TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

ANTĠK ALBANĠYANIN MƏDƏNĠYYƏTĠ

 

 

Albaniyanın  maddi  mədəniyyət  abidələri.  Azərbaycan  ərazisində  aparılmış 

arxeoloji  tədqiqatlar  sayəsində  Albaniyanın  zəngin  maddi  mədəniyyəti  üzə 

çıxarılmışdır.  Maddi  mədəniyyət  abidələri  hər  şeydən  əvvəl  yaşayış  məskənləri, 

müxtəlif tikililər və qəbirlərdən, habelə ayrı-ayrı əşyalardan ibarətdir. Bunların tədqiqi 

gedişində  çoxlu  məişət,  təsərrüfat,  ibadət  əşyaları  və  sənətkarlıq  məmulatları 

tapılmışdır. 

Alban  məskənləri  materialının  öyrənilməsi  ictimai-iqtisadi  münasibətləri 

səciyyələndirmək  üçün  xüsusilə  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Yaşayış  məskənləri 

əsasən çay kənarlarında,  münbit torpaqlara  malik,  strateji cəhətdən  əlverişli  və  b. k. 

sahələrdə yerləşirdi. 

Bəzi  məskənlər  xüsusi  qazılmış  dərin  xəndəklərlə  də  qorunur  (Qəbələ, 

Qalagah, Şortəpə), daşdan hörülən müdafiə hasarları (Qırlar), yaxud torpaq səd və ya 

xəndək (Şortəpə) ilə dövrələnirdi. Hasarlarda darvaza qoyulur və darvazadan təpənin 

ətəyinə pilləkən enirdi. 

Memarlıq  formalarının  erkən  dövrü  üçün  əsasən  çiy  kərpicdən  hörülən, 

(36x36x14 və 42x42x12 ölçülü) dördkünc  yaşayış otaqları səciyyəvidir (Qəbələ, Mil 

düzündə  Qaratəpə).  Otaqların  yeri  gil  məhlul  ilə  şirələnirdi.  Kiçik  otaqlarla  yanaşı, 

Şərq  memarlığına  məxsus  formalarda  tikilmiş,  böyük,  sütunlu  salonları  olan  saray 

tipli binalar da vardı; sütunların daş bazaları qalmışdır (Sarıtəpə, Xınıslı, Qəbələ). İri 

binalar  üçün  əsas  tikinti  materialı  çiy  kərpic  idi.  Çox  qalın  divarların  bünövrələri 

çaydaşından  qoyulurdu.  Məskənlərin  mərkəzi  binaları  -  qəsr  və  ya  akropol  - 

künclərdən  kvadrat  bürclərlə  möhkəmləndirilirdi  (Qırlartəpə).  Zəlzələ  təhlükəsi  çox 

olan rayonların memarlığında daş hörgüyə arada ağac tirlər (kətil) qoyulurdu ki, bu da 

tikintinin davamlılığını artırırdı. 

Binaların damı kirəmitlə örtülürdü (Qəbələ, Mollaisaqlı), divar və döşəmələri 

palçıqla  suvanırdı.  Arxeoloji  qazıntılardan  hörmə  çubuq  izləri  ilə  birlikdə  suvaq 

qalıqları aşkar edilmişdir. Tikintidə ağacdan geniş istifadə edilirdi; kömürləşmiş ağac 

materialı qalığı bunu aydın göstərir. 

Məskənlərin ərazisində çoxlu (məsələn, Mingəçevirdə 23-ə

 

qədər) dulus kürəsi 

vardı.  Mədəni  təbəqələrdən  metallurgiya  ilə

 

bağlı  materiallar:  butalar  (Qalagah), 

tökmə üsulu ilə bəzək şeyləri hazırlamaq üçün daş qəliblər (Şortəpə) və s. tapılmışdır. 

