TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Makedoniyalı Aleksandrın istilaları və farsların Əhəməni dövlətinin iflası. 

II Daranın şahlığı dövründə dövlətin daxilində və xarici siyasət sahəsində baş vermiş 

bütün  hadisələr  Əhəmənilər  dövlətinin  xeyli  dağıldığını  aydın  sübut  edir.  Onun 

hökmran  olduğu  illər  dikbaş  vassallarla  mübarizə  illəri  idi.  Şahın  əvvəlcə  qardaşı, 

sonra da əmisi - Mada satrapı üsyan etmişdi. E.ə. 408-ci ildə Madada üsyan qalxdı. II 

Daranın ölümündən sonra iğtişaşlar yeni qüvvə ilə qızışdı. 

Fars  dövlət  sisteminin  böhranı  və  büsbütün  pozulması  e.ə.  V  əsrlə  IV  əsrin 

ayrıcında  tamamilə  aydın  bir  şəkil  almışdı.  II  Artakserksin  hökmranlığının  lap 

başlanğıcında  kadusilər  ayrılmış  və  onlara  qarşı  bir  o  qədər  uğurlu  olmayan  yürüş 

edilmişdi.  Çox  keçmədən  şahın  qardaşı  Kiçik  Kir  ilə  müharibə  başlandı.  II 

Artakserksin  baş  sərkərdələrindən  biri,  Mada  satrapı  Arbak  bu  "vətəndaş 

müharibəsi"ndə açıq-açığına ikibaşlı oyun oynayırdı. 

Misir  yaranmış  vəziyyətdən  istifadə  edib  yenə  farsların  hakimiyyəti  altından 

çıxdı.  Az  sonra  Suriya  satrapı  Ariobarzan  üsyan  etdi.  Bunun  ardınca  "satrapların 

böyük  üsyanı"  başlandı,  nəticədə  Qərb  satraplıqlarının  demək  olar  hamısı  şahdan 

ayrıldı. 

İmperiya  ölüm  ayağında  idi.  Bir  çox qardaşlarını  güdaza  verən,  cinsindən  və 

yaşından  asılı  olmayaraq  bütün  qohum-əqrəbasını  tələf  edən  qanlı  müstəbid  III 

Artakserks  imperiyanın  ömrünü  bir  neçə  il  uzatmışdı.  O,  üsyan  edən  tayfalar  və 

xalqlarla,  həmçinin  öz  satrapları  ilə  inadlı  və  qanlı  mübarizə  aparırdı.  III  Artakserks 

boyun əyməyənləri, üsyan qaldıranları ram edirdi, Suriyada, Fələstində, Finikiyada və 

Misirdə  vuruşmuşdu.  Onun  dövründə  dikbaş  kadusilərə  qarşı  da  yürüş  edilmişdi.  III 

Artakserks  mərkəzi  hakimiyyəti  müəyyən  dərəcədə  möhkəmlətməyə  müvəffəq  oldu. 

Lakin e.ə. 338-ci ildə Əhəmənilər sülaləsinin bu sonuncu hökmdarı zəhərlə oldürüldü. 

---

209 

 

İran  dövlətinin  son  on  illərinin  hadisələrindən  danışarkən  qeyd  etmək  lazım 

gəlir ki, yunanlar da bu hadisələrin əsas iştirakçılarından idilər. Lakin onu da unutmaq 

olmaz  ki,  e.ə.  IV  əsrdə  Hellada  özü  dərin  böhran  keçirirdi.  O  zamankı  yunan 

dünyasında  cərəyan  edən  sosial-iqtisadi  proseslər  hellin  polislərinin  iqtisadiyyatını 

təməlindən  sarsıdırdı.  Ayrı-ayrı  şəhər-dövlətlər  arasında  gedən  iqtisadi  mübarizə 

siyasi  mübarizə  ilə,  hellin  aləmində  hegemonluq  uğrunda  mübarizə  ilə  çulğaşırdı.  

