TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Antik  Albaniyanın  incəsənəti.  Arxeoloji  tədqiqatlar  nəticəsində  qədim 

zamanların çoxlu ictimai binaları və başqa memarlıq abidələri, habelə sıravi tikililəri 

aşkar  edilmişdir.  Tikinti  qalıqları  binaların  çaydaşından  qoyulmuş  bünövrələrindən, 

qismən  salamat  qalmış  çiy  kərpic  divarlardan,  bir  çox  sütunların  müxtəlif  tipli  daş 

təməllərindən  ibarətdir.  Bunlar  yəqin  ki,  monumental  binaların  memarlıq  üslubu  ilə 

bağlı  yeganə  məlum  ünsürdür  və  təkcə  əməli  deyil,  həm  də  estetik  əhəmiyyətə 

malikdir.  Albaniya  ərazisində  divar  rəsmləri,  mozaika  və  binaların  başqa  bəzək-

düzəkləri təəssüf ki, hələ aşkar edilməmişdir. 

Azərbaycan  xalqının  folklor  ənənəsində  hifz  edilib  saxlanılmış  məlumat 

binaların içərisinin naxışlı boyalarla, ipək parçalarla, xalı-xalça ilə bəzədildiyinə, bir 

çox  musiqi  alətləri  olduğuna  və  musiqi  sənətinin  yüksək  inkişafına  dəlalət  edir. 

Qədim yerli ənənələrə əsaslanan Albaniya incəsənəti antik dövrdə müəyyən dərəcədə 

tənəzzülə  uğrayır,  daha  erkən  inkişaf  dövrlərini  səciyyələndirən  rəngkarlıq  sənəti 

qeyb  olur;  keramikaya  vurulan  əlvan  naxışlar  başlıca  olaraq  daha  bəsit  xarakter 

daşıyır. 

Bununla  birlikdə  Albaniya  bədii  keramikasının  istehsalında  özünü  xüsusilə 

parlaq  şəkildə  büruzə  verən  dekorativ-tətbiqi  sənətin  daha  da  inkişaf  etdiyini  qeyd 

etmək  lazımdır.  Məhz  antik  dövrdə  dulus  çarxının  demək  olar  ki,  tamamilə 

istifadədən çıxmasına və alban keramikasının böyük bir qisminin əllə hazırlanmasına 

baxmayaraq,  keramika  öz  formalarının  simmetrikliyi  və  zərifliyi  ilə  fərqlənir. 

Keramikanın  ən  səciyyəvi  tiplərindən  biri  olan  "süddanlar"  xüsusilə  maraqlıdır. 

Bunlar  yumru  gövdəli,  birqulplu,  azacıq  yuxarı  qalxmış  uzunsov  novçalı  qablardır, 

novçanın  başlandığı  yerdə  adətən  çox  vaxt  "süzgəc"  düzəldilirdi.  Bunlar 

bişirilməmişdən qabaq ağımtıl və ya qırmızımtıl şirə ilə örtülürdü. Qabların boğazı və 

qulpu  bir  çox  hallarda  batıq və  ya  çökək  ornamentlə,  gövdəsi  isə  simmetrik  şəkildə 

yerləşdirilən yapışdırma düyməvari naxışlarla bəzədilirdi. Səciyyəvi novçanın hər iki 

tərəfinə  vurulan  bu  cür  yapışdırma  naxışlar  həmin  qablara  zoomorf  görkəm  verir. 

Kürədə  bişirilən  məşhur  birayaqlı  və  üçayaqlı  qırmızı  və  qara  vazalar  kimi,  təsvir 

edilən qabların da yerli xalq ənənəsində dərin kökləri vardır və bu ənənənin ünsürləri 

hellinizm dövrünün alban incəsənəti üçün xüsusilə səciyyəvidir. Eyni zamanda inkar 

etmək olmaz ki, Yaxın Şərq və Aralıq dənizi ölkələri xalqlarının mədəniyyəti də alban 

---

345 

 

mədəniyyətinə  müəyyən  təsir  göstərmişdir.  Eramızdan  əvvəl  IV-III  əsrlərdə  geniş 

yayılmış olan bədii keramikaya əməli əhəmiyyətini də saxlayan ən müxtəlif zoomorf 

və antropomorf qablar daxildir. 

