TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

məsul red.) padşahına etibar etmişdi. 

Süvari  qoşunun  bu  zirehlənmiş  və  nizələrlə  silahlanmış  hissəsi  on  yeddi  min 

süvaridən  ibarət  idi  və  Plutarxın  dediyinə  görə,  II  Tiqran  ona  "xüsusi  ümidlər 

bəsləyirdi".  Plutarx  bu  barədə  məlumat  verərkən  ayrıca  qeyd  edir  ki,  "bu,  Lukullun 

senata  raportunda  göstərilmişdir".  Müttəfiq  qoşunun  məhz  bu  hissəsinə  komandanlıq 

etmək  II  Tiqranın  kürəkəni  Atropatena  çarı  Mitridata  tapşırılmışdı.  Müttəfiq  qoşunun 

madalılardan  ibarət  olması  və  Atropatenadan  gətirilməsi  demək  olar  heç  bir  şübhə 

doğurmur [atropatenalılarda 10.000 süvari olması haqqında Strabonun verdiyi məlumatı, 

yaxud Plutarxın yuxarıda sitat gətirdiyimiz sözlərini xatırlayaq: "padşahlar gəldilər, özləri 

ilə  bütün  medləri  (atropatenalıları  -  məsul  red.)  və  adiabenliləri  yığma  qoşun  kimi 

gətirdilər" və i.a. 

Müttəfiq  qoşunun  sayca  böyük  üstünlüklərinə  baxmayaraq,  çarın  səhvləri 

nəticəsində  e.ə.  69-cu  ilin  payızında  Tiqranakert  yaxınlığındakı  döyüşdə  Lukull 

düşmənlərini darmadağın edərək qələbə çaldı. Romalıların əlinə saya-hesaba gəlməyən 

var-dövlət  keçdi  -  onlar  II  Tiqranın  səkkiz  min  talantdan  ibarət  xəzinəsinə,  otuz 

milyon medimn taxıla və çoxlu miqdarda başqa sərvətlərinə yiyələndilər. II Tiqran istila 

etdiyi  torpaqların demək  olar hamısını  itirdi. Məğlubiyyət çox ağır  nəticələr  verdi. Bu, 

silah zoruna yaradılmış "Böyük Ermənistan" dövləti süqutunun başlanğıcı idi. 

Lakin  müttəfiqlər  məğlubiyyətdən  sonra  da  Roma  əleyhinə  cəbhəni 

gücləndirməyə  çalışırdılar.  Onlar  erməniləri  parfiyalılarla  barışdırmaq  və  ümumi 

---

243 

 

düşmən  olan  Romaya  qarşı  birgə  mübarizəyə  sövq  etmək  üçün  çox  böyük  səylər 

göstərirdilər. 

Tiqran  hətta  istilalar  prosesində  ələ  keçirdiyi  torpaqların  bir  hissəsini 

parfiyalılara verməyə də hazır idi. Lakin parfiyalıların müttəfiqlərə qoşulduqları halda, 

çox təhlükəli bir vəziyyət əmələ gələ biləcəyini yaxşı başa düşən romalılar da sərvaxt 

tərpəndilər: Lukull parfiyalıların hüzuruna elçi  göndərdi. Beləliklə, tərəflərin hər biri 

özünün  xeyrinə  olaraq  Parfiya  çarı  III  Fraatı  münaqişəyə  cəlb  etməyə  cəhd  göstərdi. 

Lakin III Fraat bitərəfliyi üstün tutdu ki, bu da, şəksiz, çox böyük səhv idi. 

Atropatenalı  Mitridatın  fəal  iştirakı  ilə  əsasən  ermənilərdən,  iberlərdən, 

mardlardan  və  atropatenalılardan  çox  böyük  bir  ordu  toplamış  II  Tiqran  və  Pontlu 

Mitridat  e.ə.  68  və  67-ci  illərdə  Lukull  üzərində  bir  neçə  mühüm  qələbə  qazandılar. 

Birinci qələbə 68-ci ilin sentyabrında Artsaniya çayının sahilində qazanılmış qələbə idi. 

