TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Albaniya  eramızın  hüdudlarında  və ilk  əsrlərində.  Parfiyaya  və  Romaya 

qarĢı  mübarizə.  Qafqaz  Albaniyasının  tarixi  qonşu  ölkələrdə  baş  verən  siyasi 

---

332 

 

hadisələrlə  çulğaşırdı.  Bu,  eramızdan  əvvəl  son  əsrlərə  -  eramızın  ilk  əsrlərinə,  yəni 

Ön  Şərqdə  üstünlük  uğrunda  Roma  ilə  Parfiya  arasında  şiddətli  mübarizədən  xəbər 

verən intensiv hərbi toqquşmalar zamanına da aiddir. 

II  Mitridatın  (e.ə.  123-87-ci  illər)  vəfatından  sonra  Parfiya  çarlığı  zəiflədi.  II 

Tiqran  (e.ə.  94-56-cı  illər)  "yetmiş  vadini"  geri  aldı,  Şimali  Mesopotamiyanın  və 

Atropatenanın üzərinə atıldı. Bu zaman artıq iki koalisiya yaranmışdı: birinin başında 

yeni  ərazilər işğal etməyə  can atan  Roma dururdu, o birinə II Tiqran və Parfiya çarı 

III  Fraat  (e.ə.  69-57-ci  illər)  tərəfindən  müdafiə  olunan  Pont  dövləti  başçılıq  edirdi. 

Roma VI Mitridat Evpator ilə mübarizəyə Avreli Kottanı və Lisini Lukullu göndərdi. 

Tezliklə  Kotta  darmadağın  edildi,  Lukull  isə  yerli  sakinlərdən  və  Sullanın  Kiçik 

Asiyada qalan keçmiş döyüşçülərindən yeni legionerlər toplamağa başladı. 

Romalılar  hücum  edərək  şəhərləri  bir-birinin  ardınca  alırdılar.  II  Tiqranla 

toqquşma  labüd  idi.  Plutarxın  dediyinə  görə,  II  Tiqranın  yanında  "ermənilər  və 

korduyenlər elli k yığma qoşun kimi cəmləşmişdilər, çarlar midiyalıları və adiabeiləri 

gətirib  gəlmişdilər,  Babildə  olan  dəniz  tərəfdən  yığma  qoşun,  çoxlu  ərəb  və  Kaspi 

[sahillərindən] çoxlu alban və albanlarla qonşu olan iberlər gəlmişdi; çarları olmayan 

və  Araz  [sahillərində]  sürü  otaran  bir  çox  tayfalar  da  gəlmişdilər  -  [bəziləri]  yardım 

göstərmək, [başqaları isə] hədiyyə almaq məqsədilə". 

Lukullun  işini  davam  etdirmək  gənc  Roma  sərkərdəsi  Qney  Pompeyin 

öhdəsinə  düşdü.  Roma  sərkərdəsi  Ermənistandan  Sevan  gölünün  yanı  və  Dilican 

dərəsindən  keçərək  Qazax  və  Ağstafa  tərəfə  uzanan  yeganə  rahat  ticarət  yolu  ilə 

hərəkət  edirdi.  Anait  məbədinin  yaxınlığı  romalılara  bir  çox  cəhətdən  sərfəli  idi. 

Qismən  ona  görə  ki,  müxtəlif  əyləncələrlə  müşayiət  edilən  Roma  bayramları 

yaxınlaşırdı.  Albanlar  əvvəlcə  Roma  sərkərdəsinə  yol  verməyə  razı  oldular.  Lakin 

dekabr  ayında  qeyd  edilən  Kron  (Saturn)  bayramı  başlandıqda,  azı  qırx  min  alban 

çağırılmamış qonaqların üzərinə hücum etdi. 

Albaniya çarı Oroys Metell Kelerin üzərinə yeridi. Oroys qoşununun başqa bir 

hissəsini  Pompeyin,  üçüncü  bir  hissəsini  də  Luki  Flakkın  üzərinə  göndərdi. 

Müvəffəqiyyət qazanılacağı təqdirdə albanlar romalıların hər bir düşərgəsini ayrılıqda 

-  Qney  Pompeyin  ordusunu  hissə-hissə  məhv  etməli  idilər.  Lakin  Metell  Keler 

həmləni  dəf  etdi.  Luki  Flakkın  vəziyyəti  bir  qədər  çətin  oldu;  bu  zaman  Pompey 

birbaş  Oroysa  tərəf  hərəkət  etdi.  Lakin  romalılar  üzbəüz  sahilə  keçmədilər,  hücum 

dayandırıldı və Pompey albanlarla barışıq sazişi bağlamağa məcbur oldu. Albanlar ilə 

romalılar  arasında  başqa  bir  çarpışma  Pompey  Ermənistana  qayıtdıqdan  sonra  baş 

verdi. Dion Kassinin yazdığına görə, "Pompey albanlar ilə sülh sazişi, sonra isə elçilər 

vasitəsilə Kaspi dənizinə qədər Qafqazın bəzi başqa sakinləri ilə müqavilələr bağladı". 

