TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Sosial  münasibətlər.  Antik  müəlliflərə  əsasən,  Qafqaz  Albaniyasının  öz 

basilevsləri  (çarları)  vardı.  Pompeyin  yürüşləri  zamanından  tanınan  Oroysun  və  otuz  il 

sonra  sərkərdə  Kanidi  Krass  ilə  çarpışan  Zoberin  adları  bizə  gəlib  çatmışdır.  Bəzi  antik 

yazıçılar Albaniyada bir basilevs olduğunu deyirlər. Məsələn, Strabon bildirir ki, hazırda 

Albaniyada  bir  basilevs  hamının  üzərində  hökmranlıq  edir.  Eyni  fikri  İosif  Flavi,  Dion 

Kassi və Appian da söyləyirlər. Plini, Avqustun Aikira kitabəsi, Fest, Evtropi və başqaları 

Albaniyada  çarın  təkhakimiyyətliyindən  bəhs  edirlər.  Digər  müəlliflər  Albaniyada  bir 

neçə  basilevsin  hökmranlıq  etdiyini  göstərirlər.  Məsələn, Plutarx  Kaspi  sahillərində  bir 

neçə alban basilevsi olduğu haqqında məlumat verir. Tasit də albanlarda rekslər (çarlar) 

olduğunu söyləyir. 

Antik  müəlliflər  qədim  Albaniyanın  kübar  cəmiyyətinin  nümayəndələrini  yunan 

və  latın  mənşəli  terminlərlə  adlandırırlar.  Bunların  hər  birinin  öz  alban  prototipinə  nə 

dərəcədə  uyğun  gəldiyini  söyləmək  çətindir;  ictimai  institutlar  müxtəlif  olduğundan 

adətən terminlər mənaca üst-üstə düşmür. Latın variantında basilevs və reks həm varlı, 

həm də sadəcə adlı-sanlı adam deməkdir. Basilevs və reks (yəni hökmdar, hakim) həm 

çara, həm də çarlığa dəxli olmayan nüfuzlu şəxsə aid edilə bilərdi. 

Albaniyada basilevslərdən əlavə, hegemonlar və prefektlər də qeyd edilir. Appian 

bildirir  ki,  Pompeyin  təntənəli  qələbə  arabasının  önündə  iki  alban  hegemonunu 

aparırdılar. 

Hegemon başlıca olaraq başçı, rəhbər, habelə sərkərdə, canişin deməkdir. Ayrı-ayrı 

hallarda şəhərin ərzaq təminatı rəisi, donanma  komandanı, canişin, müttəfiqlərin süvari 

dəstəsinin komandanı prefekt adlandırıla bilərdi. 

Eliana  görə,  hiyerevslər  və  "kaspilərin  ən  varlıları  və  ən  adlı-sanlıları"  dəvə 

yunundan  paltar  geyirdilər.  Məlumatda  cəmiyyətin  yuxarı  təbəqəsi  nümayəndələri 

haqqında yaxşı təsəvvür yaradılır, varlılardan və hakimiyyət başında duranlardan danışılır. 

---

322 

 

Söhbət rəhbərlərdən və ya sərkərdələrdən gedir, hərçənd burada, ola bilsin, ümumiyyətlə 

başçı və ya canişin deyil, bəlkə də var-dövlət sahibi, adlı-sanlı adam nəzərdə tutulur. 

Strabon  piyada  qoşundan  və  süvarilərdən  bəhs  edir.  Albanlarda  "nizəatanlar  və 

oxatanlar  vardır;  geyimləri  zirehli,  qalxanları  [uzun,  dördküncdür],  başlarına  heyvan 

[dərisindən]  hazırlanmış  papaq  qoyurlar..."  Bütün  əlamətlərdən  görünür  ki,  qoşunun 

tərkibində  Albaniyanın  sosial  təbəqələri  müəyyən  dərəcədə  öz  əksini  tapırdı.  Piyada 

qoşun nisbətən ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malik idi və əhalinin daha yoxsul təbəqələrini 

təmsil edirdi, süvarilər isə daha təminatlı ailələrdən toplanırdı. 

Strabon  məlumat  verir  ki,  Selena  ilahəsinə  həsr  edilmiş  Alban  məbədində 

"kahin  vəzifəsini  basilevsdən  sonra  ən  böyük  hörmət  sahibi  olan,  geniş  müqəddəs 

məbəd  torpağının  və  hiyerodulların  (müqəddəs qullar) başında duran  xadim  icra  edir". 