Ümumiyyətlə,  mücərrəd  ornamentlə  bəzədilmiş  qablara  xüsusi  düzəlmiş 

qulpların,  qapaqların  və  digər  lazımlı  ünsürlərin  köməyi  ilə  zoomorf  və  ya 

antropomorf  görkəm  verilir.  Bir  çox  saxsı  qablarda  heyvanların,  quşların,  insanın 

yapışdırma  və  basma  ornamentlə,  boya  ilə  yaradılmış  sxematik  təsvirləri  vardır  ki, 

bunlar alban incəsənəti haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. 

Bununla  əlaqədar  olaraq  İsmayıllı  rayonunun  Hacıhatəmli  yaşayış  yerindən 

tapılmış  dabanlı  oturacağı  olan  boz  rəngli  vazanı  xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır; 

Gövdəsi  yapışdırma  naxışla  bəzədilmiş  qabın  kiçik  şaquli  qulpları  vardır,  ağzı 

dəyirmidir.  Şaquli  qulpların  hər  iki  tərəfinə  çiçək  şəklində  kiçik  naxışlar 

yapışdırılmışdır; qulpun dibində də buna bənzər yapışdırma naxış vardır. Yapışdırma 

naxışların  köməyi  ilə  qaşlar, gözlər,  qulaqlar  və  üzün  hər  iki  tərəfindən  sallanan  iki 

hörük,  batıq  cızıqların  köməyilə  kirpiklər  bildirilmişdir.  Qadın  çöhrəsinin  zəngin 

təxəyyülü  naməlum  usta  tərəfindən  məharətlə  yaradılmış  təsviri  əsrləri  arxada 

qoyaraq  bizə  gəlib  çatmışdır.  Buna  oxşar  antropomorf  saxsı  qablar  qədim  Şamaxı 

qazıntılarından məlumdur. Qabın gövdəsinin yuxarı hissəsi adam başı formasındadır; 

qulaqlar, burun, gözlər və bel realist görkəmdə verilmişdir. Təsvir edilmiş keramikaya 

bənzəyən,  maral,  keçi,  öküz,  xoruz,  göyərçin,  tısbağa  və  i.a.  formasında  hazırlanan, 

realist alban incəsənəti üçün səciyyəvi olan antropomorf saxsı qab Türkiyə ərazisində 

olan  hett  abidələrindən  də  məlumdur.  Eramızdan  əvvəl  IV-III  əsrlərdən  başlayaraq 

Albaniyanın dekorativ-tətbiqi sənətində kiçik formalar plastikası, məişət süjetlərinə və 

mifoloji süjetlərə dair səhnələrin batıq xətlərlə təsvir edildiyi daş heykəllər xüsusi yer 

tutur.  Albaniya  terrakotları  hər  şeydən  əvvəl  qadın  heykəlcikləri,  az-az  hallarda  kişi 

heykəlcikləri,  zoomorf  fiqurlar,  o  cümlədən  yüyənli  at  təsvirləri  ilə  təmsil 

olunmuşdur.  Alban  incəsənətinin  bu  abidələri  olduqca  çoxdur:  təkcə  İsmayıllı 

rayonunun  ərazisində,  Mollaisaqlı-Hacıhatəmli  yaylasında  60-dan  artıq  heykəlcik 

aşkara  çıxarılmışdır.  Bunlar  Mingəçevir,  Qəbələ  və  Şamaxı  qazıntılarından  da 

məlumdur.  Albaniyanın  kiçik  gil  heykəlyapma  (koroplastika)  sənəti  arxaik  formaları 

xeyli  dərəcədə  hifz  edib  saxlamış  və  o,  Şərq  incəsənəti  üçün  səciyyəvi  olan  üslubda 

yaradılmışdır. 

Çox ehtimal ki, terrakotlar ən qədim zamanlardan məhsuldarlıq rəmzi sayılan 

Ana İlahəsinin təsviri ilə bağlı olmuşdur. 

Albaniya  koroplastikasının  müəyyən  hissəsi  Azərbaycanın  qədim  əhalisinin 

etiqadlarını  və  təsəvvürlərini  əks  etdirən,  qonşu  ölkələrin  incəsənəti  ilə  ümumi 

cəhətləri olan zoomorf təsvirlərlə təmsil edilmişdir. Arxaik cizgiləri saxlayan terrakot 

heykəlciklər antik dövrdə Ön Asiya və Yaxın Şərq incəsənətinin lokal məktəblərindən 

birini təmsil edir. 

