TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
red.) çayından başlanmış Xnarakert (Ağstafa zonası - məsul red.) adlanan qalayadək
olan Alban düzü və onun dağlıq hissəsi miras qaldı... Parfiyalı Valarşak adlı-sanlı, cəsur Aranı (albanların əfsanəvi əcdadını - məsul red.) hakim təyin edir... Aranın varislərindən utilər, qardmanlılar, sodey tayfaları və Qarqar knyazlığı əmələ gəlmişlər... (hər yerdə kursiv bizə məxsusdur - məsul red.). Yeri gəlmişkən, alban salnaməçisi Moisey Kalankatlı da bu cür fikirdədir. Movses Xorenasilə adları çəkilmiş tayfaların hamısı tamamilə mübahisəsizdir ki, erməni tayfaları deyil, alban tayfa ittifaqına daxil olan tayfalardır. Utilər (müasir udilər), qardmanlılar və sodeylilər şübhəsiz, qarqarlar isə böyük ehtimalla Kür çayından cənubda, Sağsahil Kür torpaqlarında - gələcək Qarabağda (yalnız dağlıq hissədə deyil) yaşayırdılar. Beləliklə, Albaniyada Parfiya mənşəli Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi dövründə, təxminən I əsrin II yarısında Arazın döngəsindən tutmuş Ağstafa
Tarixi Albaniyanın vilayətləri olan Arsax (Orxistena), Utik (Otena), Sovdek (Sodeya, Savdeya) və b. məhz bu ərazidə yerləşirdi. Əgər həmin ərazilərin bu və ya digər hissəsi nə vaxtsa müvəqqəti olaraq erməni hökmdarları tərəfindən ələ keçirilirdisə, bu hadisə I əsrdən gec olmayaraq, ermənilərin işğalçılıq müharibələri dövründə - e.ə. II-I əsrlərdə ola bilərdi. Ermənilərin təcavüzkarlığı hələ antik müəlliflərin diqqətini cəlb etmişdi. Strabon yazırdı: "...əvvəlki zamanlarda kiçik ölkə olmuş Ermənistanı Artaksinin və Zariadrinin müharibələri böyütdü... Onlar birlikdə qonşu xalqların vilayətlərinin bir qismini kəsərək öz mülklərini genişləndirdilər: Onlar madalılardan (yəni atropatenalılardan. - məsul red.) Kaspiananı, Favnitidanı və Basoropedanı; iberlərdən Pariadrın dağətəyini, Xorzenanı və Kür çayının o biri sahilində yerləşən Qoqarenanı; xaliblərdən və mossiniklərdən Karenitidanı və Kiçik Ermənistanla həmsərhəd olan və
284
yaxud onun hissəsi olan Kserksenanı; kataonlardan Akilisenanı və Antitavr ətrafındakı vilayəti; nəhayət, suriyalılardan Taronitidanı zorla aldılar". Lakin bütün bu deyilənlər yalnız I əsrədək baş vermişdir. İş burasındadır ki, "Böyük Ermənistan" adlandırılan dövlət e.ə. II əsrin əvvəlindən e.ə. I əsrin 60-cı illərinədək mövcud olmuşdur. E.ə. 60-cı illərdə II Tiqran özünün bütün işğallarından imtina etməli oldu və "Roma xalqının dostu və müttəfiqi" elan edildi ki, bu isə həmin zamanın diplomatik dilində Romadan tam asılılığın etiraf olunması demək idi, həmin asılılıq prinsipcə eramızın IV əsrinədək davam etdi. I əsrin bütün I yarısı Ermənistan üçün hökmdarların dəyişməsi ilə səciyyəvi idi. Həmin hökmdarlar gah Romanın, gah da Parfiyanın səltənətə çıxardığı şəxslər olmuşlar. Numizmatik material bu dövrün Ermənistanının siyasi taleyi haqqında çox mühüm məlumatlar verir. Həmin material çarlığın tənəzzülünü, Ermənistanın işğal olunduğunu, Ermənistan üzərində Romanın qələbələrinin şöhrətləndirildiyini və s. təsdiq edir. I-II əsrlər ərzində Ermənistanda Roma qoşunları qərarlaşmışdı. Roma strateqləri özlərini ölkənin sahibi kimi aparırdılar. Deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, Ermənistan göstərilən dövrdə işğalçılıq müharibələri apara bilməzdi. Beləliklə, artıq I əsrə doğru bütün Albaniya yuxarıda göstərilmiş sərhədlər hüdudunda birləşdirilmişdi. Antik Albaniyanın ərazisi sıx surətdə məskunlaşmışdı. Burada yaşamış tayfalar haqqında Yunan-Roma müəllifləri məlumat verirlər. Strabon hesab edir ki, Albaniyada 26 tayfa mövcud idi. "Albanlar" adına ilk dəfə e.