Bu məsələ barəsində iki əsas qaynaqda verilən məlumatı - Plutarxın [Luc. XXXXI, 7-

14]  və  Dion  Kassinin  [XXXVI,  4-5]  məlumatlarını  tutuşdurduqda  belə  bir  nəticəyə 

gəlmək  mümkündür  ki,  düşmənlə  necə  olursa  olsun  vuruşmaq  və  Ermənistanın  qədim 

paytaxtı Artaşatı ələ keçirmək istəyən, bu məqsədlə də Artsaniya çayını keçən Lukullu 

müttəfiqlərin süvari qoşunu qarşılayır. Plutarxın yazdığına görə, Lukull "Tiqranla gələn 

süvarilərin  zəhmli  görkəmindən  və  sayının  çox  olmasından  qorxuya  düşdü.  Birinci 

olaraq o, özü atropatenalılara zərbə endirdi, atropatenalıların ən yaxşı qüvvələri məhz 

onunla üz-üzə gəlmişdilər...". 

Dion  Kassinin  əsərində  bu  barədə  deyilmişdir  ki,  süvari  qoşunu  (Plutarxdan 

göründüyü  kimi,  əlbəttə,  atropatenalılar)  "Romanın  süvari  qoşununu  bərk  sıxışdırdı, 

lakin tərəflərin heç biri piyadalarla əlbəyaxa döyüşə atılmırdı, əksinə, hər dəfə Lukull öz 

süvarilərinin köməyinə  qalxanlı döyüşçülər göndərəndə  onlar dərhal  geri  çəkilirdilər. 

Buna  baxmayaraq,  düşmənlər  heç  bir  tələfata  uğramadılar,  çevrilib  onları  təqib  edən 

düşmənlərə ox atırdılar, bir çoxlarını yaralayırdılar...". 

Beləliklə, Artsaniya  yaxınlığında Atropatena süvari qoşunlarının da iştirak etdiyi 

döyüşdə  romalılar  ağır  məğlubiyyətə  uğradılar.  Artaşata  tərəf  getmək  niyyətində  olan 

Lukull Mesopotamiyaya yollanmaq məcburiyyətində qaldı. 

Bu  arada  müttəfiq  orduları  öz  müvəffəqiyyətlərini  inkişaf  etdirərək  Kiçik 

Asiyaya soxuldular və romalıları ağır tələfata uğratdılar. Atropatenalı Mitridat xüsusilə 

böyük  cəsurluq  göstərərək,  romalılara  qəfildən  basqınlar  edir,  onların  pərən-pərən 

düşmüş kiçik dəstələrini təqib edib qırırdı. 

67-ci  ildə  II  Tiqran  Kappadokiyaya  soxuldu  və  kürəkəni  Atropatena  çarı  ilə 

birlikdə  Kappadokiyanı  zəbt  etməyə  və  viran  qoymağa  başladı.  Elə  həmin  il  Lukull 

Asiyadan geri çağırıldı. 

Romanın  Asiyada  öz  torpaqlarını  genişləndirmək  cəhdi  bu  cür  şərəfsizliklə 

başa  çatdı.  Görkəmli  Roma  sərkərdələrindən  biri  olan  Lukullun  mənsəbi  də  beləcə 

rüsvayçılıqla sona yetdi. 

---

244 

 

Müttəfiqlər  qələbəni  bayram  edirdilər.  Pontlu  Mitridat  və  II  Tiqran  əvvəllər 

istila edilmiş, lakin sonra itirilmiş bir çox torpaqları geri aldılar. 

Bu  müharibələrə  regionun  bir  sıra  xalqları  da  cəlb  olunmuşdu.  Onlar  qırğın, 

dağıntı, qarətlər, əsarət və köləlik gətirən Roma qəsbkarlığını dəf etməyə çalışırdılar. 

Dini fərqlərə, siyasi və iqtisadi ixtilaflara baxmayaraq, xalqlar ümumi təhlükəyə qarşı 

birləşdilər. 

O  vaxt  müttəfiqlərin  bütün  cəhdlərinə  baxmayaraq  hələ  kifayət  qədər  güclü 

olan Parfiyanı Roma əleyhinə koalisiyaya cəlb etmək, təəssüf ki, mümkün olmadı. 