Burada  basilevsdən  sonra  ən  böyük  hörmət  sahibi  olan  xadim  -  teokratik  aparatın 

nümayəndəsi  əks  olunmuşdur.  İbadətgahın  və  məbədyanı  ərazinin  əhalisinə  gəlincə 

Selena  ilahəsinə  həsr  edilmiş  alban  hiyeronunda  baş  kahin  yalnız  öz  ibadətgahında 

deyil,  həm  də  əhalisi  çox  olan  geniş  məbədyanı  ərazidə  hökmran  idi.  Strabon  yaxşı 

məskunlaşmış hiyera xoranı və hiyerodulları ayrılıqda xatırladır. Başqa bir yerdə qeyd 

edilir  ki,  albanlarda  ilahəyə  insan  qurbanları  verilir  və  "qurban  verilən  yıxılarkən 

vəziyyətinə  görə  fal  açılır  və  bütün  icmaya  elan  olunur".  Antik  müəllif  müqəddəs 

torpağın  icmaçıları  ilə  hiyerodullar  arasında  fərq  qoyur.  Bununla  əlaqədar  olaraq 

Albaniyadan  kənarda  yerləşən  ibadətgahın  oxşar  əhalisi  ilə  tanış  olmaq  maraqlıdır. 

Kappadokiya  Komanasının  Enio  və  ya  Ma  (yerli  adı)  ibadətgahı  barəsində  Strabon 

məlumat  verir  ki,  "orada  əhalinin  əksəriyyəti  teoforetlərdən  və  hiyerodullardan 

ibarətdir". Kiçik Asiya ibadətgahının teoforetlərini, görünür, qədim Qafqaz Albaniyasının 

məbədyanı  ərazisinin  zəhmətkeş  əhalisi  ilə  eyniləşdirmək  lazımdır.  Hiyerodullar  və 

teoforetlər  məbəd  ərazisinə  bağlı  əkinçilik  icmasının  üzvləri  olan  məbədyanı  ərazinin 

kəndli  əhalisi  idilər.  Beləliklə,  ibadətgahda  və  hiyera  xorada  iki  kateqoriya  əhali  qeyd 

edilir:  məbəd  icmasının  üzvləri  və  hiyerodullar.  Birinci  kateqoriyaya  başlıca  olaraq 

əkinçiliklə məşğul olan əhali aid idi.

 

Hiyera  xora  əhalisinin  digər  kateqoriyasına  hiyerodullar  aid  idilər.  Kiçik  Asiya 

məbədlərinin  hiyerodulları  haqqında  xeyli  məlumat  qalmışdır.  Məsələn,  Strabon  qeyd 

edir  ki,  Farnakiyada  şəhər  "çoxlu  hiyerodulları  və  hiyera  xorası  olan  Ameriya 

qəsəbəsinə"  malik  idi.  Antik  müəllif  əlavə  edir  ki,  burada  da  "albanlarda  və  Frikiyada 

olduğu  kimi,  Selena  məbədi"  vardır.  Bu  məlumatdan  görünür  ki,  hələ  qədim  vaxtlarda 

Kiçik  Asiya  və  Albaniyanın  məbədlərini  eyniləşdirmə  cəhdi  var  idi.  Hiyerodullar  başqa 

ibadətgahlarda da vardı. Məbəd hiyerodullarının geniş yayılması yaxşı məlumdur. Strabon 

Zelada,  Kappadokiya  Komanasında,  Morimenadakı  Zevs  məbədində  və  Pont 

Komanasında  hiyerodullar  olmasını  xatırladır.  Hər  iki  Komanada  altı  mindən  çox 

hiyerodul vardı. Morimenadakı Zevs məbədində hiyerodulların sayı isə, üç minə yaxın 

idi  [ S t r a b o n ] .   Kiçik  Asiyanın  hiyerodulları  kişilərdən  və  qadınlardan  ibarət  idi. 

---

323 

 

Akilisenada Anait məbədində adlı-sanlı adamlar "da öz qızlarını hələ qızlıq çağında ilahəyə 

həsr edirdilər" [Strabon]. Strabona əsasən, Pont Komanasının hiyerodulları arasında "öz 

bədəni  ilə"  alver  edən  qadınlar  çox  idi;  "onların  əksəriyyəti  ilahəyə  həsr  edilmişdi". 

Strabonun  yazdığına  görə,  alban  hiyerodullarının  bir  hissəsi  qurban  verilirdi. 

Hiyerodulların digər hissəsi gələcəyi xəbər verən fanatiklər qrupundan ibarət idi. 

Albaniya  hiyerodulları  vahid  kütlə  deyildi  və  cəmiyyətin  məhsuldar  qüvvələrinə 

təsir göstərə bilməzdilər. Onlar köləlik institutu ilə bağlı sosial kateqoriya deyil, ilahiyyat 

qulları, yəni ibadətgahın qulluqçuları idilər, buraya sıravi kahinlər də daxil idilər. 

Qədim  Qafqaz  Albaniyasının  məbəd  icmalarının  torpaq  sahibliyi  haqqında 

məlumat azdır. Strabona görə, Selena məbədinin Alban hiyerevsinə əhalisi çox olan geniş 

müqəddəs  torpaq  tabe  idi,  yəni  Alban  məbədlərinin  ixtiyarında  yunandilli  müəlliflər 

tərəfindən  "hiyera  xora"  adlandırılan  xüsusi  məbədyanı  ərazilər  vardı.  Materialın 

azlığı üzündən məbəd torpaqlarının istismar edilməsi haqqında biliyimiz çox səthidir. 