ə. IV əsrin hadisələri ilə əlaqədar olaraq eramızın II əsrinin müəllifinin məlumatlarında təsadüf olunur. Lakin güman etməyə bəzi əsaslar var ki, Kaspisahili tayfaların böyük qismi (görünür ki, onların sırasında albanlar da vardı) erkən zamanlarda "kaspilər" adı altında tanınmışlar. Əgər bu belədirsə, onda ola bilər ki, albanlar Kserksin qoşunlarının tərkibində Helladaya hərbi yürüş etmiş, Herodotun xatırlatdığı "kaspilərin" sırasında olmuşlar. Bu güman sərfi-nəzər edilərsə, albanların Qavqamelada baş vermiş məşhur döyüşdə İran qoşununun tərkibində "gözlənilmədən" meydana gəlmələrini və həmin qoşunda kifayət qədər fəxri mövqe tutduqlarını anlamaq çətin olar. Çox zaman albanların özləri ilə eyniləşdirilən ən iri alban tayfalarından biri utilər idi. Hələ Herodot onlar haqqında məlumat vermişdir. Utiya (Otena, Utik) vilayəti Kür çayının sağ sahilində yerləşirdi. Müasir udilərin əcdadları olan utilər hələ orta əsrlərdə Azərbaycanın kifayət qədər geniş ərazisində yaşayırdılar. Udilərin Qarabağ zonasında mövcudluğu hələ XIX əsrdə də təsdiq edilir. Uti vilayətinin də daxil olduğu Arranın arran dilinin qədim udi dili olduğunu demək üçün əsaslar vardır. Antik dövrdə Albaniyada aynianlar, anariaklar, parrasilər və b., yaşayırdılar. Kaspi sahilinin cənub-qərb bucağında kaspilər, daha doğrusu onların hansısa bir qismi 285
məskunlaşmışdı. Kaspilər haqqında həm qədim Şərq mənbələri, həm də antik müəlliflər danışırlar. Kaspi dənizinin adının onların adından alınması şübhəsizdir. Mənbələr əsasında məlum olur ki, kaspilər əkinçiliyi, maldarlığı, balıqçılığı, sənətkarlığı, ticarəti, görünür, habelə gəmiçiliyi və dənizçiliyi yaxşı bilmiş xalq idi. Arami sənədlərindən bizə məlumdur ki, Misirdə hərbi kolonistlərin, o cümlədən kaspilərin də kifayət dərəcədə böyük məskənləri vardı. Burada kaspilər gəmilərin hazırlanması sahəsində çalışırdılar. Qədim erməni mənbələrinə görə, kaspilər, güman ki, hələ son antik və erkən orta əsrlər zamanında Paytakaran (sonralar: Beyləqan) zonasında yaşamışlar. Savdeylər (Sodeylər) alban tayfalarından biri idi. Onları görünür, Plininin xatırlatdığı sodilərlə eyniləşdirmək lazımdır. Alban tayfaları sırasında qardmanlıları və herləri də xatırlatmaq lazımdır. Güman etmək olar ki, alban tayfalarının etnogenezində kellər, leqlər, didurlar (didoylar), çilblər (silvlər), lpinlər (lupenlər) və başqa tayfalar müəyyən rol oynamışlar. Ola bilər ki, onların bir qismini alban etnik elementlərinin özünə aid etmək lazımdır. Bizim alban tayfaları haqqındakı bilgilərimizin hamısı onları müəyyənliklə Cənubi Qafqazın cənub-şərq hissəsinin köklü əhalisi hesab etməyə imkan verir. Heç şübhəsizdir ki, özündə 20-dən artıq tayfanı ehtiva etmiş alban (alban-uti) aborigen etnik massivi Qafqaz Albaniyasının ərazisində əsas, üstün massiv olmuşdur. Ola bilsin ki, albanlar bu massivdə daha iri tayfa idi. Bəlkə buna görə bütün ölkə Albaniya adlanmağa başlanmışdı. Lakin bu da tamamilə mümkündür ki, bu tayfanın özü adını ölkənin adından almışdır. "Albaniya" adının yozulması sahəsindəki bir çox cəhdlərə baxmayaraq, hələlik bir nəticə hasil olunmamışdır. Qafqaz Albaniyası tayfalarının dilləri, yuxarıda dediyimiz kimi şübhəsiz, Şimal- şərq Qafqaz dilləri ailəsinə aiddir. Lakin qeyd etməmək olmaz ki, qədim Albaniya etnik tərkibinə görə kifayət dərəcədə rəngarəng ölkə idi. Burada e.