Yadellilərə  qarşı  müharibədə  albanlara  köçərilər  də  kömək  edirdilər,  onlar 

Qafqaz Albaniyasının müqəddəratında böyük rol oynayırdılar. 

---

333 

 

Sonrakı  hadisələr göstərir  ki,  romalılar  yalnız Kiçik  Asiyada  deyil,  Qafqazda 

da  öz  mövqelərini  bərpa  etməyə  yenidən  cəhd  göstərirdilər.  Mark  Antoninin  yaxın 

silahdaşı,  ağır  piyada  qoşun  rəislərindən  biri  Publi  Kanidi  Krass  həm  Atropatena 

yürüşündə  fəal  iştirak  edir,  həm  də  Albaniya  ərazisinə  soxulan  romalılara  başçılıq 

edirdi. 

Plutarxa  əsasən,  Kanidi  iber  və  albanların  basilevslərinə  qalib  gəlmişdi, 

hərçənd Albaniyada uzun müddətə yerləşmək romalılar üçün çətin idi. Albanlara qarşı 

yürüş eramızdan əvvəl 36-cı ildə Kellinin və Nervanın konsulluğu ilə bir vaxta, yəni 

Mark Antoninin Atropatenaya hərbi yürüşü ilinə təsadüf etmişdi. 

Ankira  kitabəsi  eramızdan  əvvəl  birinci  yüzilliyin  son  illərində  Albaniyada 

təşəkkül  tapmış  siyasi  vəziyyət  haqqında  mühakimə  yürütməyə  imkan  verir.  Bu 

kitabda Roma imperatoru Avqustun adından deyilir ki, digər xalqlar sırasında albanlar 

da romalılarla dostluq münasibətləri yaratmaq istəyirdilər, 

Eramızdan əvvəl birinci əsrin başlanğıcı romalılar ilə Qafqaz xalqları arasında 

daha  intensiv  münasibətlərlə  əlamətdardır.  Bu  dövrün  mənbələrində  Albaniyanın  da 

adı çəkilir. Məsələn, devrilmiş Parfiya çarı I Vonon Ermənistana, sonra albanların və 

skiflərin yanına qaçmağa cəhd göstərirdi. 

Zaman  keçdikcə  Şərqdə  romalıların  nüfuzu  güclənir.  Tasitin  yazdığına  görə, 

romalılar "Suriyadan Fərat çayına qədər (uzanan) çox böyük ərazini bütövlükdə dörd 

legionun köməyi ilə tabelikdə saxlayırdılar, qonşuları iber və alban reksləridir; bizim 

əzəmətimiz  [onları]  özgə  hökmranlığından  müdafiə  edir".  Korneli  Tasit  eramızdan 

əvvəl  35-ci  ildə  Orodun  rəhbərlik  etdiyi  parfiyalılar  ilə  iberlərin,  albanların  və 

sarmatların birgə qüvvələri arasında baş vermiş hərbi əməliyyatı qeyd edir. 

Antik Albaniya Romanın tərəfdarı olan qonşu İberiya ilə müttəfiqlik əlaqələri 

saxlayırdı. İberlər ilə albanlar arasında yaxınlaşma meyli çar Oroysun və onun qardaşı 

Kasisin  zamanından  başlanmışdı  və  yalnız  Zober  vaxtında  deyil,  daha  sonralar  da 

davam  edirdi.  İosif  Flavinin  sözlərinə  görə,  imperator  Tiberi  "iber  və  alban 

basilevslərini  [Parfiya  hökmdarı]  Artaban  ilə  dərhal  müharibəyə  başlamağa  razı 

salmaq üçün onlara hədiyyə olaraq xeyli pul göndərmişdi. Lakin (iberlər və albanlar) 

özləri  (müharibə  etməyə)  razı  olmadılar,  Kaspi  darvazasını  açıb  öz  [torpaqlarından] 

skiflərə  sərbəst  yol  verərək  onları  Artabanın  üstünə  saldılar.  Beləliklə,  Artaban  yenə 

Ermənistandan  məhrum  oldu,  Parfiya  torpağı  müharibə  meydanı  oldu,  ən  nüfuzlu 

şəxslər öldürüldü, onların hər şeyi viran edildi, döyüşlərdən birində çarın oğlu özünün 

bir neçə miriad qoşunu ilə birlikdə həlak oldu...". 

