TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Eneolit  yaĢayıĢ  yerləri.  Zaqafqaziyada  150-dən  artıq  Eneolit  dövrü  yaşayış 

yeri müəyyən edilmişdir. Onların əksər hissəsi Azərbaycan ərazisindədir. Tədqiqatlar 

Eneolit  dövründə  oturaq  qəbilələrin  çox  geniş  əraziyə  yayılmasını  göstərsə  də, 

Zaqafqaziyada  qədim  yaşayış  yerləri  müəyyən  rayonlarda,  başlıca  olaraq  Kür 

çayından cənubda məhsuldar düzənlərdə yerləşir. 

 

---

77 

 

Azərbaycanın  erkən  əkinçiləri  adətən  su  hövzələri  kənarlarında  məskən 

salırdılar.  Mil-Qarabağ  düzənliyində,  xüsusən  Qarqar  və  Xaçın  çayları  arasında 

çoxsaylı  qədim  yaşayış  yerləri  cəmləşir.  Burada  yerdənçıxan  suların  ətrafında 

salınmış  yaşayış  yerləri  az  deyil.  Çox  güman  ki,  Mil  düzü  Eneolit  dövründə  indiki 

kimi  susuz  ərazi  deyildi,  insanların  yaşaması  üçün  orada  şərait  daha  əlverişli 

olmuşdur.  Daimi  axar  sular,  münbit  torpaq  və  başqa  amillər  ərazinin 

mənimsənilməsinə və burada ilk əkinçi mədəniyyətinin inkişafına imkan vermişdir. 

Muğanda  eneolit  yaşayış  məskənləri  bilavasitə  kiçik  çayların  (İncəçay, 

Mişarçay),  qədimdə  axar  sulu  dayaz  dərələrin,  bəzən  də  bulaqların  kənarlarında 

cəmlənmişdir.  Cənubdan  Kiçik  Qafqaz  dağları,  şimaldan  Kür  çayı  ilə  araya  alınmış 

Gəncə-Qazax  düzənliyində  eneolit  yaşayış  yerləri  əksər  halda  düzənliyin  orta 

hissəsində, hazırda qurumuş çay yataqları kənarlarında yerləşirlər. 

Əkinçi-maldar qəbilələrin tutduğu ərazilər sonralar müəyyən vaxt ərzində boş 

qalmış  və  ya  az  məskunlaşmışdır.  Bu  rayonlarda  eneolit  dövrünün  sonlarında 

yaşayışın  kəsilməsi,  ehtimal  ki,  quraqlıq  dövrünün  başlanması  və  axar  suların 

quruması ilə bağlı idi. 

Azərbaycanın  eneolit  yaşayış  yerləri  adətən  kiçik  olub,  orta  hesabla  0,5  ha 

sahəni  tutur,  ancaq  nisbətən  iri  (2-4  ha)  sahəli  abidələr  də  vardır.  Ən  qalın  mədəni 

təbəqəyə malik yaşayış yerlərinin hündürlüyü 10 metrdən artıq deyil. Bir qayda olaraq 

bütün yaşayış yerlərində tikintilər çox sıxdır. Qarqartəpəsi yaşayış yerində tikintilərin 

birinin  divarları  ağardılmışdır.  Gəncə-Qazax  və  Qarabağ  düzlərinin  yaşayış 

yerlərindən  fərqli  olaraq  Naxçıvanda  Kültəpə  yaşayış  yerinin  eneolit  dövrü 

təbəqəsində  möhrə  divarlar  gil  palçıqla  bərkidilmiş  daş  bünövrə  üzərində 

hörülmüşdür. Urmiya  gölü sahilində Göytəpə eneolit yaşayış yerində kərpic divarlar 

daş bünövrə üzərində qurulmuşdur. Urmiya gölü rayonunda çiy kərpic memarlığında 

Zaqafqaziyadan  fərqli  başqa  tikinti  ənənəsi  yayılmışdır.  Burada  bütün  tikililər 

düzbucaqlı formadadır. Belə tikililər Muğanda Əliköməktəpə yaşayış yerində çoxdur 

və  Azərbaycanın  Uımiyaətrafı  rayonunun  memarlığına  yaxındır.  Məsələn, 

Əliköməktəpə  yaşayış  yerində  evlər  düzbucaqlı  formada,  iki-üç  otaqdan  ibarətdir, 

evlərə adətən kiçikhəcmli dördkünc kameralar birləşir. Belə tikintilər vahid təsərrüfat-

məişət  kompleksi  təşkil  edirdi.  Evlərin  divarları  iki  cərgə  kərpicdən  hörülürdü.  Bu 

yaşayış  yerinin  yalnız  tək-tək  tikintiləri  dairəvi  plana  malik  idi.  Burada  həm  də  bir 

dairəvi planlı qazma otaq var idi. Onun ağardılmış divarında boya ilə çəkilmiş həndəsi 

nəqşin izləri qalmışdır. 

Naxçıvan ərazisində Kültəpə yaşayış yerinin eneolit təbəqəsinin alt qatlarında 

düzplanlı,  orta  qatda  dairəvi  və  düzplanlı,  son  mərhələdə  üst  qatlarda  isə  yalnız 

düzplanlı  tikinti  qalıqlarına  rast  gəlinmişdir.  Son  dövrdə  böyük  ölçüdə  inşa  edilən 

tikinti divarlarının qalınlığı 1 m-ə çatırdı. 

---

78 

 

Qarabağ düzənliyində Çalağantəpə və İlanlıtəpə yaşayış yerləri məsafəcə yaxın 

və oxşar mədəniyyətə mənsub olsalar da, memarlıq xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən 

fərqlənir. Çalağantəpədə bütün tikintilər dairəvi planda bir cərgə kərpicdən hörülmüş, 

bəzən də daxildən ağardılmış və boya ilə naxışlanmışdır. İlanlıtəpədə tikintilər əsasən 

düzplanlı olsa da, orada dairəvi və yarımdairəvi planlı tikililər də olmuşdur. Tikililərin 

döşəmələrinə  bəzən  boya  qatılmış  gil  suvaq  çəkilmiş,  divarlarda  boya  ilə  naxış 

vurulması  qeydə  alınmışdır.  Orada  gipslə  suvanmış  sahələrə  də  rast  gəlinmişdir. 

Ağdam rayonunda Xındırıstan kəndi yaxınlığında Leylatəpə yaşayış yerinin sakinləri 

çiy kərpicdən yalnız düzplanlı evlər və təsərrüfat binaları tikirdilər. 

Qərbi  Azərbaycanın  və  onunla  qonşu  Gürcüstan  rayonlarının  erkən  əkinçi 

yaşayış  yerlərində  bir  cərgə  kərpicdən  hörülmüş  dairəvi  planlı  tikililər  əsas  yer 

tuturdu. 

Beləliklə,  Eneolit  dövründə  Azərbaycan  ərazisində  həm  dairəvi  və  həm  də 

düzplanlı  yaşayış  evləri  və  təsərrüfat  tikililəri  inşa  edilirdi.  Əgər  bəzi  rayonlarda 

dairəvi planlı, başqalarında düzplanlı tikililər üstünlük təşkil edirdisə, üçüncülərdə hər 

iki  tikinti  forması  eyni  vaxtda  mövcud  olmuşdur.  Mərkəzi  Zaqafqaziyada  dairəvi 

planlı memarlıq Kür çayından Araza qədər geniş yayıldığı halda, Muğan və Urmiya 

vilayətlərində əsasən düzplanlı evlər inşa olunmuşdur.