---

346 

 

Albaniyanın  monumental  heykəltəraşlığı  arxeoloji  tədqiqatların  gedişində 

əsasən  Şirvanda  və  Qarabağda  üzə  çıxarılmış  antropomorf  daş  heykəllərlə  təmsil 

olunmuşdur.  Onların  böyük  bir  qismi  əhəngdaşından  hazırlanmışdır  və  adamı 

boyaboy və ya hətta daha iri ölçüdə təqdim edir. Heykəllərin başları bir qayda olaraq 

qopuqdur. Sağ əl sol döşə, sol əl qarın üstünə və ya sağ əldən aşağıya qoyulmuşdur. 

Şamaxı  rayonunun  Çıraqlı  kəndində  tapılmış  daş  heykəllər  qrupunda  üzün  cizgiləri 

(gözlər,  burun,  qulaqlar)  aydın  təsvir  olunmuş,  sakitlik,  müdriklik,  mərdlik  kimi 

xassələrin realistcəsinə ifadə edilməsinə cəhd göstərilmişdir. 

Daş  heykəllər  əsasən  yerli  bütpərəst  əhalinin  səcdə  etdiyi  kişi  bütləri  idi.  Bu 

ənənə antik dövrdən ta ilk orta əsrlərə qədər yaşamışdır. 

Daşdan  yalnız  monumental heykəllər deyil,  həm də  kiçik fiqurlar  yonulur  və 

onların  üzərində  müxtəlif  təsvirlər  həkk  edilirdi.  Şamaxıda  alban  tətbiqi  sənətinin 

maraqlı  abidəsi  tapılmışdır.  Bu  abidə  ağ  əhəngdaşından  hazırlanan,  qədəhə  oxşayan 

zəngşəkilli  bir  qabdır.  Onun  içi  boş  olan  gövdəsi  bayır  tərəfdən  çökək  ornamentlə 

örtülmüşdür.  Çəpəki  və  sınıq  xətlərlə  haşiyələnmiş  kompozisiyanın  mərkəzində  bir-

birinin dalınca sıra ilə gedən beş heyvan - təkə, donuz, bəbir və aydın nəzərə çarpan 

iki  maral  fiquru  yerləşdirilmişdir.  Qədəhin  yuxarısı  üç  qabarıq  başcıqla  -  kişi,  qadın 

və  it  başcıqları  ilə  qurtarır.  İsmayıllı  rayonu  ərazisində  Uzunboylar  məskənində  də 

üzərində  zoomorf  təsvirlər  olan  daş  piyalə  tapılmışdır.  Həm  də  buradakı  maral 

təsvirləri,  ornament  motivləri  qədim  Şamaxıda  tapılmış  qədəhdə  olan  maral 

təsvirlərinə  və  ornament  motivlərinə  bənzəyir.  Haqqında  danışılan  qabların  hər  ikisi 

eyni məktəbin məhsulu olub mədəniyyət dairəsinə mənsubdur. 

Demək  lazımdır  ki,  plastik  materialda,  torevtika  əsərlərində,  qliptikada 

çoxsaylı  maral  təsvirlərinin  motivi  məhz  alban  dekorativ  tətbiqi  sənəti  üçün 

səciyyəvidir. 

Din.  Strabonun  məlumatına  görə,  albanlar  yunanca  Helios,  Zevs  və  Selena 

adlandırılan  üç  allaha  sitayiş  edirdilər.  Antik  müəllifin  dediyinə  görə,  albanlar 

Selenaya  üstünlük  verirlər.  "Onun  məbədi  İberiyanın  yaxınlığındadır.  Kahin 

vəzifəsini basilevsdən sonra  ən böyük hörmət sahibi olan,  yaxşı  məskunlaşmış  geniş 

hiyera  xoranın  başında,  onun  (hiyera  xoranın)  və  hiyerodulların  başında  duran  kişi 

icra  edir,  hiyerodulların  bir  çoxu  dini  vəcd  vəziyyətindədirlər  və  gələcəyi  xəbər 

verirlər". Başqa bir məbəd vilayəti Kür çayının sahilində idi. Dion Kassinin yazdığına 

görə,  Pompey  albanlara  qarşı  yürüşü  zamanı  "qış  düşərgəsini  Anait  vilayətində  Kür 

sahilində  salmışdı".  Həm  Strabon,  həm  də  Dion  Kassi  Qərbi  Albaniyanın  məbəd 

vilayətlərindən danışırlar. Maraqlıdır ki, Şərqi Albaniyada Kaspi dənizinin adalarında 

da  müqəddəs vilayətlər olmuşdur. Bu barədə  Mela  məlumat  verir: "Kaspi dənizində 