Əldən-ələ  keçən  Ermənistan  uğrunda  Parfiya  dövləti  ilə  Romanın  hərbi 

toqquşmaları  II  Artabanı  İberiya  və  Albaniya  ilə  uğursuz  mübarizəyə  sövq  etdi.  Öz 

azadlıqlarını  qorumaq  lazım  gələndə  iberlərin  və  albanların  mənafeləri  üst-üstə 

düşürdü. 

---

334 

 

Sonralar  başqa  siyasi  vəziyyət  müşahidə  edilir.  Məsələn,  iberlər  ilə  albanlar 

arasında mübarizə Tasitin belə bir məlumatında əks olunmuşdur ki, 51-ci ildə İberiya 

basilevsi  "Farasman  (öz  qardaşı  Mitridat  ilə)  müharibə  etmək  üçün  bəhanə 

uydurmuşdu,  bəhanə  isə  bu  idi  ki,  o,  alban  çarı  ilə  müharibə  zamanı  romalıları 

köməyə çağıranda qardaşı (buna) müqavimət göstərmişdi" [12, 45]. 

Tasit  məlumat  verir  ki,  "Neron  koqortalarını  seçib  qabaqcadan  Kaspi 

darvazasına  tərəf  göndərmişdi,  (lakin)  Albaniyada  hazırladığı  müharibəni 

dayandırmış,  Vindeksin  üsyanını  yatırmaq  üçün  (qoşunları)  geri  çağırmışdı". 

İmperator  Neronun  albanlarla  müharibəyə  başlamaq  hədələri  haqqında  Plini  də 

məlumat verir. 

I  Volegezdən  sonra  II  Pakor  (78-116-cı  illər)  Parfiyada  çar  oldu.  Roma  ilə 

Parfiya arasında dinc münasibət heç də o demək deyildi ki, romalılar Ön Şərqi işğal 

etmək  fikrindən  daşınmışdılar.  Ələ  imkan  düşən  kimi  Roma  qoşunları  yad  ölkələrdə 

peyda olurdular.  

Görünür,  I  əsrin  axırlarında  alban  parfiyalılara  qarşı  hərbi  əməliyyat  aparan 

Roma  qoşunlarının  rəisləri  ilə  ittifaq  münasibətlərinə  girmişdilər.  Buna  görə  də 

albanlar XII Fulminata legionu qoşunlarının ayrı-ayrı hissələrini öz ərazilərinə buraxa 

bilərdilər.  Ehtimal  edildiyinə  görə,  romalıların  Kaspi  dənizi  sahilində  zühuru 

Albaniyanın  siyasəti  ilə  bağlı  idi;  bu  zaman  Albaniya  cənub  istiqamətində  öz 

torpaqlarını  genişləndirə  bilərdi.  Romalıların  Kaspi  sahilində  peyda  olmasının,  ola 

bilsin, həm iqtisadi, həm də siyasi səbəbi vardır. XII Fulminata legionu 70-ci illərdən 

başlayaraq  daim  Kappadokiyada  olur  və  lazım  gəldikcə  ondan  Kiçik  Asiyada, 

Suriyada və Qafqazda istifadə edilirdi. Kaspi dənizi sahilində aşkar edilmiş kitabədən 

məlum  olur  ki,  imperator  Domisianın  hakimiyyəti  dövründə  (81-96-cı  illər)  Roma 

dəstələrindən  biri  Şərqin  uzaq  ölkələrinə  yol  axtara-axtara  Qafqaz  Albaniyasının 

ərazisinə keçmişdi. 

I  əsrin  sonu  Kiçik  Asiya  və  Qafqaz  ölkələrinə  siyasi,  iqtisadi  və  mədəni  təsir 

göstərməkdə  Roma  ilə  yarışan  Parfiya  dövlətinin  dağılması  ilə  əlamətdardır.  Bitib 

tükənməyən  sülalə  çəkişmələri  Parfiyanın  mərkəzi  hakimiyyətinin  zəifləməsini 

göstərir,  məhz  bu  çəkişmələr  nəticəsində  bir  çox  müstəqil  kiçik  ölkələr  -  bu  və  ya 

digər siyasi istiqaməti və istəyi ilə seçən çarlıqlar meydana gəldi. Belə ölkələrdən biri 

də Qafqaz Albaniyası idi. 

98-ci  ildə  Romada  Trayan  imperator  oldu.  O,  Parfiya  ilə  müharibəyə 

hazırlaşırdı,  114-cü  ildə  isə  romalılar  Arşakilərin  hakimi  Partamasirə  qalib  gəldilər. 

