TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Atropatenanın  (*Ät

a

/

u

rpätakän-yn)  etnik  mənzərəsi.  Mada-Atropatena 

etnosunun  təĢəkkül  tapması.  Mənbələrin  azlığı  üzündən  Atropatenanın  etno-dil 

mənzərəsi hələ də tam surətdə aydın deyildir. Lakin hər halda artıq e.ə. I minilliyin ilk 

yüzilliklərində  Cənubi  Azərbaycan  zonasında  baş  vermiş  etnodil  dəyişikliklərinin 

ümumi mənzərəsini təsəvvür etmək olar. 

Mannanın  madalılar  tərəfindən  işğalı  diyarın  etnodil  taleyində  həlledici  rol 

oynamışdır.  Bu  işğal  yerli  tayfalarda  müstəqil  dövlətçiliyin  varlığına  təqribən  üç 

yüzillik  dövr  boyunca  son  qoymuşdu.  Burada  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  madalıların 

---

220 

 

irandilli  olmaları  müasir  elmdə  şübhə  doğurmur.  Bizə  onlarla  Mada  adları,  bir  sıra 

Mada sözləri bəllidir. 

Artıq  antik  müəlliflərin  məlumatları  madalıların  İran  dialektlərindən  (resp. 

dillərindən)  birində  danışdıqlarını  aydın  surətdə  təsdiqləyir.  Bu,  I  Daranın 

yazılarından birindəki dəlillərdən də şübhəsiz şəkildə irəli gəlir. Orada deyilir: "Parsa 

(Farsistan - məsul red.) Mada, habelə başqa dilli ölkələr". 

Herodot  farsların  və  madalıların  qədim  zamanlarda  "arilər  adlandırılması" 

haqqında  rəvayəti  saxlamışdır.  Məlumdur  ki,  yalnız  iranlılar  və  hindlilər  "ari" 

adlanırdılar. 

Strabon Eratosfenin çox qiymətli şəhadətini saxlamışdır. Eratosfen öz əsərində 

Makedoniyalı  Aleksandrın  silahdaşlarının  məlumatlarından  istifadə  etmişdir. 

Eratosfenə görə, "Parsanın, Midiyanın, Baktriyanın və Soqdianın əhalisi a z ı n a d ə k  

b i r d i l l i d i r" (yəni mahiyyətcə birdillidir, seyrəltmə bizimdir - məsul red.). 

İndi  biz  Mada  dilində  mətnlərin  olmamasına  baxmayaraq,  xeyli  onomastik 

materiala  və  başqa  dəlillərə  əsaslanaraq  Mada  dili  haqqında  nəinki  yalnız  ümumi 

sözlərlə, hətta tam əsasla danışa, habelə onun bəzi xüsusiyyətlərini aydınlaşdıra və bu 

dili  İran  dilləri  ailəsinin  şimal-qərb  qrupuna  aid  edə  bilərik.  Bu  dil  əlamətlərinin 

məcmusuna görə qədim fars dilindən daha çox Avesta dilinə yaxındır. 

Mada  dili  nə  Mada  dövlətinin,  nə  də  hətta  Əhəmənilər  imperiyasının 

dağılmasından  sonra  tarix  səhnəsindən  çıxmadı.  Haqqında  orta  əsr  mənbələrində 

məlumatlar  verilən  Mada  dialektlərindən  bəziləri  lap  yaxın  zamanlaradək  mövcud 

olmuşdur, bəzi yerlərdə isə onların qalıqları indi də mövcuddur. Mühümdür ki, Mada 

dilinin və yaxud Mada dialektlərinin nəsilləri olan bu dialektlər yeni dövrdə də tarixi 

Madanın ərazisində,  yəni qədim dövrdə Mada dilinin  və onun ləhcələrinin  yayıldığı, 

bəzi  hallarda  isə  indi  də  yayılmış  ərazidə  və  Mada  ekspansiyasının  əsaslı  şəkildə 

müdaxilə  etdiyi,  Mada  elementlərinin  dərindən  oturaqlaşdığı  bölgələrdə,  xüsusilə 

Cənubi  Azərbaycanda  -  gələcək  Atropatenada  (Adurbadaqanda)  yayılmışdı.  Düzdür, 

hazırda  bu dialektlərin  yayılma  mənzərəsi  xeyli pozulmuş, onların böyük qismi  fars 

və türk dilləri tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılmışdır. 

Cənubi  Azərbaycanda  və  onunla  həmhüdud  olan  ölkələrdə  Mada  etnik 

elementlərinin  hakim  olmasına  baxmayaraq,  bölgənin  əhalisi  müxtəlif  olmaqda  idi. 

Burada  hələ  Əhəmənilər  dövründə  saqartalılar,  müklər,  utilər,  parikanlılar, 

ortokoribantlar,  kadusilər,  dareytlər,  pantimatlar,  pavsiklər,  kaspilər,  matienlər, 

mardlar, parslar, anariaklar və b., habelə madalılar tərəfindən assimilyasiya edilməmiş 

başqa tayfalar yaşayırdılar. 

Miletli  Hekatey,  onun  ardınca  isə  Herodot  müklər  adlanan  Arazboyu 

tayfalardan  birini  xatırlatmışlar.  "Tarixin  atası"nın  məlumatından  aydın  olur  ki, 

müklər e.ə. V əsrin siyasi hadisələrində iştirak etmişlər. Müklər saqartalılarla, utilərlə 

və  başqa  tayfalarla  birgə  XIV  satraplığa  daxil  idilər  və  Mukan  (indiki  Muğan 

---

221 

 

çölündə)  ərazisində  yaşayırdılar.  Şübhəsizdir  ki,  bu  vilayətin  adı  maqlardan  (orta 

əsrlərdə  müg)  deyil,  "mük"  etnonimindən  törəmişdir.  Mükän-Mügän  dolaşıqlığı,  bu 

adlar arasındakı fərqlərin aradan çıxması və, "Mukan"ın əvəzinə "Muğan"dan istifadə 

olunması daha sonrakı zamana aiddir və xalq etimologiyasının nəticəsidir. 

Yaqutun (İbn-əl-Qəlbiyə istinadən) Mukanın (mukanlıların etnonimi) və onun 

qardaşı Cilanın (yəni Gilanın, gilanlıların, ola bilər ki, əvvəlki kadusilərin; bu haqda  

b  a  x  :  P1in,  IV,  48)  Yafəsin  nəvələri  və  Təbəristanın  sakinləri  olduğuna  dair 

xatırlaması istisna olunmaqla mənbələrdə mukanlıların dil-etnik mənsubiyyəti barədə 

heç bir məlumat yoxdur. 

Müklərin  Əhəməni  dövlətinin  siyasi  həyatında  iştirakı  heç  olmazsa  bundan 

görünür  ki,  Herodotun  məlumat  verdiyi  kimi,  onlar  imperiyanm  başqa  təbəələri  ilə 

bərabər  Xşayarşanın  (Kserks)  e.ə.  V  əsrin  son  rübündə  Helladaya  yürüş  etmiş 

qoşunlarının sıralarında idilər. 

Müklərlə qonşuluqda yaşamış, XIV satraplığa daxil olmuş digər mühüm tayfa