Bu  barədə  yalnız  qonşu  hiyera  xoralar  haqqında  Strabonun  məlumatı  vardır.  Güman 

etmək olar ki, ölkədə məbədyanı torpaqlar Selena, Helios və ya Zevs allahlarına məxsus 

hesab  edilsə  də,  əslində  baş  kahinin  -  hiyerevsin,  ola  bilsin,  məbəd  iyerarxiyasının  ən 

nüfuzlu üzvlərinin ixtiyarında idi. 

Beləliklə, məbəd torpaqlarında cəmləşmiş əhali ayrı-ayrı qruplara bölünmüşdü və 

onların arasında (1)  hiyerevs  və  onun  əhatəsi,  (2)  icmaçılar  -  teoforetlər  və  ya  hiyera 

xora kəndliləri və nəhayət,  alban cəmiyyətinin  məhsuldar qüvvələrinə o qədər də təsir 

göstərməyən  (3)  hiyerodullar  xüsusilə  nəzərə  çarpırdı.  Albaniya  basilevs  və  ya 

hegemonların  qəbirləri  hələ  aşkar  edilməmişdir.  Sıravi  qəbirlərə  gəldikdə,  Yaloylutəpə 

tipli  torpaq  qəbirlər  arasında  qoşa  qəbirlər  yoxdur.  Bir  çox  küp  qəbirlərdə  ikişər  skelet 

aşkara çıxarılmışdır. Dəfn zamanı adam öldürülməsi, iki adamın bir qəbirdə basdırılması 

bəlkə də ictimai münasibətlərdən irəli gəlirdi. Küp qəbirlərdə sosial-iqtisadi xüsusiyyətlər 

barəsində  başqa  məlumat  da  vardır.  Mingəçevir  qəbiristanında  küp  qəbirdə  iki  qoşqu 

heyvanının  skeletləri  və  mərkəzi  qəbrin  yaxınlığında  qəribə  bir  vəziyyətdə  insan 

skeleti  aşkar  edilmişdir:  o  demək  olar,  küpün  üzərində  idi,  üzüqoylu,  döş  qəfəsi 

üstündə  uzanmış,  qolları  bükülmüşdü.  Görünür,  eramızdan  əvvəl  son  əsrlərdə  və 

eramızın ilk əsrlərində dəfn zamanı asılı adamlar və ya əsir alınmış qullar zorakılıqla 

öldürülürmüş. Bir  yerdə  çiy kərpicdən tikilmiş qoşa qəbirə rast gəlinir (bir quyuda iki 

qəbir).  Qoşa  çiy  kərpic  qəbirlər  sosial  münasibət  baxımından  küp  qəbirlərdə  olmuş 

mənzərəni  verir.  Qoşa  türbələrdən  əlavə,  ikiadamlıq  çiy  kərpic  qəbirlərə  də  təsadüf 

edilir (bir türbədə iki skelet). Məsələn, çiy kərpic türbələrin birində əsas skeletin ayaq 

tərəfində ikinci skelet də aşkar olunmuşdur. Çiy kərpic türbədə arxası üstə uzadılmış 

meyitin ayaq tərəfində bükülü vəziyyətdə olan ikinci skelet, ola bilsin ki, oturan yerdə 

öldürülmüş bir adamın skeletidir. Demək, dəfn zamanı qulu və ya kənizi qurban verirdilər. 

Beləliklə,  alban  cəmiyyətində  bir  qütbdə  basilevs,  hegemonlar,  yaxud  prefektlər  və 

hiyerevslər dururdu. Hegemonlar və prefektlər yerli əyanları təmsil edirdilər. Hiyeron 

---

324 

 

və  hiyera  xoranın  başında  duran hiyerevs basilevsə tabe idi. Digər qütbdə  isə icmaçılar, 

əkinçi-maldar  əhalinin  əsas  kütləsi  və  sənətkarlar  təmsil  edilirdi.  Əsasən  hiyeronların 

qulluqçuları  olan  hiyerodullar,  habelə  məbəd  təsərrüfatı  ilə  bağlı  olan  hiyerodullar  və 

nəhayət, qullar da əməkçi əhali kateqoriyasına daxil idilər. İcmaçı kəndlilər, sıravi maldar 

əhali  və  sənətkarlar  cəmiyyətin  məhsuldar  qüvvələrini  inkişaf  etdirən  özəyi  təşkil 

edirdilər: qul əməyi üstün rol oynamırdı. 

Oturaq  əkinçi  əhali  ilə  daha  mütəhərrik  maldar  əhalinin  qarşılıqlı  surətdə  bir-

birinə  nüfuz  etməsi  qədim  Qafqaz  Albaniyasının  məhsuldar  qüvvələrinə  güclü  təsir 

göstərirdi.