TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Abidələrin 

icmalı. 

Azərbaycan 

ərazisində 

ötən 

dövrə 

nisbətən 

Son tunc və İlk Dəmir dövrü abidələri daha çoxsaylıdır. Onlar yaşayış yerləri, qalaça 

və çoxlu miqdarda müxtəlif tipli qəbirlərdən ibarətdir. 

 

Bəzi  hallarda  dövrün  yaşayış  yerləri,  xüsusən  dağlıq  rayonlarda  və  dağla 

düzənin qovuşuğunda müdafiə hasarına alınmışdır. Müxtəlif miqyaslı təpələr şəklində 

qalmış yaşayış yerlərinə daha çox düzənlərdə rast gəlinir. Bir çox hallarda bu dövrün 

yaşayış yerləri ötən dövrlərə  aid abidə qalıqları və  yaxud təbii təpələr üzərində bina 

olunmuşdur. 

Bu  dövrün  yaşayış  yerləri  Gəncə-Qazax  düzənliyində  nisbətən  çoxdur. 

Onlardan  Qazax  rayonunda  Sarıtəpə,  Babadərviş,  Nadirbəytəpəsi,  Arançıtəpələri, 

Yastıtəpə, Yuxarı Göycəli kəndində təpələr, Şomutəpə və Töyrətəpənin üst təbəqələri, 

Şamxor rayonunda Seyfəli və Bitdili yaşayış yerləri, Xanlar rayonunda 1 və 2 nömrəli 

yaşayış yerlərini və bir çox başqalarını göstərmək olar. Son tunc və ilk dəmir dövrü 

yaşayış  yerləri  Mingəçevirdə,  Ağcabədi  rayonunda  Üçtəpədə,  Naxçıvan  ərazisində 

I—II  Kültəpələrdə,  Qızılvəngdə,  Daşkəsən  və  Gədəbəy  rayonlarında  isə  siklop 

yaşayış  yerləri  öyrənilmişdir.  Kiçik  Qafqaz  rayonlarının  siklop  tikintilərindən  fərqli 

olaraq,  Naxçıvan  ərazisindəki  bəzi  qalaçaların  müdafiə  divarları  yonulmuş  nəhəng 

daşlardan hörülmüşdür. Bunlardan ilk dəmir dövrünə aid Oğlanqala özünün miqyası 

və möhtəşəmliyi ilə seçilir. Dövrün abidələrindən biri də Ağdam rayonunun Şıxbabalı 

kəndi ərazisindəki Qaratəpədir. Onun çox geniş - təqribən 6 ha ərazisi və daş bünövrə 

üzərində iri kərpiclərdən hörülmüş qala divarı vardır. 

Dəfn abidələri daha yaxşı məlumdur. Kurqanlar, daş qutular və torpaq qəbirlər 

daha  xarakterikdir.  Kurqanlara  düzən  rayonlarda  çoxlu  miqdarda  rast  gəlinir.  Onlar 

alp çəmənləri olan yüksək dağ yaylalarında da az deyil. Belə ki, Daşkəsən rayonunun 

Xaçbulaq  yaylasında  böyük  kurqan  yığımı  vardır.  Düzən  və  dağətəyi  qurşaqda 

kurqanlar  geniş  ərazini  əhatə  edir.  Bir  çox  hallarda,  məsələn,  Şamxor  rayonunun 

Şiştəpə kəndi yaxınlığında və Xocalıda kurqanlar böyük qəbiristanlıq təşkil edir və s. 

Kurqan  torpağı  altında  üzərlərinə  ağac  və  daş  lövhələrlə  örtülmüş  bir  və  bir 

neçə  torpaq  qəbrinə  təsadüf  edilir.  Bir  çox  hallarda  dağlarda  yerləşən  kurqanlarda 

qəbirlər daş qutu formasında düzəldilirdi. Çox qəbirli kurqanlar ola bilsin ki, ayrı-ayrı 

ailələrə  mənsub  imiş.  Ölülər  bir-birinə  yaxın  qəbirlərdə  tək-tək  basdırılır:  əvvəl 

qəbirlər ayrı-ayrılıqda torpaqlanır, sonra kurqanın ümumi torpağı tökülürdü. 

Qarabağın dağlıq hissəsində kurqanların olmasına baxmayaraq, orada siklopik 

qalaçalara rast gəlinmir. Çoxlu daşqutu qəbiristanlıqlarına malik, bəzi hallarda kurqan 

tökməsi altında daşqutu qəbirləri olan Talış dağlarında da siklopik qalaçalar yoxdur. 

Talış dağları ilə eyni mədəniyyətə mənsub olan Lənkəran və Muğan düzənliklərində 

qəbirlər torpaqda qazılmışdır. 

---

124