TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Ġctimai  quruluĢ.  Mezolitdən neolitə  keçidlə  insan  həyatında  inqilabi səciyyə 

daşıyan və cəmiyyətdə dərin ictimai nəticələrə gətirib çıxaran köklü dəyişikliklər baş 

verir. 

Bu  dövrdə  insanların  imkanları  ölçülməz  dərəcədə  artır,  onların  fəaliyyət 

dairəsi  genişlənir,  yerli  ehtiyat  mənbələrinin  istismarı  güclənir  və  təbii  sərvətlərin 

istifadə  üsulları  formalaşır;  canlı  aləmin  və  insanın  özünün  dəyişilmə  prosesi 

sürətlənir.  Qəbilələrarası  əlaqələr  güclənir,  mübadilə  fəallaşır,  müxtəlif  mədəni  və 

başqa  nailiyyətlərin  uzaq  məsafələrə  aparılması  və  yayılması  genişlənir.  Dövrün 

yaranmağa  başlayan  erkən  əkinçi  məskənlərinin  xarakteri  və  miqyası  əhali  artımını 

aydın  əks etdirir. İstehsaledici təsərrüfatın tətbiqi ilə  insanların sərbəst vaxtları artır. 

Bu  vaxtlar  mənəvi  aləmin  və  idrakın  inkişafına,  əqlə  müvafiq  biliklərin  əldə 

edilməsinə sərf olunur və bu, həm əmək fəaliyyətində, həm də incəsənətdə müşahidə 

olunur. 

---

71 

 

İstehsaledici  təsərrüfata  keçid  ənənəvi  ovçu-yığıcı  kollektivləri  cəmiyyətində 

müəyyən  yenilik  yaradır  və  əməyin  təşkilində  prinsipial  dəyişikliklərə  səbəb  olur. 

Təsərrüfatın  yeni  formaları  (əkinçilik  və  maldarlıq)  mənimsənilir,  yeni  istehlak 

predmetlərinin tətbiqi ilə əlaqədar prinsipcə tamam başqa olan  əmək təşkili şəraitinə 

əsaslanan  yeni  istehsal  növləri  (toxuculuq,  dulusçuluq,  yundan  və  bitki  lifindən 

məmulat hazırlama və s.) meydana gəlir. 

"Neolit  inqilabı"nın  mahiyyəti,  əlbəttə,  təkcə  yeni  təsərrüfat  formalarının  və 

yeni  iş  növlərinin  sadəcə  yaranmasında  yox,  istehsalatın  təşkili,  tərkibi  və 

quruluşunda  prinsipial  dəyişikliklərdə  və  ictimai  əməyin  məğzindədir.  Bu  dövrdə 

istehsalın tarixən daha mütəroqqi təşkili yaranır. 

Bütün  bunlar,  əlbəttə,  ictimai  münasibətlərdə  öz  əksini  tapmaya  bilməzdi. 

Mezolit-neolit  cəmiyyətinin  dərinliklərində  baş  verən  əkinçilik  və  maldarlığa  keçid 

prosesi  hazır  izafi  məhsulu  yaratdı  ki,  bu  da  bəşəriyyət  qarşısında  ibtidai  icma 

quruluşunun  məhvinə  yol  açdı.  Ancaq  Qobustan  düşərgələrində  və  Cənubi 

Azərbaycanın  neolit  məskənlərində  yaşayan  kiçik  və  yaxud  cüt  nikah  ailələrindən 

ibarət nəsli icmaların sosial quruluşu, çox güman ki, hələ ibtidai icma münasibətlərinə 

tamamilə  müvafiq  idi.  Evlərin,  qəbirlərin,  avadanlığın  yeknəsəqliyi  ailələr  arasında 

təsərrüfat və mülki fərqlərin hələ olmadığını göstərir. Düzdür, Qobustanda Son Neolit 

dövrünə aid qəbirdən daş toppuz tapılmışdır. Bu, çox güman ki, ibtidai icma quruluşu 

şəraitində  icma  başçılarının  meydana  çıxmasını  göstərən  amildən  başqa  bir  şey 

deyildir. 

Qobustanda  mezolit  və  neolit  düşərgələri  uzunmüddətli  idi.  Onlar  sahəcə 

kiçikdir və bir-birinə yaxın məsafədə yerləşirlər. Görünür, bu düşərgələrdə aralarında 

sıx istehsal və sair əlaqələr

 

olan qohum qəbilələrin kiçik qrupları yaşayırmış. 

Ehtimal etmək olar ki, Qobustan düşərgələrində yaşayan sakinlər vahid (nəsli) 

icmalardan  ibarət  idi.  Arazın  o  tayındakı  ayrı-ayrı  yaşayış  yerlərinin  sakinləri 

haqqında  da  eyni  sözü  demək  olar.  O  dövrdə  cəmiyyətin  əsas  özəyini  kollektiv 

təsərrüfat aparan nəsli icmalar təşkil edirdi. 

Nəslin  davam  etdiricisi  ananın  qabaqkı  bütün  dövrlər  ərzində  olduğu  kimi 

mövqeyi  olduqca  böyük  idi.  Bu,  təkcə  qadının  bir  çox  hallarda  kişi  ilə  birlikdə  ov 

edən  (bu,  bir  çox  qəbilə  və  xalqlarda,  həm  də  Qobustanda  müşahidə  olunmuşdur) 

bərabər  hüquqa  malik  icma  üzvü  olması  ilə  yox,  onun  icmanın  ən  dayanıqlı  özəyi, 

ənənələri  qoruyan,  evi  quran  və  ev  peşəkarlığında  məşğuliyyəti  ilə  izah  olunur. 

Azərbaycanda Mezolit-Neolit dövründə qadına pərəstişin mövcud olduğunu Qobustan 

petroqlifləri və oradan tapılan qadın fiqurları sübuta yetirir. 

Lakin  qadının  yüksək  mövqeyi,  ona  pərəstiş,  matrilokal,  ana  xətti  ilə 

münasibətlər  və  s.  heç  də  qadın  hökmranlığının  -  gineykokratiyanın  və  yaxud 

matriarxatın mövcud olmasını sübut etmir.  

---

72 

 

Qadının cəmiyyətdə  yüksək  mövqeyi Mezolit-Neolit dövrünün  qurtarması ilə 

tədricən zəifləyir. Ana nəsli tezliklə ata nəsli ilə əvəz olunur, yeni dövr başlanır. 

Beləliklə,  istehsaledici  təsərrüfat  dövründə  insanın  həyatının  bütün  sahələrini 

əhatə  edən  xeyli  əhəmiyyətli  yeniliklərə  və  dəyişikliklərə  baxmayaraq,  ibtidai  icma 

quruluşu dövrünün kollektiv münasibətləri hələ də davam edirdi.