Eramızdan  əvvəl  III  əsrin  axırlarından  Qəbələnin  Çaqqallı,  Qala  və  Səlbir 

hissəsində zəngin həyatın varlığı təsdiq edilmişdir. Qəbələ möhkəm müdafiə tikililəri 

ilə  əhatələnmişdi.  Hasarların  hörgüsündə  gildən,  çiy  kərpicdən,  daşdan  və  bişmiş 

kərpicdən  istifadə  olunmuşdur.  Çaqqallının  müxtəlif  yaşayış  və  ictimai  binalarının 

---

339 

 

xarabalıqları 50 hektardan çox ərazidə yerləşir. İctimai binalardan birinin divarlarının 

qalınlığı  2  metrə  yaxın  olub,  bir  neçə  salonu  vardı.  Salonların  sütunlarının 

oturacaqları  zövqlə  yonulmuş  sal  daşlardandır.  Binanın  üstü  yüksək  keyfiyyətli 

kirəmitlə  örtülmüşdü,  kirəmitə  ustaların  damğaları  və  başqa  fərqləndirmə  nişanları 

vurulmuşdu.  Qafqaz  Albaniyasının  antik  dövrü  üçün  səciyyəvi  olan  keramika,  şüşə 

qablar, gümüş piyalələr, metal əmək alətləri, silah, antropomorf və zoomorf terrakot 

heykəlciklər, qızıl sırğalar,  metaldan, sümükdən  müxtəlif bəzək şeyləri və i.a. böyük 

sənətkarlıqla  hazırlanmışdır.  Təsərrüfatın  müxtəlif  sahələri,  sənətkarlıq,  daxili  və 

xarici ticarət, habelə pul tədavülü intensiv inkişaf edirdi. 

Anbarları, müxtəlif mallar doldurulmuş sandıqları möhürləyərkən tətbiq edilən 

möhürlər  və  ya  bullalar  (möhür  vurulmuş  gil  parçaları),  habelə  çoxlu  dən  daşları, 

ərzaq  saxlanılan  iri  küplər  eramızdan  əvvəl  III-II  əsrlərdən  intensiv  təsərrüfat  və 

ticarət həyatının səciyyəvi əlamətlərini əks etdirir. 

Azərbaycanın  müxtəlif  rayonlarında:  Qaraköbər  (Ağcabədi  rayonu),  Qalatəpə 

(Beyləqan  rayonu),  Əmirvan,  Seyidtala  (Qəbələ  rayonu),  Vardanlı  (Oğuz  rayonu), 

Şəkili, Kürdüvan, Talıstan, Uzunboyalar (İsmayıllı rayonu), Canaxar, Xuçbala (Quba 

rayonu),  Çıraqlı,  Dağkolanı,  Bağırlı,  Qalacıq  (Şamaxı  rayonu),  Kirzan  (Qazax 

rayonu),  Torpaqqala  (Qax  rayonu),  Urseki,  Tarki,  Turpaqqala  (Dağıstan),  habelə 

Fizuli,  Gəncə,  Şəmkir  rayonlarında,  Alazan  çayı  hövzəsində  və  Kür  ilə  Araz 

arasındakı ərazidə  xeyli yaşayış məskənləri üzə çıxarılıb öyrənilmişdir. Qədim qəbir 

abidələrinin  tədqiqi  Albaniya  əhalisinin  dünyagörüşünü,  dini  və  etnik  fərqlərini  əks 

etdirən zəngin material vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir qəbiristanın hüdudları 

daxilində çox vaxt ölülər müxtəlif qaydada dəfn olunmuşdur; eyni zamanda məskənin 

ətrafında bir neçə qəbiristanın olması halları da məlumdur. 

Ölülər  dördkünc,  dəyirmi,  ovalşəkilli  torpaq  qəbirlərdə,  küplərdə,  taxta 

qutularda,  saxsı  təknədə,  çiy  kərpicdən  hörülmüş  qəbirdə,  daş  qutularda,  habelə 

katakombalarda  dəfn  edilirdi.  Məsələn,  Nüydü,  Qəbələ,  Yaloylutəpə,  Uzunboylar 

üçün  torpaq  qəbirlər,  Qaraköbər  qəbiristanı  üçün  küp  qəbirlər,  Xanlar  üçün  (Gəncə 

yaxınlığında)  çiy  kərpicdən  hörülmüş  qəbirlər,  Mollaisaqlı  üçün  saxsı  tabutlar 

səciyyəvi  olduğu  halda,  Şamaxı  və  Mingəçevir  məzarıstanlarında  bir  qəbiristanın 

hüdudları daxilində bir neçə tip qəbirlər məlumdur ki, bu da görünür, müxtəlif etnik 

qrupların mövcud olması ilə bağlıdır. Bu və ya digər dəfn qaydalarına görə müxtəlif 

arxeoloji  mədəniyyətləri  də  bir-birindən  ayırmaq  mümkündür.  Məsələn,  ölünün 

bükülü vəziyyətdə qoyulduğu, özünəməxsus səciyyəvi keramikası olan torpaq qəbirlər 

müstəqil  arxeoloji  mədəniyyət  kimi  ayrılmış  və  ilkin  aşkara  çıxarıldığı  yerə  görə, 

"Yaloylutəpə mədəniyyəti" adını almışdır. 