Talqa (torpağa xüsusi) qulluq edilmədən də məhsuldardır; (Talqada) yerdə və ağacda 

bitən  hər  cür  meyvələr  çoxdur,  lakin  qonşu  xalqlar  (Talqada)  hasilə  gələn  bəhrəyə 

toxunmağı  yolverilməz  və  küfr  hesab  edirlər;  onların  inamına  görə,  bütün  bunlar 

---

347 

 

allahlar üçün hazırlanmış və allahlar üçün saxlanılmalıdır". Antik müəllif ibadətgahın 

özü haqqında heç nə demir, nə hiyereveslərin, nə də hiyerodulların adını çəkir. Belə 

bir  cəhət  diqqəti  cəlb  edir  ki,  Talqada  meyvələr  çoxdur,  lakin  onlara  toxunmaq 

"yolverilməz və küfr sayılır", çünki burada hər şey allahlar üçündür. Mela müqəddəs 

ağacları olan müqəddəs ərazilərdən bəhs edir, bu isə Albaniyanın şərqində, məsələn, 

Selena  ibadətgahının  hiyera  xorasında  işlərin  nisbətən  bir  qədər  başqa  cür  olduğunu 

göstərir. Çox ola bilər ki, Kaspi Talqasında daha primitiv xarakterli bir ibadətgah və 

ya bir növ qədim pir varmış. Məlumat kasadlığı ölkənin baş ibadətgahını xarakterizə 

etməyə  imkan  vermir,  lakin  güman  etmək  olar  ki,  məhz  geniş  əraziyə  və  çoxsaylı 

əhaliyə malik olan Selena məbədi ictimai və dini həyatda mühüm rol oynamışdır. Bu, 

xüsusilə ona görə düzgündür ki, Kiçik Asiyanın bəzi ibadətgahlarında olduğu kimi, bu 

məbəddə də hiyerevs basilevsden sonra ikinci şəxs olmuşdur. 

Qədim  Albaniya panteonunun bir allahının Strabon tərəfindən antik dünyanın 

məşhur  baş  allahı  Zevslə  eyniləşdirilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  iri  daş  bütlər  maraq 

doğurur.  Bunların  ən  səciyyəvi  olanları  Xınıslıda,  Dağkolanıda  və  Çıraqlıda  aşkara 

çıxarılmışdır.  Bütlər  yerli  məsaməli  daşdan  yonulmuşdur.  Çoxunun  əl-ayağı  və  ya 

başı  yoxdur. Bütlərin böyük  bir qisminin boyu adam  boyuna  çatır. Bunlar  xronoloji 

cəhətdən eramızdan  əvvəl son  əsrlərə - eramızın ilk  əsrlərinə aiddir. Bütün bu bütlər 

yonulma texnikasına görə nisbətən aşağı səviyyədə durur, qədim Yunanıstan və Roma 

heykəltəraşlarının heykəlləri ilə müqayisəyə gəlmir. 

Maraqlıdır  ki,  mərhumla  birlikdə  qəbrə  qoyulmuş  keramika  məmulatının  və 

başqa əşyaların bir qismi ayparanı təsvir edən ornamentlə örtülmüşdür. Ay ilahəsinin 

rəmzləri bununla məhdudlaşmır. Rəmzlər sırasına ilahə təsvirinin digər şərti işarələri 

də  aiddir.  İlahəyə  sitayiş  maddi  mədəniyyət  abidələrində  tez-tez  şəkli  verilən 

müqəddəs  ağacla  bağlıdır.  Müqəddəs  ağaclara  (dağdağan,  saqqız  ağacı,  dəmirağacı, 

çinar, qarağac və s.) sitayişin izləri bizim günlərdə də qalmışdır. Ay rəmzlərindən biri 

də görünür, ilan təsviridir. Ornamentdə ilan təsviri Qafqaza  məxsus bir rəmz  sayılır. 