Bu müharibələrin beynəlmiləl xarakterini Siseron da qeyd edirdi; o yazırdı ki, 

Lukullun qoşunları Tiqran torpaqlarının hüdudlarına  soxulduqdan sonra  "...daha  çox 

tayfa  həyəcana  gəlib  bizim  sərkərdəyə  qarşı  üsyan  qaldırmışdı.  Bir  tərəfdən,  Roma 

xalqının  heç  bir  zaman  narahat  etmək  və  ya  müharibə  vasitəsilə  itaət  altına  almaq 

fikrində  olmadığı  tayfalar  qorxuya  düşmüşdülər.  Digər  tərəfdən,  barbar  tayfalar 

arasında şüurları bərk həyəcanlandıra və sarsıda bilən belə bir rəy yayılmışdı ki, guya 

bizim qoşunlarımız o ölkələrə çox zəngin və olduqca hörmətli ibadətgahı qarət etmək 

məqsədilə gəlmişlər. Beləliklə, nə isə misli görünməmiş qorxu və dəhşət çoxsaylı və 

güclü tayfaları həyəcanlandırmışdı...". 

Müttəfiqlərlə  müharibələrdə  Romanın  məğlubiyyəti  heç  də  Şərq  vilayətlərinə 

qarşı  Roma  qəsbkarlığının  sonu  deyildi.  E.ə.  66-cı  ildə  Qney  Pompey  Şərq 

vilayətlərində səlahiyyətli canişin və Roma qoşunlarının baş komandanı kimi Lukullu 

əvəz  etdi  və  dərhal  müharibəyə  güclü  hazırlıq  görməyə  başladı.  Pompey  ən  əvvəl 

parfiyalılarla  ittifaq  bağladı,  bu  ittifaqın  şərtlərinə  görə  parfiyalılar  Ermənistanla 

müharibəyə  başlamalı  idilər;  o,  II  Tiqranın  oğlu  Kiçik  Tiqranı  atasının  üzərinə 

qaldırmağa başladı və hələ e.ə. 67-ci ilin payızında Kiçik Tiqran atasına qarşı üsyan 

etdi.  Tiqran  III  Fraatın  qızı  ilə  evləndi,  Parfiya  qoşunlarını  Ermənistana  çağırdı  və 

Parfiya  qoşunları,  bəzi  məlumatlara  görə,  Atropatenanı  tutmuş  Ermənistana 

soxuldular və Artaşatı mühasirəyə aldılar. 

Pompey  bu  arada  Pontlu  Mitridatı  tamamilə  darmadağın  edib  Ermənistana 

soxuldu və Artaşata yaxınlaşdı. 

Müttəfiqlərini itirən və öz vəziyyətinin çıxılmazlığını başa düşən II Tiqran e.ə. 

66-cı  ildə  romalılarla  həqarətli  bir  sülh  bağladı.  Sülhün  şərtlərini  Pompey  irəli 

sürmüşdü. 

II  Tiqran  külli  miqdarda  təzminat  verməyə  məcbur  oldu,  istila  etdiyi  bütün 

torpaqları itirdi və "yalnız ata yurdunun" - Ermənistanın çarı olaraq qaldı. Bu andan II 

Tiqran "Roma xalqının dostu və müttəfiqi" (bu, əslində vassal olmaq deməkdir) olur, 

Ermənistan isə böyük dövlətdən asılı çarlığa çevrilir. 

Bəs  bu  zaman  Atropatenanın  vəziyyəti  necə  idi?  Bəzi  Roma  qaynaqlarında 

Pompeyin məğlub etdiyi ölkələr və padşahlar sırasında "Madanın" (Atropatenanın) və 

onun çarı Daranın da adı çəkilir. Lakin buna inanmaq çətindir. Bu məlumatlardan belə 

---

245 

 

bir  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  e.ə.  65-ci  ilə  yaxın  Atropatenada  hökmranlıq  Daranın 

əlinə keçmişdi. 

