatligiga, irodaviy sifatlariga real baho berishga harakat qilib ko‘rishi zarur. Kasbga doir reja tuzish vaqtida maqsadga erishish yo‘llari va vositalarini: o‘z kuchini qaerda va qanday qilib sinab ko‘rish mumkinligini, kerakli ma’lumotni qaysi ta’lim muassasaridan olish mumkinligini, kasb mahoratini qanday qilib oshirish mumkinligi va hokazolarni belgilab olish kerak.
Kasb tanlashdagi xatolar va qiyinchiliklar
O‘z maqsadingizga yetishish yo‘lida uchrashi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklarni ham oldindan ko‘ra bilish kerak, bu behuda iztirob chekishning oldini olish va mabodo zarur bo‘lib qolsa, tanlangan kasbni boshqasi bilan almashtirish imkonini beradi. Kasbga doir rejada kishining o‘z-o‘zini tarbiya kilish dasturi: kasbiy jihatdan muhim bo‘lgan qanday fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirish, o‘z sog‘ligini qanday qilib mustahkamlash mumkinligi va boshqa shu singari tadbirlar ham o‘z ifodasini topishi kerak. O‘z bilimini mustaqil oshirib borish o‘z ustida ishlash masalalariga ham: qanday adabiyotni o‘qish, qanday to‘garaklarda yoki qiziqish boyicha tuzilgan guruxlarda shug‘ullanish, qanday ko‘rgazmalarni borib ko‘rish singari masalalarga ham alohida e’tibor berish lozim. Shunday qilib, o‘zingiz ko‘rib turganingizdek, shaxsiy kasbga doir rejalar yaxshi va har tomonlama oylangan bo‘lishi kerak, ularni tuzish vaqtida har bir kishi mustaqillik ko‘rsatishi va mas’uliyatni his etib turishi lozim. Tuzilgan kasbga doir rejaga vaqt-vaqti bilan murojaat qilib turish kerak bo‘ladi. Qiziqishlar chuqurlashib, kasb to‘g‘risidagi bilimlar ortib, amaliy faoliyat sohasida muayyan tajriba to‘rejaishiga qarab reja ham o‘zgarib borishi, u ancha real rejaga aylantirilishi mumkin. Quyida misol tariqasida kasbga doir rejaning fragmenti qanday o‘zgarib borishi mumkinligini keltirib o‘tamiz. Bu o‘zini qishloq xo‘jalik ekinlari etishtirish bilan bog‘liq bo‘lgan ishga bag‘ishlagan kishining rejasidir:
- biologiya va qishloq xo‘jalik ekinlari (sabzavotchilik) agro-texnikasiga oid adabiyotlarni o‘qib-o‘rganish;
- biologiya va qishloq xo‘jalik ekinlari agrotexnikasiga doir qiziqarli kitoblar va maqolalar nomini to‘plab kartoteka tuzish, mazkur masalaga doir kitoblarni yig‘ib kutubxonacha tashkil etish;
- o‘quvchilar fermer dalalarida ishlab, mo‘l hosil olinishiga erishish;
- sabzavot ekinlari etishtirish sohasidagi ish tajribalari yuzasidan jamoa fermerlardan, ilmiy muassasalarning xodimlari va olimlaridan topshiriqlar olish uchun ular bilan aloqa o‘rnatish;
- boshqa maktablarning yosh tabiatshunoslari bilan tajriba almishish.