Bir  çox  qəbirlərdən  xeyli  bilərzik  tapılmışdır  ki,  onların  bir  qisminin  başı  ilan 

şəklindədir.  İlan  şəkli  bir  sıra  qablar  üstündə  də  vardır.  Sırğalara,  üzüklərə  və  digər 

bəzək  şeylərinə  geydirilən  rəngbərəng  qaş-daş  da,  ehtimal  ki,  Ayın  həyat  bəxş  edən 

qüvvəsi  ilə  bağlıdır.  Bir  çox  hallarda  "üç",  "yeddi",  "on  bir"  miqdar  nisbətini  ifadə 

edən ornamentlə  bəzədilmiş  xeyli  miqdarda  keramika  məmulatının mövcud olması 

güman etməyə əsas verir ki, Albaniyanın qədim əhalisi qəməri təqviminin güclü təsiri 

altında imiş. "Üç" ədədi ehtimal ki, təzə ay fazasının yunanlarda Selena adlanan ilk üç 

günü  ilə  bağlı  idi.  Ay  altıncı  gün  Artemida,  on  birinci  gün  hekata  olur.  Başqa  bir 

rəvayətə  görə,  Ay  Yerin  üzərində  olanda  Selena,  Yerin  daxilində  olanda  Artemida, 

əks  tərəfdə  olanda  isə  hekatadır.  Beləliklə,  "üç"  ədədi  ayın  dəyişilmə  fazalarının  və 

onlardan asılı olan qüvvələrin rəmzidir. Ay albanların dini təsəvvürlərində fövqəladə 

rol oynayırdı, güman ki, məbəd hiyerodullarının vəcd və ya divanəliyi allahın vergisi 

---

348 

 

sayılırdı,  yəni  Selena  ilahəsinə  sitayiş  ilə  bağlı  idi.  Selenaya  sitayişin  müxtəlif 

formaları sonralar da yaşamaqda davam edirdi. 

Yaxın  vaxtlarda  Azərbaycanda  və  Şərqi  Gürcüstanda  qədim  etiqadların 

ünsürləri  tapılmışdır.  Mollaisaqlıda,  Mingəçevirdə, Xınıslıda aşkar edilmiş terrakot 

heykəlciklər  bu  baxımdan  maraqlıdır.  Heykəlciklər  kiçikdir  (20  santimetrə  qədər), 

bəzi  fiqurlarda  boyunbağıların  və  bilərziklərin  qabarıq  təsvirləri,  həmçinin  geyimin 

sxematik cizgiləri gözə dəyir, bir çox hallarda baş və əl-ayaq qopuqdur. Ola bilsin ki, 

bu,  dəfn  adəti  ilə  əlaqədardır.  Terrakot  heykəlciklər  eramızdan  əvvəl  son  əsrlərə  - 

eramızın ilk əsrlərinə aid edilir. Qədim alban heykəlciklərini Qobustan qaya rəsmləri 

ilə tutuşduraraq belə bir fərziyyə söyləyirlər: qadın heykəlcikləri də, qadın rəsmləri də 

mənşə  etibarı  ilə  Bərəkət  ilahəsinin  obrazından  götürülmüşdür.  İosif  Flaviyə  görə, 

parfiyalı bir qadın ərinin vəfatından sonra zorla yəhudi Anileyin evinə aparılmış, lakin 

oraya  "özünün  də,  ərinin  də  sitayiş  etdikləri  allahların  təsvirlərini  gətirmişdir.  Bu 

yerlərin sakinlərində bir adət vardı: evdə bütlər saxlayır, səyahətə çıxanda yanlarında 

aparırdılar; buna görə də o qadın öz ölkəsinin adəti üzrə bütləri özü ilə gətirmişdi. İlk 

vaxtlar  onlara  gizlində  ibadət  edirdi.  Bütlərə  birinci  ərinin  evində  necə  sitayiş 

etmişdisə,  Anileyin  arvadı  olandan  sonra  da  eləcə  sitayiş  eləməyə  başlamışdı". 