ə. son əsrlərdə - eramızın ilk yüzilliklərində bir neçə müxtəlif dəfn adətləri mövcud olmuşdur. Məsələn, torpaq, quyu, çiy kərpic, küp, təknə, katakomba qəbirləri aşkara çıxarılmışdır. Bu hal ölkə əhalisini çoxtayfalı və etnik cəhətdən rəngarəng hesab etməyə imkan verir. Lakin görünür, bu mənzərəni bizi maraqlandıran ərazidə 20-dən artıq alban tayfasının mövcudluğu faktı ilə tutuşdurmaq lazım deyildir. Alban tayfaları arasındakı fərqlər haqqında biz yalnız müxtəlif fərziyyələr, mülahizələr irəli sürə bilərik. Görünür, bu fərqlər dağlı Qafqaz etnodil ümumiliyi çərçivəsinə, sığışdırıla bilər. Arxeoloji materiallar da bunu təsdiqləyir. İçərisində sıx bükülü skeletlər olan torpaq qəbirlər - geniş yayılmış Yaloylutəpə mədəniyyəti, bir qədər sonralar isə onunla birgə mövcud olmuş və ondan sonra bir neçə əsr ərzində yaşamış, Albaniya ilə qonşu olan vilayətlərdə də məlum olan küp qəbirlər mədəniyyəti alban tayfalarının vəhdətinin arxeoloji inikasıdır. Yaloylutəpə mədəniyyətinin materialları nəinki bizi maraqlandıran vilayətin Ön Asiya və Şərqi Aralıq 286
dənizi sakinləri ilə əlaqələri haqqında danışmağa, habelə güman etməyə imkan verir ki, bu mədəniyyətin aparıcı tipləri ola bilsin, genetik baxımdan, geniş Ön Asiya kökləri ilə bağlıdır. Burada yada salmaq lazımdır ki, alban dili Şimali Qafqazdan başlamış Aralıq dənizindəki adalaradək olan vilayətlərin sakinlərinin danışdıqları dillər ailəsinə aiddir. Əlbəttə, bununla biz maddi mədəniyyətlə dil arasında bərabərlik işarəsi qoymuruq. Lakin göstərilən maraqlı faktı qeyd etməyə bilməzdik. Küp qəbirlərin Gürcüstanda, Ermənistanda, Cənubi Azərbaycanda və başqa vilayətlərdə geniş yayılması faktı adları çəkilən ərazilərin əhalisinin albanlarla əlaqələri olduğunu parlaq surətdə təsdiq edir. Kiçik Asiya, Suriya, Misir və Egey aləmi ilə əlaqələr haqqında da danışmaq üçün çoxlu əsaslar vardır. Bir çox faktlar eramızdan əvvəlki son əsrlərdə və eramızın ilk yüzilliklərində Albaniyanın Şimali Qafqazla, Qafqazın önündəki ərazi ilə, Qara dənizsahili vilayətlərlə geniş əlaqələri olduğunu təsdiqləyir. Albanlar arasındakı fərqləri ayırmaq heç cür mümkün olmasa da, Albaniya ərazisində mövcud olmuş, adları çəkilmiş hər iki mədəniyyətin alban tayfalarına mənsubluğu şübhə doğurmur. Yaloylutəpə mədəniyyəti ilə küp qəbirlər mədəniyyəti arasındakı iki, bir-birinə yaxın olan tayfa qruplarının arasında mövcud olmuş bəzi etnik fərqlərin nəticəsi kimi aşkara çıxmış fərqlər zaman keçdikcə aradan qalxırdı. Təxminən eramızın başlanğıcında Yaloylutəpə sakinləri assimilyasiyaya uğradılar, öz etno-mədəni simalarını itirdilər. Küp qəbirlər mədəniyyəti alban tayfalarının hakim mədəniyyətinə çevrildi. Bütün dəlillərdən aydın olur ki, alban tayfa ittifaqı artıq e.