TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

 

 

 

---

85 

 

ĠKĠNCĠ BÖLMƏ 

 

 

AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ TUNC DÖVRÜ. 

ĠBTĠDAĠ-ĠCMA QURULUġUNUN 

DAĞILMASI 

 

IV   FƏSİL 

 

ĠLK TUNC DÖVRÜ. KÜR-ARAZ MƏDƏNĠYYƏTĠ 

 

Əkinçi-maldar qəbilələr. İlk Tunc dövründə, az qala, bütün Azərbaycanın və 

Zaqafqaziya  ərazisinin  düzən  və  dağlıq  rayonları  əkinçi-maldar  qəbilələr  tərəfindən 

tutulur,  mənimsənilir.  Bu  dövrdə  Mərkəzi  və  Şərqi  Zaqafqaziyanın,  Şimal-şərqi 

Qafqazın,  həm  də  Cənubi  Azərbaycanın  və  Şərqi  Anadolunun  əsas  əraziləri  elmdə 

Kür-Araz  mədəniyyəti  adı  altında  tanınmış  vahid  maddi-mədəni  irsə  sahib  qəbilələr 

tərəfindən  məskunlaşır.  Bu  mədəniyyət  ilk  dəfə  1940-cı  illərdə,  Kür-Araz  çayları 

arasındakı ərazilərdə tapılmış materiallar əsasında müəyyənləşdirilmişdir. O vaxt Kür-

Araz  mədəniyyətini  eneolitə  aid  edirdilər.  Sonralar  aydın  oldu  ki,  bu  mədəniyyətin 

hüdudları  Kür-Araz  çayları  arasından  çox  genişdir,  abidələri  isə  e.ə.  IV  minilliyin 

ortalarından  III  minilliyin  son  rübünədək  xronoloji  çərçivəni  əhatə  edən  ilk  tunc 

dövrünə aiddir. 

Eneolit  dövründən  ilk  tunc  Kür-Araz  mədəniyyətinə  keçidi  bilavasitə  əks 

etdirən abidələr demək olar ki, hələ məlum deyildir. Ancaq bəzi abidələrdə onları bir 

tərəfdən  Kür-Araz  mədəniyyətinə,  digər  tərəfdən  eneolit  mədəniyyətinə  bağlayan 

materiallara rast gəlinir. 

İlk  Tunc  dövründə  Azərbaycan  və  bütün  Zaqafqaziya  qəbilələrinin  ictimai-

iqtisadi və mədəni inkişafında əhəmiyyətli irəliləyişlər baş verir. İnkişaf etmiş əkinçi-

maldar təsərrüfatı zəminində yaranan yaşayış məskənlərinin bəziləri bu dövrdə böyük 

yaşayış  məntəqələrinə  çevrilir.  Yerli  xammaldan  tunc  məmulatın  istehsalı  geniş 

inkişaf tapır. Əkinçilik və maldarlığın yüksək inkişafı əhalinin artımına və patriarxal 

münasibətlərin qəti olaraq möhkəmlənməsinə səbəb olur. 

İlk tunc  dövrünün son  mərhələsində  yerli qəbilələrin sosial-iqtisadi həyatında 

aydın müşahidə olunan dəyişikliklər baş verir. Ayrı-ayrı maldar qəbilələrin daxilində 

mülki və sosial təbəqələşmə artır, hakimiyyət və mülkiyyət qəbilə başçılarının əlində 

cəmləşir. 

---

86 

 

Azərbaycanda  Kür-Araz  mədəniyyəti  qəbilələri  eneolit  dövründə  tərk  edilmiş 

bəzi  yaşayış  yerləri  ərazisində  məskunlaşır.  Naxçıvanda  I  Kültəpə,  Ovçulartəpəsi, 

Qazaxda Babadərviş, Cənubi Azərbaycanda Göytəpə və Yanıqtəpə belə yerlərdəndir. 

Azərbaycanın  digər  ilk  tunc  dövrü  yaşayış  yerləri  yeni  ərazilərdə  bina  olunur. 

Bunlardan Qobustan və Mingəçevir, Füzuli rayonunda Qaraköpəktəpə və Günəştəpə, 

Beyləqan  rayonunda  Çardaxlıtəpə,  Cəlilabad  rayonunda  Mişarçay,  Xaçmaz 

rayonunda  Qəflə  təpələri,  Dəvəçi  rayonunda  Sərkərtəpə,  Ağcabədi  rayonunda 

Cüttəpə, Bərdə rayonunda Şortəpə, Ağdam rayonunda Qarahacı və s. yaşayış yerlərini 

göstərmək olar. 

Azərbaycanda  bu  dövrün  bir  sıra  dəfn  abidələri  Xankəndi  yaxınlığında  və 

Xanlarda,  Mingəçevirdə,  Mil  düzündə,  Daşkəsən  rayonunda,  Şəmkir  rayonunda 

Osmanobuzda, Tərtər rayonunda Borsunluda, Astara rayonunda Telmankənddə tədqiq 

edilmişdir. 

Abidələrin  öyrənilməsi  Azərbaycanda  İlk  Tunc  dövründə  məskunlaşmış 

qəbilələrin 

təsərrüfatını, 

məişətini  və  mədəniyyətini,  ideoloji  görüşlərini 

işıqlandırmağa imkan verir.