Bu  mədəniyyətin  keramikası  üçün  ən  səciyyəvi  tiplər  üçqulaq,  uzun  novçalı, 

yumru  gövdəli,  lentvari  qulplu,  yaxşı  bişirilmiş  qara  və  ya  qırmızı  rəngli,  bir  və 

---

340 

 

üçayaqlı qablardan ibarətdir. Sonralar bu  mədəniyyətə  mənsub qəbirlər və  keramika 

Albaniyanın bütün ərazisində üzə çıxarılmışdır. 

Torpaq  qəbirləri  antik  dövrdə  də  Albaniya  ərazisində  geniş  yayılmış  qəbir 

abidələrinin ən sadə və qədim tipidir. Bunlar əsasən dördbucaq və oval formasındadır. 

Ölüləri qəbirə az və ya çox bükülmüş vəziyyətdə qoyurdular; oturmuş vəziyyətdə, sağ 

və ya sol böyrü üstə dəfn etmək hallarına da rast gəlinir. Adətən qəbrin ölçüləri dəfn 

edilən  şəxsin  ölçülərindən  böyük  götürülürdü;  bəzən  eni  2  metr  və  uzunu  4  metrə 

qədər olurdu. Qəbrə ölü ilə birlikdə müxtəlif məişət əşyaları və qurbanlıq heyvanların 

cəmdəkləri  də  qoyulurdu.  Məsələn,  İsmayıllı  rayonunun  ərazisində  yerləşən 

Uzunboylar  qəbiristanının  eramızdan  əvvəl  III-II  əsrlərə  aid  qəbirlərinin  birindən  70 

saxsı qab, altı nizə ucluğu, bir neçə oraq və bıçaq çıxmışdır. Burada 7 bütöv qoyun-

keçi skeleti, bir bütöv inək skeleti və i.a. da vardı. 

Torpaq  qəbirlər  alban  dövrünün  bir  çox  abidələrindən  -  Mingəçevirdə, 

Yaloylutəpədə,    Qəbələdə  (Qəbələ  rayonu),  Xınıslıda,  Çıraqlıda  (Şamaxı  rayonu), 

Nüydüdə, Qırlartəpədə (Ağsu rayonu), Torpaqqalada  (Qax  rayonu),  Uzunboylarda  

(İsmayıllı  rayonu), Kişdə  (Şəki),  Şəmkirdə,  Xuçbalada  (Quba  rayonu),  Tarkidə 

Qarabudaqkənddə, Şarakunda (Dağıstan), Alazan çayının vadisində və başqa yerlərdə 

olan  abidələrdən  məlumdur.  Adlarını  çəkdiyimiz  bütün  abidələri  səciyyələndirən 

ümumi cəhətlərlə yanaşı, bəzi

 

məhəlli xüsusiyyətlər də vardır. Məsələn, Mingəçevirdə 

qəbirlərin  demək  olar  hamısında  skelet  azacıq  bükülü  vəziyyətdə  idi  və  başı  əsasən 

şimal-şərqə  tərəf  qoyulmuşdu.  Qəbirdə  zəngin  avadanlıq,  o  cümlədən  keramika, 

dəmir  silah  və  əmək  alətləri,  bəzək  şeyləri,  sikkələr,  möhürlər  və  i.a.    vardı.  

Tapıntıların təhlili göstərilən qəbirləri eramızdan əvvəl V-III əsrlərə aid etməyə imkan 

verir. 

Ölülərin  çox  bükülü  vəziyyətdə  dəfn  edildiyi  torpaq  qəbirlər  Yaloylutəpədə, 

Nüydüdə,  Xınıslıda  üzə  çıxarılmışdır  və  əsasən  eramızdan  əvvəl  III-I  əsrlərə  aiddir. 