Beləliklə,  təsvir  edilən  dövrdə  Atropatenanın  və  atropatenalıların  adları 

mənbələrdə əsasən qonşu ölkələrin tarixi ilə, yaxud ümumregion xarakterli hadisələrlə 

əlaqədar  olaraq  çəkilirsə  də,  təsdiq  edə  bilərik  ki,  atropatenalılar  Roma  əleyhinə 

sanballı  bir  qüvvə  olub  region  xalqlarının  çağırılmamış  "qonaqlara"  qarşı 

mübarizəsində ən fəal bir şəkildə iştirak edirdilər. Onlar, şübhəsiz, bu ağır mübarizədə 

özlərinin  istiqlaliyyətini  qoruyub  saxladılar.  Strabon  yuxarıda  nəzərdən  keçirilmiş 

hadisələrin demək olar ki, müasiri sayılan Apollonidə istinad edərək məlumat verir ki, 

Atropatena "hərbi qüvvə mənasında çox sanballı bir ölkədir, çünki o, döyüşə... 10000 

süvari və 40000 piyada çıxara bilər". 

Tiqranla  sülh  bağladıqdan  sonra  Pompey  Zaqafqaziyanın  içərilərinə  doğru 

hərəkət etdi. 

II  Tiqran  darmadağın  edildikdən  sonra  parfiyalılar  ayrı-ayrı  uğursuzluqlarına 

baxmayaraq, müstəqil siyasət, həm də Romaya qarşı açıq-aşkar düşmənçilik siyasəti 

yeridən yeganə sanballı qüvvəyə çevrildilər. Deyə bilərik ki, e.ə. I əsrin 50-ci illərinin 

ikinci  yarısına  yaxın Parfiya Romanın  müttəfiqi olan Ermənistanla əslində  müharibə 

vəziyyətində idi. Roma Parfiyaya hələ müharibə elan etməmişdisə, bu, respublikanın 

paytaxtında vəziyyətin gərgin olmasının nəticəsi idi. 

Romalılarla  parfiyalılar  arasında  ilk  qəti  döyüş  e.ə.  53-cü  ildə  Şimali 

Mesopotamiyada Karra  şəhərinin yaxınlığında oldu. Surenanın komandanlığı altında 

Parfiya  qoşunları  romalıları  məğlubiyyətə  uğratdılar.  Hərb  meydanında  20  mindən 

çox  Roma  döyüşçüsü  həlak  oldu,  təqribən  10  min  döyüşçü  əsir  tutuldu,  çoxlu 

sərkərdə, o cümlədən komandan Krass və oğlu öldürüldü. 

Parfiya dövləti yenidən yüksəlməyə başladı ki, bu da erməni çarı, parfiyalıların 

düşməni  olan  Artavazdı  Parfiya  çarı  II  Orod  ilə  ittifaq  bağlamağa  və  hətta  bacısını 

şahzadə  Pakora  verib II Orod ilə  qohum olmağa  vadar etdi.  Çox keçmədən  şahzadə 

Pakor ölkənin şərikli çarı oldu. 

Karra yaxınlığında parfiyalıların romalılara qalib gəlməsi mühüm hərbi-siyasi 

və  psixoloji  nəticələr  verdi.  Bu  qələbə  nəinki  Romanın  Şərqə  hərəkətini  dayandırdı, 

həm də romalıların yenilməzlik şöhrətinə son qoydu. 

Əlbəttə,  atropatenalılar  Karra  ilə  bağlı  hadisələrin  laqeyd  müşahidəçiləri  ola 

bilməzdilər. Onların parfiyalılarla çiyin-çiyinə vuruşması demək olar ki, şəksizdir. 

Biz Atropatenada o zaman kimin hökmranlıq etdiyini bilmirik. Bizə məlumdur 

ki,  Dara  ilə  məşhur  Artavazd  arasında  ölkəni  Ariobarzan  idarə  edirdi;  onu  II 

Ariobarzandan fərqli olaraq I Ariobarzan adlandırmaq lazımdır. 

II Orodun dövrü (e.ə. 57-36-cı illər) Parfiya dövlətinin ən qüdrətli dövrü idi. O 

dövrün  parfiyalıları  özlərinin  Karra  yaxınlığındakı  qələbələrinin  bəhrələrindən  və 

Romadakı  vətəndaş  müharibələrindən  nəticə  etibarilə  istifadə  edə  bilməsələr  də, 

---

246 

 

romalılara  qarşı  çox  ciddi  mübarizə  aparırdılar.  40-cı  ilə  yaxın  parfiyalılar  Aralıq 

dənizi hövzəsinin şərqində Roma torpaqlarına geniş hücuma başlayıb həmin rayonda 

romalıların hökmranlığını təhlükə altına aldılar. 

