TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

 

MEZOLĠT VƏ NEOLĠT DÖVRÜ. 

AZƏRBAYCAN SAKĠNLƏRĠ ĠSTEHSALEDĠCĠ 

TƏSƏRRÜFATIN MEYDANA ÇIXMASI DÖVRÜNDƏ 

 

GiriĢ  qeydləri.  Bütün  Paleolit  dövrü  ərzində  əhəmiyyətli  nailiyyətlərə  və 

cəmiyyətin çox böyük inkişafına baxmayaraq, insanlar istehlakçı olaraq qalır, onların 

təsərrüfatı  sırf  mənimsəmə  xüsusiyyəti  daşıyırdı.  İstehsal  bazasının  məhdudluğu, 

ovçuluq  fəaliyyətinin  ekoloji  mühitdən  bilavasitə  asılılığı,  təbii  şəraitin  dəyişməsi 

cəmiyyətin inkişafını həddindən artıq ləngidirdi. 

Paleolitdən yeni daş dövrünə (neolitə) keçid mərhələsi insan həyatında mühüm 

dəyişikliklər  dövrü  idi.  Mezolit  (yunanca  mesos  -  orta,  lithos  -  daş)  adlanan  bu 

mərhələnin  başlanğıcı  təxminən  son  buzlaşma  dövrünün  qurtarmasına  və  müasir 

geoloji  mərhələnin-holosenin  (yunanca  holos  -  bütün,  kainos  -  yeni)  bərqərar  olması 

ilə uyğun gəlir, bu dövrdə müasir ekoloji şərait yaranır. 

Mezolit  dövrü  təxminən  e.ə.  XIII-IX  minillikləri  əhatə  edir.  Bəşər  tarixində, 

onun  bütün  sonrakı  inkişafını  müəyyən  edən  bu  mühüm  mərhələ  mənimsəmə 

təsərrüfat  formasından  (ovçuluq-balıqçılıq-yığıcılıq)  istehsaledici  təsərrüfata  keçid 

olmuşdur.  Bu  dövrdə  bütün  müasir  mədəni  inkişafa  zəmin  yaranır,  cəmiyyətdə  və 

insan  həyatında  dönüş  ərəfəsi  başlanır,  istehsaledici  təsərrüfatın  əsas  sahələri  - 

əkinçilik və maldarlıq meydana gəlir. İnsanlar ovçuluq və yığıcılıqla yanaşı, əkinçilik 

və  maldarlıq  vasitəsilə  ərzaq  istehsalına  başlayır.  Demək  olar  ki,  bu  dövrdən 

başlayaraq  bəşəriyyətin  əsas  inkişaf  xəttini  təbiətin  hazır  nemətlərini  mənimsəmək 

yox,  ərzaq  istehsal  etmək  yolu  müəyyən  edir.  Dünyanın  bir  çox  rayonlarında,  o 

cümlədən  Zaqafqaziyada  neolit  dövründə  erkən  əkinçi-maldar  mədəniyyəti  əsasında 

yeni  təsərrüfat  forması  meydana  gəlir  və  inkişaf  edir.  Bu,  əslində  son  mərhələsi  bir 

çox hallarda "neolit inqilabı" kimi ifadə edilən nəhəng çevriliş idi. 

Mezolit  dövründə  baş  verən  dəyişiklikləri  çox  vaxt  Üst  Paleolitdə  ovçuluq 

təsərrüfatında  baş  vermiş  böhranla  bağlayırlar.  Güman  edirlər  ki,  mezolit  dövrünə 

qədər iqlim və landşaft kompleksində baş verən dəyişikliklər, bununla əlaqədar insan 

faktoru təsirinin güclənməsi nəticəsində təsərrüfatın bu növündə potensial imkan artıq 

tükənmişdi. 

Biz həqiqətən görürük ki, mezolit dövründə dünyanın müxtəlif yerlərində yeni 

təsərrüfat  formalarının  axtarışı  başlanır.  Açıq  sahələr  əvəzinə  insanlar  daha  çox 

meşədə  ov  etməyə  başlayırlar.  Heyvan  sürüsündə  tərkibin  dəyişməsi,  heyvanların 

sayının xeyli azalması, həm də ox və yayın icad edilməsi kollektiv ovdan meşələrdə 

fərdi ova keçmək üçün geniş imkanlar yaradır. Ox və yayın, həm də müxtəlif düzmə 

dişli  alətlərin  meydana  gəlməsi  mikrolitik  texnikanın  güclü  inkişafına  təkan  verir. 