Adı  çəkilən  abidələr  arasında  Nüydü  xüsusi  yer  tutur.  Burada  keramika  ilə  yanaşı, 

çoxlu  nizə  ucluqları  və  bir  tunc  dəbilqə  də  tapılmışdır.  Nüydüdə  zəngin  bər-bəzək 

dəsti  -  qolbaqlar,  üzüklər,  asma  bəzəklər,  boyunbağılar,  qadın  tacları  (çələngləri) 

aşkar  edilmişdir.  Qəbirlərin  birindən  yerli  ustalar  tərəfindən  zərb  olunan  sikkə 

dəfinəsi  tapılmışdır.  Maddi  mədəniyyətin  qeyd  edilən  bütün  kateqoriyaları  yerli 

ustaların məhsuludur. 

Qədim  Şamaxı,  Qəbələ,  Bərdə  və  b.  qəbiristanların  öyrənilməsi  zamanı  üzə 

çıxarılmış  gümüş  və  qızıl  məmulatı  diqqəti  cəlb  edir.  Qırlartəpə  məskəninin 

yaxınlığında yerləşən, içərisində keramik qablar olan torpaq qəbirdən döymə üsulu ilə 

hazırlanan  iki  gümüş  piyalə  tapılmışdı.  Burada  yerli  sənətlər  haqqında  müəyyən 

təsəvvür yaradan silah və bəzək şeyləri də aşkar edilmişdir. 

Albaniya  ərazisində  iri  küplərdə  dəfn  etmək  adəti  geniş  yayılmışdı.  Belə 

qəbirlər  Mil,  Qarabağ  və  Şirvan  düzlərində  və  dağətəyi  rayonlarda,  Kür  çayının 

---

341 

 

sahillərində qeydə alınmışdır. Ağcabədi, Ağdam, İsmayıllı, Ucar, Şamaxı, Xankəndi, 

Qəbələ  rayonlarında,  Mingəçevirdə,  Qalatəpə  xarabalıqlarının  ətrafında,  başqa 

rayonlarda yüzlərlə küp qəbir tədqiq edilmişdir. Küplərdə dəfn etmək adəti ən qədim 

əsrlərdən  başlanmışdır.  Bu  tip  qəbirlər  müxtəlif  vaxtlarda  Ön  Asiyada  və  Qafqazda 

geniş yayılmışdır. Albaniyada bu adət eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısından 

ta eramızın VIII əsrinədək mövcud olmuşdur. 

Albaniyanın  qəbir  abidələrinin  başqa  bir  tipi  ölülərin  gil  tabutlarda  dəfn 

edilməsidir.  Bu  dəfn  adətinin  İsmayıllı  rayonunda  Mollaisaqlı,  Hacıhatəmli  və 

Qalagah  kəndləri  ətrafında,  Qəbələ  rayonunda,  Quşlar  və  Savalan  kəndlərinin 

yaxınlığında,  habelə  Şamaxı  rayonunda  yayıldığı  öyrənilmişdir.  Saxsı  təknə  yaxud 

tabutlar  əsasən  bir-biri  ilə  birləşən  iki  hissədən  ibarətdir;  divarlarında  bir  neçə  kiçik 

deşik vardır. Kiçik gil tabutlar böyük tabutlardan  yalnız ölçüsü ilə deyil,  forması ilə 

də  fərqlənir,  onların  bir  və  ya  iki  tutacağı  vardır,  deşikləri  yoxdur,  uzunsovdur,  oval 

və  ya  dördbucaq  şəklindədir;  skeletlər  bükülü  vəziyyətdə  sol  və  ya  sağ  böyrü  üstə 

qoyulmuşdur.  İstiqamət  müxtəlifdir,  lakin  sifət  əksər  hallarda  şərqə  tərəf 

yönəldilmişdir.  Avadanlıq  əsasən  baş  hissədə,  mərhumun  üzü  qarşısında  və  ayaq 

tərəfdə  qoyulmuşdur.  Tabutlardan  kənarda  zərif  düzəldilmiş  saxsı  qablar 

yerləşdirilirdi.  Qəbirlərin  içərisində  şüşədən,  pastadan,  mərmərdən  və  i.a.  hazırlanan 

çoxlu  muncuq,  habelə  tunc  qolbaqlar,  üzüklər,  müxtəlif  asma  bəzəklər  və  maral 

təsvirli  metal  lövhə  aşkar  edilmişdir.  Gil  tabutlarda  dəfn  etmək  adəti  vaxt  etibarilə 

əsasən Yaloylutəpə mədəniyyəti dövründə, yəni eramızdan əvvəl III əsrdən eramızın 

I-II əsrlərinə qədər olan dövrə uyğun gəlir. 