Adı Atropatena tarixində də çox mühüm hadisələrlə bağlı olan Roma triumviri 

Mark  Antoninin  yüksəlməyə  başladığı  vaxtdan  Roma-Parfiya  münasibətləri  xeyli 

mürəkkəbləşdi. 

Artıq  e.ə.  38-ci  ildə  Antoninin  sərkərdəsi  Publi  Ventili  parfiyalıları  Hindar 

yaxınlığında  məğlubiyyətə  uğratdı; qədim müəllif, hadisələrin müasiri Pompey Troq 

bu məğlubiyyət haqqında sonralar öz əsərində yazacaqdı: "Müharibələrin heç birində 

parfiyalılar  bundan  dəhşətli  məğlubiyyətə  uğramamışlar".  Beləliklə,  parfiyalıların 

Qərbə  təntənə  ilə  başlanmış  irəliləyişi,  Parfiya  dəstələrinin  İoniyaya  qədər  gedib 

çıxması  acınacaqlı  bir  nəticə  ilə  qurtardı.  Parfiyalıların  Roma  əleyhinə  tədbirlərinin 

fəlakətlə  başa  çatması,  çox  böyük  insan  tələfatı  və  maddi  tələfat  Parfiya  dövlətində 

kəskin siyasi böhran doğurdu. Hindar yaxınlığında məğlubiyyətdən sonra parfiyalılar 

uzun müddət Dəclə çayının Roma sahilində görünmədilər. 

Hindar  döyüşündən  sonra  Antoni  komandanlığı  öz  öhdəsinə  götürdü.  Qoşun 

çox böyük idi. Qədim müəlliflər təkcə Roma legionerlərinin 60 min nəfərdən 70 min 

nəfərədək, köməkçi qoşunların 40 min nəfərə yaxın, ispan və qall süvarilərinin 10 min 

və  erməni  süvarilərinin  6  min  nəfər  olduğunu  göstərirlər.  Romalıların  araba 

karvanında mühasirə maşınları və digər ləvazimat vardı. 

Misir  çariçası  Kleopatra  ilə  Antoninin  e.ə.  36-cı  ildə  qəti  rəsmiləşdirilmiş 

ittifaqı  Aralıq  dənizi  hövzəsinin  şərqindəki  müxtəlif  vilayətlərin  hellinləşmiş 

əyanlarının  mənafeyinin  müdafiəçisi  kimi  triumvirin  siyasi  mövqelərini  tamamilə 

müəyyənləşdirdi. Məhz buna görə Antoni öz hakimiyyəti altında olan ərazilərin xeyli 

hissəsində  xırda  hellinləşdirilmiş  dövlətlər  sistemini  bərpa  etdi  və  həmin  dövlətlərin 

əyanlarının ittifaqına başçılıq etmək niyyətində idi. Antoni özünü mütləq hakim kimi 

aparırdı: torpaq paylayır, dövlətlərin sərhədlərini dəyişdirir və s. 

Antoni  geniş  bir  kampaniya  nəzərdə  tutmuşdu,  onun  planları  vüsətli  idi. 

Triumvir  istəyirdi  ki,  Makedoniyalı  Aleksandrın  çarlığı  kimi  böyük  bir  Asiya 

dövlətinin əsasını qoysun. Romanın hökmranlığını Hindistana qədər yayacağını yürüş 

ərəfəsində elan etmiş Krassdan nümunə götürərək Antoni Kleopatradan olan oğlunun 

adını  Aleksandr  qoydu.  Özünü  mütləq  hakim  kimi  aparan  və  böyük  Şərq  çarlarının 

nümunəsi  ilə  özünü  ilahi  mənşədən  xəlq  olunmuş  hesab  edən  Antoni  öz  oğlu 

Aleksandrı Helios

3

, onun bacısı Kleopatranı isə Selena adlandırdı

4

. Böyük istilaçının 

                                                           

3