Uzun  sürən  hərbi  toqquşmalar  nəinki  vuruşan  tərəflərin  qarşılıqlı  surətdə 

zəifləməsinə,  həm  də  muzdlu  döyüşçülər  tutulmasına,  antik  demokratiyanın 

dağılmasına  və  yeni  dövlət  formaları  axtarılmasına  gətirib  çıxarırdı.  Yunanıstanda 

bütün Helladanı vahid, güclü hakimiyyət altında birləşdirməyə çağıran səslər getdikcə 

daha tez-tez eşidilirdi. Helladanın bu cür birləşdirilməsi, ilk növbədə, İranın törətdiyi 

təhlükəyə  son  qoyardı.  Güclü  hakimiyyət  Helladada  özlərinə  yer  tapmayan  və 

Helladanın  varlığı  üçün  təhlükə  törədən  minlərlə  yunan  yoxsullarını  da  "yerbəyer" 

etməli  idi.  Həmin  yunanları  "yerbəyer"  etmək  isə,  güclü  hakimiyyət  tərəfdarlarının 

fikrincə,  yalnız  bir  yolla,  İrandan  heç  olmasa  Kiçik  Asiyanı  ələ  keçirmək  yolu  ilə 

mümkün olardı. 

E.ə. IV əsrin ortalarında Balkandakı Makedoniya dövləti yüksəlməyə başlayır. 

Xaroneya  yaxınlığındakı  döyüşdən  (e.ə.  338-ci  il)  sonra  Makedoniya  padşahı  Filipp 

bütün Yunanıstanı özünə tabe etdi. İranla müharibə gerçəkləşməkdə idi. Lakin Şərqə 

yürüş  üçün

 

qızğın  hazırlıq  görüldüyü  bir  vaxtda  makedoniyalı  Filipp  öldürüldü. 

Filippin  ölümü  heç  də  Şərqə  yürüş  ideyasının  iflası  demək  deyildi.  Müdrik  dövlət 

xadimi  və  parlaq  istedada  malik  sərkərdə  olan  gənc  Makedoniya  padşahı  Aleksandr 

(İsgəndər) atasının işini davam etdirdi, İran müharibəsinə geniş hazırlıq görülürdü. 

Şah  ailəsi  demək  olar  tamamilə  tələf  edildikdən  sonra,  e.ə.  336-ci  ildə  İran 

şahənşahının taxtında Əhəməni sülaləsinin yan şaxələrindən birinin nümayəndəsi olan 

Kodoman  əyləşdirildi. III Dara adını qəbul edən bu şahın  hökmranlığının tarixi (e.ə. 

336-30-cü illər) Makedoniyalı Aleksandrın yunan-Makedoniya qoşunlarının zərbələri 

altında böyük İran dövlətinin məhv olması tarixidir. 

Müharibə  ərəfəsində  İran imperiyası çöpayaqlı nəhəng timsalında  idi.  Farslar 

zahirən zəhmli, cah-calallı görünsələr də, əslində xalqlar üzərində öz hakimiyyətlərini 

itirmişdilər.  Xalq  kütlələri  Əhəməni  zülmünə  qarşı  yorulmadan  mübarizə  aparır, 

üsyanların  arası  kəsilmirdi.  Artıq  İran  şahının  öz  canişinlərinə  gücü  çatmırdı. 

Çəkişmələr, qəsdlər, saray fitnə-fəsadları mərkəzi hakimiyyəti zəiflədirdi. Orduda da 

artıq  iranlılara  yox,  yadellilərə  -  İran  dövlətinin  daxilən  zəif  olduğunu  yaxşı  bilən 

yunanlara  bel  bağlamaq  lazım  gəlirdi.  Əhəməni  dövlətinin  süqutu  labüd  idi. 

Aleksandrın farslarla müharibəsi məhz belə bir şəraitdə başlandı. 

Gözəl  təchiz  edilmiş  intizamlı  yunan-Makedoniya  ordusu  e.ə.  334-cü  ilin 

yazında Hellespontdan (indiki Dardaneldən) keçib Kiçik Asiyaya soxuldu. 

---

210 

 

Aleksandr  qədim  dövrün  ən  böyük  sərkərdələrindən  biri  idi  və  bir  çox 

görkəmli  komandirləri  -  Antipatr,  Ptolemey,  Parmenion,  Filota,  Perdikka  və 

başqalarını öz ətrafına yığa bilmişdi. 