Tarixi  Albaniyanın  ərazisində  katakomba,  taxta  qutu  və  çiy  kərpic  qəbirlər 

aşkara  çıxarılmış  və  öyrənilmişdir.  Qəbirlərin  bu  tipi  Azərbaycan  ərazisinə  sarmat-

massaget-alan  və  digər  irandilli  tayfalar  tərəfindən  gətirilmiş  və  yerli  əhali  arasında 

qismən yayılmışdır. 

Katakombalarda  olan  taxta  qəbirlərdə  maddi  mədəniyyətin  yüksək  inkişaf 

səviyyəsini  əks  etdirən  zəngin  dəfn  avadanlığı  vardı.  Bu  tip  qəbirlər  eramızın  I-IV 

əsrlərinə  aid edilir;  bunlar  yalnız  Mingəçevirdən tapılmışdır. Taxta  qəbirlərdə  ölülər 

bir  qayda  olaraq qoşa  dəfn  edilir,  onlar  üz-üzə,  bükülmüş  vəziyyətdə,  başları  cənub-

şərqə tərəf qoyulurdu. Dəfn avadanlığı taxta qəbirin həm içərisində, həm də bayırında 

yerləşdirilirdi;  ona  keramikadan  əlavə,  dəmir  qılınclar,  xəncərlər,  bıçaqlar,  gümüş 

piyalələr, qızıl və gümüş zinət şeyləri, üzük-möhürlər və i.a. daxil idi. Bu tip qəbirlər 

zadəgan zümrəni əks etdirir. 

Albaniyanın  maddi  mədəniyyəti  qəbir  tikililərinin  başqa  bir  tipində  -Xanlar 

rayonunda,  Mingəçevirdə,  Sabirabad  rayonu  ərazisindəki  Cəfərxan  kəndinin 

yaxınlığında  tədqiq edilmiş çiy  kərpic

 

qəbirlərdə  də  öz  əksini  tapmışdır.  Ölünün  tək 

dəfn edilməsi bu qəbirlər üçün səciyyəvidir. Burada ölü arxası üstə uzadılırdı. Bu tip 

---

342 

 

qəbirlərdən  əldə  edilən  materiallardan  bəlli  olur  ki,  onlar  iki  eranın  ayrıcına  və 

eramızın ilk əsrlərinə aiddir. 

Ayrı-ayrı  yerlərdə  indiyədək  qalmaqda  olan  metal,  daş  və  ağac  əmək  alətləri 

Albaniyanın iqtisadiyyatını öyrənmək üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bunlar dəmir 

oraqlar,  çapacaqlar,  bıçaqlar,  qayçılar,  bizlər,  iynələr,  dən  daşları,  kirkirə  daşları, 

sürtgəclər, bülöv daşlardan ibarətdir. 

Xınıslı,  Nüydü,  Qırlartəpə,  Yaloylutəpə,  Qaraköbər,  Torpaqqala  və 

Albaniyanın digər məskənlərində forması və ölçüsü müxtəlif olan əl dəyirmanları, o 

cümlədən qayıq şəklində çox iri dən daşları aşkar edilmişdir. Eramızın I-II əsrlərindən 

başlayaraq  işlədilən  kirkirə  daşlarının  tapılması  dən  üyüdülməsinin  yeni,  mütərəqqi 

üsullarının  tətbiqi  ilə  bağlıdır.  O  dövrdə  xeyli  miqdarda  dişli  oraqların  olması 

əkinçilik  sahəsində,  xüsusən  biçin  prosesində  əmələ  gələn  tərəqqini  arxeoloji 

cəhətdən  təsdiq  edir.  Arxeoloji  tədqiqatlar  zamanı  aşkar  edilən  bitki  qalıqları 

Albaniyada  əkinçiliyin  inkişafı  və  istehsal  olunan  məhsulların  çeşidi  haqqında 

mühakimə yürütməyə imkan verir. 