---

65 

 

İqtisadiyyatın  müstəqil  sahəsi  kimi  formalaşan  balıqçılığın  dənizdə  və  ya  quruda 

aparılan  ov  və  akvafaunadan  maksimum  istifadə  ilə  intensivləşməsi  uzlaşır. 

Yığıcılığın intensivləşməsi öz növbəsində dənli bitkilərin becərilməsinə gətirib çıxarır 

və s. Bütün bunlar istehsaledici təsərrüfat formasına keçid üçün imkanlar yaradır. 

Mezolit  dövründə  bir  çox  yerlərdə,  o  cümlədən  Azərbaycanda  balıqçılıqda 

qayıqlardan  istifadə  olunmağa  başlanır.  Qobustan  qaya  rəsmlərindəki  çoxlu  qayıq 

şəkilləri bunu aydın göstərir. 

Mezolit  dövrü  insan  kollektivlərinin  miqrasiyası  dövrüdür.  Bu  köçmə  ilə 

əlaqədar mədəni yeniliklər tezliklə oykumenanın müxtəlif ərazilərinə yayılır. 

Tamamilə  şübhəsizdir  ki,  bütün  regionlarda  istehsaledici  təsərrüfatın 

yaranması  və  inkişafı  eyni  cür  olmamışdır.  Bəzi  yerlərdə  əkinçilik,  digərlərində 

maldarlıq  və  maldarlıq  məhsullarının  istehsalı  üstün  olmuş,  üçüncülərdə  isə  bu  iki 

təsərrüfat  sahəsi  bərabər  inkişaf  etmişdir.  Yəqinliklə  demək  olar  ki,  istehsaledici 

iqtisadiyyatın  mənşəyi  əkinçilik  və  maldarlıqdan  əvvəl  mövcud  olmuş  təsərrüfatın 

kompleks  xarakteri  ilə  əlaqədar  olmuşdur.  Həmin  vaxt  ibtidai  kollektivin  ərzaqla 

təchizatı  ovçuluq  və  xüsusən  yığıcılıqdan  əldə  edilən  məhsulla  təmin  olunurdu. 

Beləliklə, istehsaledici iqtisadiyyatın mənbəyi mənimsəmə təsərrüfatından başlanır. 

İnsan  kollektivləri  minilliklər  ərzində  bitki  və  heyvanat  aləmi  haqqında 

müntəzəm  olaraq  bilik  toplamış,  bitki  və  heyvanların  həyat  tsikli  ilə  tanış  olmuş, 

orada  gedən  prosesləri  müşahidə  etmişdi.  Bütün  bunlar  əkinçilik  və  maldarlığın 

yaranmasında lazımi hazırlığı təmin etmişdir. 

Zaqros ərazisində, Kaspinin cənubunda Azərbaycana qovuşan qurşaqda, eləcə 

də  Qobustanda  yabanı  bitkilər,  o  cümlədən  buğda  arpa  bitirdi,  ev  heyvanlarının 

əcdadları  otlayırdı.  Belə  şərait  isə  yeni  təsərrüfat  formasına  keçmə  prosesini 

sürətləndirirdi. 

XI-X  minilliklərdə  artıq  mezolit  dövrü  adamları  yabanı  bitkilərin  dənindən 

qida  kimi  istifadə  edir,  xırdabuynuzlu  heyvanları  -  keçi  və  qoyunu  əhliləşdirməyə, 

dənli  bitkiləri  becərməyə  başlayır.  Əldə  edilən  daş  alətlər  -  biçin  bıçaqları  və 

sürtgəclər bu barədə müəyyən məlumat verir. Bu dövrdən Azərbaycanda istehsaledici 

təsərrüfatın bünövrəsi qoyulur, Kaspi sahilində Qobustan sakinləri dənizdə balıq tutur, 

suiti  vurur  və  ceyran  ovlayırdılar.  Onlar  ox  və  yaydan  istifadə  edirdilər  və  artıq  iti 

əhliləşdirmişdilər.  Bu  rayonda  "ceyran  mezoliti"  deyilən  dövrdən  mənimsəmə 

təsərrüfatının  son  mərhələsi,  eramızdan  əvvəlki  VIII  minillikdən  isə  istehsaledici 

təsərrüfat yaranmağa başlayır. 

Eramızdan  əvvəl  VIII-VII  minilliklərdə  Zaqros  ərazisində  əkinçi  maldar 

təsərrüfatı artıq üstün yer tutmuşdur. 

Qobustan  ərazisində  istehsaledici  təsərrüfatın  elementləri  mezolitin  sonu  - 

neolitin əvvəlindən yaranır. 

---

66