To‘g‘ri kasb tanlash bu oson ishlardan emasligini endi o‘zingiz ham bilasiz. Demak, kasbni shunday tanlash kerakki, kelgusida bajaradigan ishingiz o‘zingizda qoniqish hosil qilsin va jamiyatga foyda keltirsin. Birdaniga yuksak yoki oliy malakali kasbni nazarida tutib ish ko‘rish kerak. Har qanday faoliyat sohasida mahoratning dastlabki bosqichlaridan muvaffaqiyatli o‘tgan kishilar mehnatda yuksak natijalarga erishadilar. Masalan, kimki dastlab kichik mutaxassis bo‘lib ishlagan bo‘lsa, u yaxshi muxandis bo‘lib etishishi mumkin, kimki o‘z vaqtida tirishqoq bo‘lgan bo‘lsa va ishining barcha nozik tomonlarini bilsa, o‘sha kishi yaxshi rahbar bo‘lishi mumkin. Siz V.Djanibekov, E.Vohidov singari mashhur kishilarning nomlarini yaxshi bilasiz. Lekin ular o‘z hayot yo‘llarini fabrika-zavod shogirdlikdan boshlaganliklarini bilasizmi? Mana yana bir misol. Asakadagi «UzDEUavto» deb atalgan ishlab chiqarish birlashmasi kollektivi o‘rtasida shu zavodning bosh direktori, Uzavtosanoat raisi, A.Parpiev alohida hurmatga sazovordir. U o‘zining mehnat sohasidagi mustaqil hayotini mana shu zavodda slesarga shogirdlikdan boshlagan edi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Mana shuning uchun ham sizning har biringiz kelgusida o‘z ishining haqiqiy ustasi bo‘lgan kishilar bo‘lib etishish uchun o‘z mehnat faoliyatingizni nimadan boshlash to‘g‘risida jiddiy o‘ylab ko‘rmog‘ingiz kerak. Kasblar nufuzli va nufuzsiz bo‘ladi degan xato tushuncha. Bir qator kasblar xususida ayrim odamlar noto‘g‘ri tasavvurda bo‘ladilar. Ularning fikricha, mehnat faoliyatining ba’zi bir muhim turlari e’tiborga sazovor bo‘lmagan, nufuzsiz kasb hisoblanarmish, bu soxta, asossiz tushunchadir. Sizning o‘zingiz ham yaxshi bilasizki, bizning mustakil davlatimizda har qanday mehnat muhim va hurmatga sazovordir. «Sheriklardan orqada qolmaslik uchun» kasb tanlash. To‘qqizinchi sinfni bitirgan bolalarning ko‘pchilik qismi o‘rtoqlik yoki do‘stlik printsipi boyicha kasb tanlaydilar, faqat birga bo‘lishni maqsad qilib o‘qishga, ishga kiradilar. Xo‘sh, bu yaxshimi yoki yomonmi? Agar do‘stlarning qiziqishlari, mayllari, qobiliyatlari bir xil kasb sohasidagi faoliyatga mos kelib qolgan hollarda bu yaxshi, albatta. Lekin ularning birortasi «sheriklari shu kasbni tanlagani uchun» bunday qilgan bo‘lsa, u holda yomon, albatta. Bunday hollarda odatda kishi afsuslanib qoladi va oradan uzoq vaqt o‘tgach, ba’zan esa mashaqqatli sarsongarchilikdan keyin dastlabki tanlagan kasbini o‘zgartirishga majbur bo‘ladi. Albatta, bi-ror joyda o‘rtog‘ing bilan yonma-yon ishlashga nima etsin. Lekin har bir kishi o‘z mehnat yo‘lini tanlar ekan, eng avvalo, shu kasb men ishlay oladigan sohamikan, bu ishni eplay olarmikanman, shu kasbga mos kelarmikanman, shu sohada ishlasam qanday natijalarni ko‘lga kiritarkinman? degan savollar to‘g‘risida oylab ko‘rmog‘i kerak. Biror kasb egasi bo‘lgan kishiga qaratilgan munosabatni kasbning o‘ziga ko‘chirish. Ko‘pincha shaxsan bir kishiga izzat-hurmatda bo‘lish yoshlarda shu kishining kasbini egallash istagini paydo qiladi. Xo‘sh, shunday qilish to‘g‘rimi? Yo‘q, har doim ham shunday qilish o‘zini oqlayvermaydi. Masalan, sizga o‘rtog‘ingizning katta akasi juda yoqadi. U aqlli, zukko, quvnoq