Dulusçuluq  məmulatı  Qafqaz  Albaniyası  iqtisadiyyatının  və  mədəniyyətinin 

daha  da  inkişaf  etdiyini  göstərir.  Eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  ikinci  yarısında 

Yaloylutəpə keramikasının yeni səciyyəvi formaları - qonşu ölkələrin keramikasından 

fərqlənən  süddanlar,  birayaqlı  və  üçayaqlı  vazalar  meydana  gəlir.  Yaloylutəpə 

keramikası  Şirvan,  Şəki,  Zaqatala  bölgəsi,  Gəncə-Qazax,  Mil-Qarabağ  düzü,  Alazan 

və  Kür  hövzəsi,  habelə  Dağıstan  ərazisində  olan  abidələrdən  məlumdur.  Yuxarıda 

qeyd  edilmiş  rayonlar  üçün  səciyyəvi  olan  keramika  kompleksinin  yeknəsəqliyi 

vahid,  səciyyəvi  iqtisadiyyata,  mədəniyyətə  və  əraziyə  malik  əhalinin  etnik 

yekcinsliyinə sübutdur. 

Albaniya  ərazisində  xeyli  miqdarda  dəmirçilik  məmulatı  üzə  çıxarılmışdır; 

onların  böyük  bir  qismi  yerli  ustaların  məhsuludur,  bununla  birlikdə  gətirilmə 

əşyalara,  başlıca  olaraq  zərif  qab-qacağa  və  bəzək  şeylərinə  də  təsadüf  edilir. 

Albaniyanın  yerli  xammala  əsaslanan  metallurgiyası  və  metalişləmə  sənəti  yüksək 

kamillik səviyyəsinə qalxmışdı. 

Alban  cəmiyyətinin  əyanlar  təbəqəsinin  məişətində  geniş  istifadə  olunan 

gümüş  və  mis  qab-qacaq  cəmiyyətin  sosial  cəhətdən  yekcins  olmadığını  da  aydın 

bildirir. 

Metal qablarla yanaşı, şüşə məmulatı da geniş yayılmışdı. Albaniyada şüşə qab 

istehsalının eramızın II-III əsrlərindən meydana gəldiyi ehtimal edilir. Əvvəlki dövrdə 

isə bunlar bir qayda olaraq Şərq ölkələrindən gətirilirdi. 

Zərgərlik də nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişdi. Arxeoloji tədqiqatların 

gedişində, xüsusilə qəbirlərdə aşkar edilmiş bəzək şeyləri öz formalarının və istifadə 

olunmuş  materialların  rəngarəngliyi  ilə  fərqlənir.  Bunlar  metaldan,  şüşədən,  gildən, 

pastadan, müxtəlif qiymətli və yarımqiymətli daşlardan hazırlanırdı. Bəzək şeylərinin 

---

343 

 

tərkibinə  qadın  tacları  (çələngləri),  boyunbağılar,  qolbaqlar,  üzüklər,  asma  bəzəklər, 

sancaqlar,  toqqalar,  muncuqlar,  müxtəlif  tikmə,  bəzəklər  və  i.a.  daxildir.  Əsasən 

Mingəçevir,  Yaloylutəpə,  Xınıslı,  Qəbələ,  Qaratəpə,  Qalagah,  Şortəpə,  Qırlıtəpə  və 

digər  Albaniya  abidələri  qazıntılarından  məlum  olan,  nəcib  metallardan  və  qiymətli 

daşlardan hazırlanmış bəzək şeyləri müəyyən qrup təşkil edir. 

Bəzək  şeylərinin  böyük  bir  qrupu  antik  dövrdə  geniş  yayılmış  qolbaqlardan 

ibarətdir.  Qolbaqlar  tuncdan,  gümüşdən,  qızıldan,  dəmirdən  hazırlanırdı.  Ayrı-ayrı 

keramik  qolbaq  nümunələri  də  məlumdur.  Qolbaqların  ön  kəsiyi  dairəvi  yaxud 

üçbucaqvaridir,  çox  vaxt  zoomorf  başcıqlar  şəklində  düzəldilən  ucları  bəzilərində 

aralıdır,  səthi  ya  saya,  ya  da  ornamentlidir;  bu  qolbaqlar  yalnız  bəzək  şeyləri  deyil, 

həm də qədim albanların ideoloji təsəvvürlərini əks etdirən ayin əşyaları idi. 

Boyunbağılar əsasən o dövrün ən erkən qəbirlərinin materiallarından tanışdır. 