ə. I minilliyin II yarısının başlanğıcında mövcud idi. Bütün dəlillərdən başqa bunu o da təsdiq edir ki, Arrianda Atropatın müttəfiqləri sırasında kadusilərlə və sakesinlərlə yanaşı Albaniya ərazisində yaşamış hər hansı tayfa qruplarının deyil, məhz albanların adı çəkilir. Albaniyada alban tayfalarının istifadə etdikləri iki başlıca dəfn adətindən başqa bir neçə digər mərasimlərin də mövcud olması bu diyarda müxtəlif vaxtlarda bura gəlmiş başqa, qeyri-alban mənşəli əhali qruplarının olduğunu da təsdiqləməlidir. Deyilənləri hər halda içərisində uzadılmış skeletlər (görünür, bəzi hallarda zəif bükülü) olan quyu qəbirlərini, çiy kərpicdən hazırlanmış, təknə, taxta qutu və katakomba qəbirləri qoyub getmiş tayfalar barədə də iddia etmək olar. Müxtəlif zamanlarda Albaniyaya daxil olmuş bu dəfn adətlərinin daşıyıcıları əsasən irandilli tayfalar idilər. Bunlar skiflər, saklar (ortokoribantlar, sakesinlər), sarmat- massaket-alan dairəsinin tayfaları (yuxarı aorslar, alanlar, massaketlər), parfiyalıların hansısa qrupları və başqaları idilər. Təəssüf ki, biz yerli alban tayfalarının irandilli gəlmələrlə qarşılıqlı münasibətləri haqqında məlumatlara malik deyilik. Lakin qeyd etməliyik ki, mövcud olan materiallara əsasən İran elementi, şübhəsiz, Albaniyanın etnik, mədəni və siyasi tarixində az rol oynamamışdır.
287
Albaniyada Sakasena (erməni mənbələrinə görə - Şakaşen) vilayəti vardı. Vilayətin adı buraya gəlmiş irandilli sakların adındandır. Onların qohumları olan kambocilər və yaxud onların hansısa qrupları Sakasena yaxınlığında məskunlaşmışdılar. Həmin vilayət onların adı ilə Kambüsena (gürcü mənbələrində Kambeçovani, erməni mənbələrində Kambeçan adlanır) adlanmağa başlandı. Eramızın ilk əsrlərində Kaspisahili zolaqda Maskut çarlığı və b. meydana gəldi. Görünür ki, Qafqaz Albaniyasının tarixində Parfiya elementinin əhəmiyyəti burada I əsrdən etibarən hakim olmuş Arşakilər sülaləsinin Parfiya mənşəli olması ilə heç də məhdudlaşmır. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Albaniyadakı Parfiya Arşakiləri tezliklə əsil alban Arşakilərinə çevrilmişdilər. Lakin bütün hallarda tam müəyyənliklə demək lazımdır ki, bir çox əsrlər ərzində Cənubi Qafqazın cənub-şərq vilayətlərinə gəlmiş irandilli tayfalar Qafqaz Albaniyası zəminində etnik fasiləsizliyi qıra, ölkənin avtoxton əhalisini assimilyasiyaya uğrada bilmədilər. Antik və erkən orta əsrlər dövründə alban etnosunun və onun mədəniyyətinin mövcudluğu bunun mübahisəsiz sübutudur. Ola bilər ki, eramızdan əvvəlki son 2-3 əsrdə Albaniyaya yunan əhalisinin hansısa qrupları daxil olmuşdular. III-IV əsrlərdə erkən türkdilli tayfalar Albaniyaya daxil olmağa başladılar. Sonralar bu tayfalar başqa türkdilli tayfalarla birlikdə ölkə sakinlərinin dil görkəminin dəyişməsində həlledici rol oynadılar. Albaniya və albanlar haqqında bütün bildiklərimiz bizə deməyə əsas verir ki, albanlar ola bilsin, artıq e.ə. V əsrə doğru, hər halda e.ə. IV əsrdən gec olmayaraq, Qavqamela döyüşündə farsların tərəfində iştirak etdikləri zaman tarix səhnəsinə qədəm qoymuşlar. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş dəlillər bütövlükdə eramızdan əvvəl I minilliyin II yarısının və eramızın ilk əsrlərinin Albaniyasını kifayət dərəcədə inkişaf etmiş oturaq maldarlıq-əkinçilik təsərrüfatına, sənətkarlıq istehsalına və ticarətə malik olmuş vilayət kimi təsvir edir. Lakin Albaniyanın ayrı-ayrı bölgələrində köçəri əhali qrupları da yaşayırdılar. Yüklə 6,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|