Gənc  padşahın  artıq  ilk  addımları  onun  hərbi  planlarının  geniş  vüsətindən 

xəbər  verirdi.  Lakin  Aleksandr  İran  dövlətini  tamamilə  məhv  etmək,  ələlxüsus 

dünyada  ağa  olmaq  haqqında  ilk  vaxtlar  çətin  ki,  düşünəydi,  əvvəllər  o,  farslardan 

"qisas  almaqdan"  və  "yunanları  azad  etməkdən",  yəni  Kiçik  Asiyanı  fəth  etməkdən 

irəli getmək fikrində deyildi. 

İki  düşmən  arasında  ilk  döyüş  e.ə.  334-cü  ilin  mayında  Qranik  çayının 

sahilində oldu. Aleksandrın ordusu döyüşə qeyri-mütəşəkkil, ləng və gec hazırlanmış 

olan Kiçik Asiya satraplarının ordularını ağır məğlubiyyətə uğratdı. 

III Daranın özünün başçılıq etdiyi İran orduları ilə Aleksandrın ikinci döyüşü 

e.ə.  333-cü  ilde  İss  şəhəri  rayonunda,  dənizlə  dağlar  arasındakı  ensiz  vadidə  (Şimali 

Suriya sərhədlərində) baş verdi. Bu vuruşma da yunan-makedoniyalıların qələbəsi ilə 

nəticələndi.  Farslar  darmadağın  edildilər.  III  Dara  hərb  meydanından  rüsvayçılıqla 

qaçdı. Aleksandra xeyli qənimət çatdı. O, şahənşahın anasını, arvadını və iki qızını da 

özü ilə apardı. Bu vuruşmada farslarla birlikdə madalılar da iştirak edirdilər. 

İkinci  döyüş  nəticəsində  bütün  Kiçik  Asiya  Aleksandrın  ixtiyarına  keçdi. 

Makedoniya  əleyhinə  hərəkatın  geniş  miqyas  alıb  Makedoniyanın,  Frakiyanın, 

Yunanıstanın,  Kritin,  Kiçik  Asiyanm  bir  çox  vilayətlərini  bürüməsinə,  habelə 

Finikiyanın  və  Fələstinin  iri  ticarət  şəhərlərinin  (Tir  və  Qazanın)  güclü  müqavimət 

göstərməsinə baxmayaraq, Aleksandr öz düşmənlərinə qalib gəlib Misirə yiyələndi və 

e.ə.  332/331-ci  illərin  qışını  orada  keçirdi.  Beləliklə,  Makedoniya  padşahı  Aralıq 

dənizinin  şərq  sahillərindəki  limanların  hamısını  tutdu,  farsların  donanmasını 

bazalardan    məhrum  etdi,  dənizdə  hökmranlığı  ələ  keçirtdi  və  öz  gediş-gəliş 

yollarından təhlükəni dəf etdi. 

E.ə.  331-ci  ilin  yazında  Aleksandr  yenidən  Asiyada  göründü.  Yunan-

Makedoniya qoşunları Fərat və Dəclə çaylarını keçib Arbela yaxınlığında Qavqamela 

kəndinin  ətrafında  düşərgə  saldılar.  E.ə.  331-ci  il  oktyabrın  1-də  burada  Aleksandr 

qoşunları  ilə  III  Daranın  qoşunları  arasında  üçüncü  vuruşma  oldu.  Qavqamela 

vurusması  nəinki  qədim  dövrün  ən  iri  vuruşmalarından  biri,  həm  də  makedoniyalı 

fatehin bütün vuruşmalarının ən çətini idi. 

III Daranın orduları darmadağın edildi. Şah bir neçə satrapla və kiçik bir qoşun 

dəstəsi  ilə  Madanın  paytaxtı  Ekbatanaya  qaçdı.  Lakin  yunan-makedoniyalılar  özləri 

də bütün yürüş müddətində ən ağır tələfata bu döyüşdə uğradılar. 