Ucları  bir  qədər  genişləndirilmiş,  bitişdirilməmiş,  batıq  ornamentlə  bəzədilmişdir. 

Alban kişi və qadın qəbirlərində tez-tez üzük və sırğalara rast gəlinir - bunlar formaca 

bir-birindən  fərqlidir.  Onlar  əlvan  metallardan,  dəmir  və  sümükdən  düzəldilirdi. 

Üzüklər tökmə və döymə üsulu ilə düzəldilir; bəzən qiymətli daşlardan və şüşələrdən 

qaş qoyulur, zoomorf təsvirlər, həndəsi ornamentlərlə təchiz olunurdu. Qaşlı üzüklər 

möhür  rolunu  oynayırdı  və  xronoloji  cəhətdən,  bir  qayda  olaraq,  qaşsız  üzüklərə 

nisbətən  daha  sonralara  aiddir.  Üzük-möhürlərin  xarici  nümunələri  adətən 

Romadandır.  Onlar  Qafqaz  Albaniyasının  Roma  ilə  geniş  əlaqələrə  malik  olmasını 

təsdiq edir. 

Bəzək  şeyləri  arasında  sırğalar  xüsusi  yer  tutur.  Qızıl  sırğalar  Mingəçevir, 

Yaloylutəpə,  Xınıslı,  Qalagah,  Şatırlı  (Bərdə)  və  başqa  yerlərdə  aşkar  edilmişdir. 

Qeyd etmək maraqlıdır ki, Şatırlı antik məskəni yaxınlığında olan qəbiristanda qazıntı 

zamanı  müxtəlif  zərgərlik  məmulatı  ilə  birlikdə  tökmə  üsulu  ilə  sırğalar  və  digər 

bəzək şeyləri hazırlamaq üçün işlədilən daş qəliblər tapılmışdır. 

Bəndlər bəzək şeyləri arasında mühüm yer tutur. Gümüş, tunc, dəmir bəndlərə 

qəbirlərin  əksəriyyətində  təsadüf  edilir.  Əcnəbi  bəndlər,  əsasən  Roma  bəndləri 

çoxdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində əsasən tuncdan olan çoxlu miqdarda müxtəlif 

sancaqlar üzə çıxarılmışdır. Onlardan bəzilərinin başı tunc zəncirlərlə bəzədilmişdir. 

Rəngarəng  toqqalar,  piləklər,  asma  bəzəklər  və  xüsusilə  həm  yerli  ustalar 

tərəfindən  düzəldilən,  həm  də  kənardan  gətirilən  müxtəlif  muncuqlar  da  külli 

miqdarda  tapılmışdır.  Muncuqlar  əsasən  antik  dünyanın  məşhur  mədəniyyət 

mərkəzlərindən gətirilirdi və digər gətirilmə materiallarla birlikdə bunlar sübut edir ki, 

eramızdan  əvvəl  IV-I  əsrlərdə  və  eramızın  I-II  əsrlərində  Qafqaz  Albaniyası  Qara 

dənizin  şimal  sahilində  yerləşən  şəhərlərlə,  Parfiyanın,  Romanın,  Mesopotamiyanın, 

Misirin, Hindistanın, Suriyanın şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri və mədəni əlaqələr 

saxlamışdır.  Albaniya  ərazisində  ehtiyatı  bol  olan  əlvan  daşlar  keyfiyyətdə  ən  yaxşı 

---

344 

 

gətirilmə nümunələrdən  geri qalmayan bəzək şeyləri və  möhürləri düzəltməkdə  yerli 

sənətkarlar üçün xammal mənbəyi idi. 

Miladdan əvvəl I  minilliyə və  miladın ilk  əsrlərinə aid olan,  əsasən  hellinizm 

dövlətlərində,  Romada  kəsilmiş  sikkələrdən  ibarət  dəfinələr  və  ayrı-ayrı  sikkələr, 

habelə  albanların  öz  sikkələri  aşkara  çıxarılıb  öyrənilmişdir.  Gümüş  alban  sikkələri 

Bərdə, Xınıslı, Qəbələ, Nüydü, Qırlartəpə abidələrindən məlumdur. Aşkara çıxarılmış 

sikkə  dəfinələrinin  tədqiqi  göstərir  ki,  həmin  sikkələr  eramızdan  əvvəl  III  əsrin 

axırlarından etibarən Albaniyada zərb edilib yayılmışdır.