va epchil yigitning kasbi geolog va siz ham har bir ishda unga o‘xshashga harakat qilasiz va o‘zingiz ham geolog bo‘lmoqchisiz. Ehtimol, bunday qilish, ya’ni geolog bo‘lish yomon emasdir. Biroq, bir odamga taqlid qilib, o‘shanga o‘xshagan kishi bo‘lish orzusini kasb tanlash uchun etarli darajadagi asos deb hisoblab bo‘lmaydi. Bu erda eng avvalo geolog mehnatining o‘ziga xos-xususiyatlarini hisobga olmoq kerak. Bu esa ancha qiyin ishdir. Geolog uzoq muddat zo‘r mashaqqat chekib qidiruv, kuzatish ishlarini olib boradi, o‘z uyidan uzoqda bo‘lgan joylarda oylab qolib ketib ishlashga, ishlaganda ham ba’zan nihoyatda og‘ir iqlim sharoitlarida ishlashga, nihoyatda nozik o‘lchash, hisoblash ishlari bilan shug‘ullanishga, bitta qidiruv ishini har xil joylarda takrorla shga to‘g‘ri keladi. Xuddi mana shu ish sharoitini unutmaslik, kasb tanlayotganda eng avvalo u yoki bu kasb vakiliga bo‘lgan shaxsiy hurmat-ehtiromgagina asoslanmasdan, eng avvalo, o‘sha kasbning yuqorida aytilgan o‘ziga xos- xususiyatlariga
asoslanish kerak. Kasbning faqat tashqi yoki xususiy bir tomoniga qiziqish. Sizlarning ko‘pchiligingiz uchuvchilik kasbini ko‘pincha jasoratlar bilan, odatdan ta shqari katta tezlikda parvoz qilish bilan, qahramonona qidiruv ekspeditsiyalari bilan bog‘liq holda tasavvur qilasiz. Uchuvchining kundalik mehnatiga xos bo‘lgan xususiyatlar to‘g‘risida juda oz narsa bilasiz, albatta. Uchuvchi eng avvalo, o‘zini qat’iy rejimga boysundira olishi, uzoq muddat davom etadigan asosiy nagruzkalarga chidamli bo‘lishi zarur, avariya holatiga tushib qolgan kezlarda o‘zini yo‘qotib qoymasligi, o‘ziga ishonib topshirilgan texnikani a’lo darajada bilmog‘i lozim. Shuning uchun kasb tanlashga jiddiy munosabatda bo‘lish o‘sha kasb to‘g‘risida har tomonlama bilimga ega bo‘lishni taqozo etadi. O‘quv predmetining kasbga tenglashtirilishi. Har bir o‘quv predmeti zaminida juda katta va ko‘p miqdordagi konkret ishlar yotadi va kasb tanlayotganda buni unutmaslik kerak. Masalan, agar siz adabiyot faniga qiziqsangiz va o‘zingizning butun hayotingizni shunga bag‘ishlashni istasangiz, u holda siz mazkur predmet zaminida qanday real kasblar, mashg‘ulotlar turishini bilib olmog‘ingiz kerak. «Umuman adabiyotchi» degan tushuncha bo‘lmaydi, balki adabiyot o‘qituvchisi, gazetaning adabiy xodimi, nashriyot redaktori, tadqiqotchi-adabiyotshunos, kutubxona kitob fondining xodimi, kutubxonachi, bibliograf va boshqa shunga o‘xshash kasblar mazjud. Siz mazkur kasb vakillarining mehnati bilan mufassal tanishib chiqqaningizdan keyin, ehtimol, adabiyotga bo‘lgan muhabbatingiz - bu faqat shunchaki kitobxon qiziqishi ekan, degan xulosaga kelishingiz mumkin. Bu qiziqish yuqorida sanab o‘tilgan kasblardan birortasini real tarzda egallab olish bilan mutlaqo bog‘lik bo‘lmasligi mumkin. Har qanday kasbdagi kishi ham kitobni sevishi, o‘zining bo‘sh vaqtlarida kitob o‘qishi mumkin va lozim. Agar siz matematikani sevsangiz, yana baribir tegishli o‘quv yurtini tamomlaganingizdan keyin ushbu o‘quv predmeti bilan qanday mehnat mashg‘uloti bog‘lik bo‘lishi to‘g‘risida o‘ylab ko‘rmog‘ingiz kerak. Jumladan, bu sohadagi kishilar operator-dasturchi, matematika o‘qituvchisi, injener, ilmiy xodim bo‘lib ishlashlari mumkin.