Əhəməni  dövlətinin  həyati  əhəmiyyətə  malik  mərkəzlərinin  hamısının  yolu 

Aleksandrın üzünə açıldı. Aleksandr Babil və Suzu işğal etdi, sonra Parsaya soxuldu. 

Farsların  iki  paytaxtının  ikisi  də  -  Pasarqad  da,  Persepol  da  tutuldu.  Makedoniyalı 

fateh burada xeyli sərvət - 120 min talant gümüş və qızıl, çoxlu qızıl və gümüş qab-

---

211 

 

qacaq, müxtəlif daş-qaş ələ keçirdi. Persepol şah sarayı yandırıldı. Lakin son dərəcə 

ağır  tələfata  baxmayaraq,  III  Dara  hələ  qisas  almaq  ümidində  idi  və  Madada  qoşun 

toplamağa başladı. 

Bu  dövrdə  Madada,  xüsusən  Cənubi  Azərbaycanda,  eləcə  də  Şimali 

Azərbaycanda  vəziyyətin  necə  olduğu  haqqında  əlimizdə  kifayət  qədər  məlumat 

yoxdur.  Bizə  bəllidir  ki,  Atropatın  başçılığı  ilə  madalılar  Qavqamela  vuruşmasında 

iştirak  etmişdilər.  Onu  da  bilirik  ki,  bu  çarpışmada  "kadusilər  də,  albanlar  da, 

sakesinlər də madalılarla birləşdirilmişdilər" [A r r i a n]. 

Kadusilərin,  albanların  və  sakesinlərin  madalılarla  birləşməsi,  habelə  sonra 

vaqe olmuş hadisələr güman etməyə əsas verir ki, Əhəməni sülaləsinin ağır illərində 

Atropat  XI  və  XIV  satraplıqlara  daxil  olan  torpaqların  xeyli  hissəsini  müəyyən 

dərəcədə  özünə  tabe  edə  bilmişdi.  Yalnız  buna  görə  Qavqamela  vuruşmasında 

kadusilər və albanlar madalılarla "birləşdirilmişdilər". Sakesinlərə gəldikdə, ola bilsin, 

onlar  Madanın  tərkibinə  daha  əvvəllər  daxil  olmuşdular.  Beləliklə,  bütün  Cənubi 

Azərbaycan  ərazisi  və  Şimali  Azərbaycan  ərazisinin  bir  hissəsi  əslində  Atropatın 

hakimiyyəti altında idi. Mada satraplığına daxil olan digər vilayətlər də (Böyük və ya 

Aşağı  Midiyanın  torpaqları  və  bəzi  başqa  rayonlar  da)  görünür,  ona  tabe  idilər.  Ola 

bilsin,  o,  Qərbi  Zaqafqaziyanın  da  bir  hissəsinin  sahibi  idi.  Biz  Qavqamela 

vuruşmasından sonra Atropatla III Daranın qarşılıqlı münasibətlərinin necə olduğunu 

bilmirik.  Lakin  güman  etmək  olar  ki,  onların  arası  dəyməmişdi,  çünki  III  Dara 

Aleksandrla mübarizəni məhz Madada davam etdirmək ümidində idi. O, Madada yeni 

qoşun toplamağa çalışırdı və  bu işdə  müəyyən uğurlar qazanmışdı.  Kadusilərdən və 

skiflərdən  (skiflər  dedikdə,  sakesinlər  nəzərdə  tutulmalıdır)  köməyi  də  Madada 

gözləyirdi. 

Deməli,  Atropat  və  onun  müttəfiqləri  III  Daranın  tərəfini  saxlayırdılar.  Bunu 

Aleksandrın  Atropat  əleyhinə  hərəkətləri  də  sübut  edir.  Makedoniya  padşahı 

Paretakenadan  Madaya  hücuma  başlayıb,  ilk  növbədə,  Paretakenanı  Mada 

satraplığından ayırdı.  Bunun  ardınca Madaya  yeni satrap təyin etdi.  Lakin bir qədər 

sonra vəziyyət dəyişdi. Aydınlaşdı ki, Atropatla ittifaqda olan kadusilər və skiflər III 