Fest məlumat verir ki, "[Trayan] albanlara reks verdi, iberləri və başqa xalqları Roma 

təbəəliyinə  qəbul  etdi".  Mövcud  rəyə  görə,  Albaniyanı  çıxmaqla  Qafqaz  2-3  il 

ərzində, yəni Trayanın vəfatınadək nominal olaraq Romaya tabe idi. Festdən gətirilən 

parçaya  əsasən  güman  etmək  olar  ki,  Roma  yerli  basilevslərdən  birinin  Albaniyanı 

idarə  etməsinə  razılıq  vermişdi,  yəni  bu  zaman  kəsiyində  Qafqaz  Albaniyasının 

---

335 

 

Romaya  meyli göz qabağında idi. Hadriannın vaxtında  (117-138-ci illər) romalılar 

Şərqdə istila edilmiş torpaqları əllərində saxlaya bilmədilər; Hadriann parfiyalılar ilə 

mehriban  qonşuluq  əlaqələri  saxlayırdı,  ermənilərin  öz  çarının  olmasına  icazə 

vermişdi,  amma  albanlar  ilə  dostluq  münasibətlərində  idi,  albanların  rekslərinə 

səxavətlə hədiyyələr verirdi,  hərçənd onlar hüzuruna gəlməkdən boyun qaçırmışdılar. 

Sonrakı  hadisələr  göstərdi  ki,  Roma  Parfiya  ərazisindən  keçmədən  Şərq 

ölkələri  ilə  daimi  əlaqə  saxlaya  biləcəyinə  ümidini  itirmirdi.  Yəqin  ki,  bu  cəhət 

Qafqaz ölkələrinin  -  İberiya  və  Albaniyanın siyasi  meylində  az rol oynamırdı.  Dion 

Kassi  məlumat  verir  ki,  təqribən  133-cü  ildə  "İudeya  müharibəsi  qurtardı.  Başqa  bir 

müharibə Farasman tərəfindən albanların torpağından başlandı... [müharibə] Midiyanı 

bərk  sarsıtdı,  Ermənistana  və  Kappadokiyaya  da  toxundu  və  ona  görə  qurtardı  ki, 

albanlar  bir  tərəfdən  Vologezin  hədiyyələri  ilə  ələ  alındılar,  digər  tərəfdən  isə 

Kappadokiya hakimi Flavi Arriandan qorxurdular". Hadisələr məhz 130-cu illə 136-cı 

il  arasında,  Flavi  Arrian  Kappadokiyanın  hakimi  olanda  cərəyan  edirdi.  III  əsrin 

başlanğıcında  Roma  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  zəifləyirdi:  quldarlıq  təsərrüfatları 

dağılır, əyalətlərin separatizmi artır, barbarlar sərhədi daha tez-tez pozurdular. İranda 

isə başqa hadisələr baş verir: 234-cü ildə Papakın oğlu Artaşir Parfiyanın sonuncu çarı 

V  Artabana  qalib  gəlir  və  nəhəng  çarlığın  çarı  olur.  Albaniyanın  İran  və  Roma  ilə 

qarşılıqlı  siyasi  münasibətləri  xeyli  dəyişir.  Bu  zaman  Roma  imperiyası  artıq  Şərqi 

Qafqazın siyasi tarixində böyük rol oynamır; onun yerini yeni Sasanilər dövləti tutur. 

I Şapurun hakimiyyəti illərində (242-272) Roma ilə Sasanilər İranı arasında mübarizə 

qızışır.  Bu  zaman  Ön  Şərq  ərazisində  əhali  axını  müşahidə  edilir.  Məsələn,  Movses 

Xorenatsı  məlumat  verir  ki,  təqribən  242-ci  ildə  Şimalın  qoşun  başçılarından  olan 

Mamqun  adlı  birisi  öz  adamları  ilə  farsların  tərəfinə  keçmişdi.  I  Şapur  Ermənistana 

qoşun başçısı göndərir. Roma ilə İran arasında mübarizə Roma imperatoru Valerianın 

gözlənilmədən əsir tutulması ilə qurtarır (260-cı il), Valerian İran çarını müşayiət edir, 

Şapur ata minmək istəyəndə onu məcbur edirlər ki, əyilib belini çarın ayağının altına 

versin,  Yuli  Kapitolin  bildirir  ki,  albanlar  da  baktriyalılar,  iberlər,  tavroskiflər  kimi 

Valerianın  əsir  tutulması  münasibətilə  Saporun  (Şapurun)  göndərdiyi  məktubları 

qəbul  etmədilər,  Roma  başçılarına  məktub  yazaraq  Valerianı  əsirlikdən  qurtarmağa 

kömək edəcəklərinə söz verdilər. Digər tərəfdən, Zərdüşt dini mərkəzində Sasani çarı 

I Şapurun kitabəsində çarlığın digər vilayətləri ilə yanaşı, təkcə Atropatenanın deyil, 

Albaniyanın da adı çəkilir.