TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Eramızın hüdudunda və ilk əsrlərində Ģimaldan Albaniyanın və bitiĢik
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Eramızın hüdudunda və ilk əsrlərində Ģimaldan Albaniyanın və bitiĢik
vilayətlərin ərazisinə köçərilərin girməsi. Albaniyanın və bitişik vilayətlərin ərazisinə Şimaldan köçəri ünsürlərin girməsi eramızın hüdudunda və ilk əsrlərində xüsusilə güclənirdi. Yazılı qaynaqlar və arxeoloji məlumat bu zaman Albaniya ərazisinə sarmat- massaget-alan tayfalarının soxulduğunu sübut edir. 336
I əsrin son sülsündə Mingəçevir zonasında yeni qəbir tipləri və dəfn adətləri meydana gəlir. Burada ölüləri küplərdə dəfn etmək adəti qalmaqla bərabər, katakomba qəbirlərə, deformasiya olunmuş kəllələrə təsadüf olunur ki, bu da alanlara xas olan etnik əlamətdir. Arxeoloji abidələr eramızın ilk əsrlərində və hətta bir qədər qabaq Dağıstan ərazisinə sarmat-massaget-alan tayfalarının soxulmasını göstərir. Cənub rayonları Mazkut çarlığının tərkibinə daxil olan Dağıstanda sarmat və sarmatvari simalı bir çox maddi mədəniyyət abidələrinin olması arxeoloji materiallarda təsdiq edilir. Burada sarmat yaraq-əsləhəsi, müxtəlif növ toqqalar, muncuqlar və s. az deyildir. Ayrı-ayrı ünsürləri Azərbaycan ərazisindəki Yaloylutəpə keramikasına yaxın olan sarmat keramikasına da rast gəlinir. Dağıstan zonasında və ondan cənubda yerləşən rayonlarda alanlardan əlavə aorslar olmuşdu; aorsların izləri Tarki qəbiristanında tapılmışdır, Görünür, aorslar özləri Aral-Sırdərya vilayətlərindəndir və massaget konfederasiyasına daxil idilər. Kaspinin şimal sahilində, daha qərbdə və cənub-qərbdə yerləşən vilayətlərə aorsların və digər Orta Asiya tayfalarının yeriməsini, yəqin ki, "toxar istilası" ilə əlaqələndirmək lazımdır. Eramızdan əvvəl son üç əsrdə aorslar Kaspinin şimal və şimal-qərb sahillərində yerləşən vilayətlərdə hökmranlıq edən ən güclü birlik idi. Strabonun dediyinə görə, onlar "ermənilərdən və midiyalılardan mübadilə qaydası ilə hind və Babil malları alır, dəvə karvanları ilə daşıyıb satırdılar". Özlüyündə təkcə bu cəhət Dağıstan və Azərbaycanın Kaspisahili zolağında aors ünsürləri roluna və əhəmiyyətinə şəhadət verə bilər. Elə burada qeyd etmək lazımdır ki, Həştərxan sarmatlar qrupunun, yəni aorslarla tərəddüdsüz əlaqələndirilə bilən qrupun keramikası ilə Azərbaycanın Yaloylutəpə mədəniyyətində oxşar cəhətlər vardır. Azərbaycanın küp qəbirlərində olan sarmat ünsürlərini də, görünür, aorsların təsiri ilə izah etmək lazım gəlir. Bütün bunlar belə hesab etməyə əsas verir ki, hələ eramızın hüdudunda sarmat- massaget-alan dairəsi tayfaları Dərbənd keçidi vasitəsilə Azərbaycanın Kaspiboyu zolağının ərazisinə soxulurlar. Erməni müəlliflərinin Kaspinin qərb sahillərində məskunlaşmış tayfalar kimi xatırlatdıqları mazkutlar, şübhəsiz, massagetlərin eynidir. Massagetlərin göstərilən vilayətdə, albanların qonşuluğunda sakin olmasından antik müəlliflər də bəhs edirlər. I əsrdə Parfiya-Roma münasibətləri ilə əlaqədar olaraq xatırladılan dövlət məhz burada yaradılmışdı. Həmin dövlət Mazkutlar çarlığıdır, ərəb müəlliflərinin Maskat adlandırdıqları dövlətdir. Bu rayonun toponimiyasında və onun tat əhalisinin dilində skif-sarmat-alan ünsürlərinin izləri vardır. Məsələn, Samur və Rubas çaylarının (Maskat ərazisində) adları osetin dilində (bu dil öz mənşəyini alan dilindən alır) müvafiq surətdə "dələ" və "tülkü" deməkdir. Abşeron yarımadasında Maştağa (Maşqata) kəndinin adı "massagetlər" kimi izah edilir. Maşkur xoronimi, müvafiq surətdə ermənicə Mazkut və ərəbcə Maskat xoronimləri də massagetlərin adından götürülmüşdür. Dərbənddən cənubda yerləşən rayonun - Çora 337
(Çola) keçidinin adını da, görünür, skif-sarmat dil materiallarının köməyi ilə izah etmək olar. Azərbaycanın Kaspisahili zolağı arxeoloji cəhətdən zəif tədqiq edilmiş olsa da, təsdiq etmək olar ki, bu zonada sarmat-massaget-alan mədəniyyətlərinin aşkar izləri vardır. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, daş qutularda (Şamaxı zonası) dəfn edilənlər arasında qafa tası deformasiya edilmiş fərdlərə rast gəlinir. Dəfn qaydasının xüsusiyyətləri - ölünün uzanmış halda qoyulması, od mərasiminin kəskin surətdə nəzərə çarpan əlamətləri, meyitlərlə birlikdə itlərinin basdırılması və i.a. da sarmat-alan təsirindən xəbər verir. Yuxarıda göstərilən və Azərbaycanın şimal-qərb rayonlarının avtoxton əhalisinin mədəniyyətinə yabançı olan hallar bu əraziyə yeni etnik ünsür gəldiyini tam aydınlığı ilə sübut edir. Yazılı qaynaqlarda olan məlumat belə hesab etməyə imkan verir ki, Azərbaycanın adı çəkilən rayonlarına alanların gəlməsi I əsrə aiddir və onların Zaqafqaziya ölkələrinə və daha cənuba məlum yürüşü ilə bağlıdır; İberiya çarı ilə ittifaqda olan alanlar Daryal keçidindən addayıb "çox böyük bir kütlə ilə heç nədən şübhələnməyən midiyalılara basqın etdilər və "...hər yeri viran qoyaraq Ermənistana çatdılar". Azərbaycanın sahil zolağının massaget-alan tayfaları, görünür, hələ uzun zaman etnik və siyasi cəhətdən real qüvvə idilər. O ki qaldı Azərbaycanın şimal-qərb vilayətlərində olan alan ünsürünə, o, yəqin ki, VII əsrin axırlarına yaxın tarix meydanından çıxmağa başlamış və qonşu tayfa qrupları tərəfindən assimilyasiyaya uğradılmışdı. Məhz bu zaman xristianlığın təsiri altında katakombalar və onlarla bağlı mərasimlər dəfn praktikasından qeyb olmağa başlamışdı.
|