Daranın  tərəfini  saxlamırlar.  Görünür,  Atropat  özü  də  şahənşahın  tərəfini 

saxlamamışdı.  Məhz  buna  görə  III  Dara  Ekbatananı  tərk  edib  monarxiyanın  şərq 

əyalətlərinə  qaçdı  və  tezliklə  orada  həlak  oldu.  Artıq  Aleksandr  Madaya  hücumu 

zamanı  Atropat  ona  öz  loyallığını dəlillərlə  sübut etmişdi.  Bu baxımdan  mühüm bir 

cəhət  də  ondan  ibarətdir  ki,  Ekbatana  yunan-makedoniyalılara  müqavimət 

göstərməmiş və ələ keçirilən İran xəzinəsi buraya gətirilmişdi. Bütün bunlar eyni bir 

zəncirin  halqaları  olub  sübut  edirdi  ki,  Atropat  öz  siyasətini  dəyişdirib  Aleksandrın 

tərəfinə  keçmişdi.  Təsadüfi  deyil  ki,  Atropat  tezliklə  (e.ə.  328-ci  ildə)  əvvəlki 

vəzifəsinə qaytarıldı. 

---

212 

 

Əhəməni imperiyası tamamilə dağıldı. III Daranın ölümündən sonra Aleksandr 

özü  Əhəmənilərin  varisi,  Asiyanın  padşahı  oldu.  Bu,  tarixin  dönüş  nöqtəsi  idi. 

Aleksandrın qoyduğu yeni qayda, hellinizm dövrü İranın qüdrətli dövrünün sonu idi. 

Farsların  özləri üçün bu dövr nəinki bir dünya  dövləti kimi onların qüdrətinin sonu, 

həm də yadellilərin hökmranlığı dövrünün, pərakəndəlik dövrünün başlanğıcı idi. 

O  zamanlar  baş  vermiş  hadisələri  gözdən  keçirərkən  Qədim  şərq  xalqlarının 

tarixində Əhəməni dövrünün xüsusi əhəmiyyətini qeyd etməmək olmaz. Bu dövlət öz 

tərkibinə  daxil  olan  xalqların  sosial-iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  həyatında  mühüm  rol 

oynamışdır. 

Əhəmənilərin  hökmranlığı  dövrü  intensiv  proseslərlə  -  imperiyanın  çoxsaylı 

xalqlarının  etnik  cəhətdən  qaynayıb-qarışması,  onların  mədəniyyətlərinin  və  dini 

baxışlarının  sinkretikləşməsi  prosesləri  ilə  səciyyələnir.  İran  şahları  əhalini  kütləvi 

surətdə  köçürmək  üsuluna  geniş  surətdə  əl  atırdılar.  Onlar  müxtəlif  xalqların 

nümayəndələrindən bir çox ölkələrdə hərbi koloniyalar yaradırdılar. 

İran  şahları  saraylarının  tikintisində  imperiyanın  demək  olar  ki,  bütün 

xalqlarının nümayəndələri işləyirdilər. 

Canlı  etnik,  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələr,  qaynayıb-qarışma  və  sinkretikləşmə 

prosesləri elmi biliklərin  sintezinə, incəsənət  və  memarlığın inkişafına,  müxtəlif dini 

baxışların  qovuşmasına,  tədricən  mahiyyətcə  yeni  maddi  və  mənəvi  mədəniyyət 

yaranmasına səbəb olurdu. Əhəmənilər dövründə qazanılmış nailiyyətlər sonralar da - 

Parfiya və Sasani dövrlərində Şərqin tarixində böyük rol oynamaqda davam edirdi. 

Əhəməni  ənənələri,  mədəniyyəti  və  incəsənəti  təkcə  İranın  öz  xalqları 

tərəfindən  yaradılmamışdı.  Bu  mədəniyyətin  təşəkkülündə  Zaqafqaziyanın,  Orta 

Asiyanın,  habelə  onlardan  şimaldakı  step  ərazilərinin  xalqları  və  tayfaları  xüsusilə 

böyük  rol  oynamışdılar.  Bu  vilayətlərin  qədim  sakinləri  Əhəmənilər  dövlətinin 

iqtisadi və mədəni həyatında fəal iştirak etmişdilər. 

---

213