Sitatdan  göründüyü  kimi,  bütlər  çoxlu  və  portativ  idilər.  Burada  parfiyalıların  evdə 

büt  saxlamaq  adəti  xatırladılır,  bu  adət  bir  çox  səbəblərə  görə  albanlara  da  aid  ola 

bilərdi. Gətirilən parçada söhbət, görünür, məhz Azərbaycanda aşkar edilən fiqurlara 

bənzər  terrakot  heykəlciklərdən  gedir.  Qədim  alban  terrakot  heykəlcikləri  Selena 

ilahəsini,  digər  müxtəlif  allahları  təmsil  edə  bilərdi.  Helios,  Zevs  və  Selena 

allahlarının  adları  qədim  dövrün  başqa  xalqlarında  da  çəkilir.  Məsələn,  Strabon 

Parfiya  dövrü  haqqında  belə  bir  məlumat  verir  ki,  "farslar  heykəllər  və  ya 

qurbangahlar ucaltmırlar, Zevsə səcdə edirmiş kimi səmaya səcdə edərək hündür bir 

yerdə  qurban  kəsirlər.  Onlar  Heliosu  Mitra  adlandıraraq  ona,  habelə  Selenaya  və 

Afroditaya  səcdə  edirlər;  sonra  od,  torpaq,  külək  və  suya  sitayiş  edirlər,  boynuna 

çələng  keçirilmiş  qurbanlıq  heyvanı  müəyyən  qaydada  pak  edilmiş  yerə  gətirərək 

ibadətdən  sonra  qurban  kəsirlər.  Müqəddəs  mərasimi  icra  edən  kahin  qurbanlıq  əti 

doğrayır,  dindarlar  paylarını  götürüb  gedirlər,  allahlara  heç  nə  saxlamırlar;  onların 

dediklərinə  görə  allaha  qurbanın  ruhundan  savayı  heç  nə  lazım  deyildir.  Lakin 

bəzilərinin  dediklərinə  görə,  onlar  piyliyin  kiçik  bir  tikəsini  oda  atırlar".  Gətirilən 

parça göstərir ki, Zevs, Helios və Selena farsların və albanların eyni allahları sayılır. 

Helios ilə Mitranın, Strabon dediyi kimi, eyni allah olması diqqəti cəlb edir. Yunanlar 

və  romalılar  məbədlərdə  qurbangahlardan  istifadə  etdikləri  halda,  farslar  istifadə 

etmirdilər.  Qurbanvermə  mərasimi    məbədin  yaxınlığında  məxsusi    ayrılan  "pak 

edilmiş"  yerdə  icra  olunurdu.  Qurbankəsmə  və  ətpaylama  adəti  Azərbaycanın  hər 

yerində əhali arasında indi də yayılmışdır. 

---

349 

 

Dəfn  adəti  din  ilə  bağlıdır.  Strabon  yazır  ki,  "albanlar  yalnız  valideynlərinin 

deyil, başqa [adamların] da qocalığına hədsiz hörmət bəsləyirlər. Nə ölənlər haqqında 

fikirləşmək,  nə  də  onları  xatırlamaq  lazım  bilinmir.  Lakin  (onlar)  ölənlərlə  birlikdə 

var-dövləti  də  basdırırlar.  Buna  görə  də  albanlar  kasıb  dolanırlar,  atadanqalma  heç 

nələri  olmur".  Sonralar  aparılan  və  albanların  dəfn  adətlərini  bütün  rəngarəngliyi  ilə 

aşkara çıxaran arxeoloji qazıntılar Strabonun bu təsvirini tamamlayır. Nisbətən kiçik 

ərazidə  başlıca  olaraq  həm  torpaq  qəbirlər,  həm  də  üfüqi  vəziyyətdə  qoyulan 

küplərdən  ibarət  qəbirlər  vardı.  O  dövrün  digər  qəbir  növləri  katakomba  qəbirləri, 

taxta  qəbirlər,  təknə  və  çiy  kərpic  qəbirlərdir.  Əksər  hallarda  mərhumu  geyimdə, 

bəzək  şeyləri  ilə  birlikdə  dəfn  edirdilər.  Qazıntılar  zamanı  kauri  çanaqları,  üstündə 

dairəcik  şəkilləri  və  sxematik  göz  təsviri  olan  cürbəcür  muncuqlar,  paltarın  altından 

taxılan  bir  sıra  bəzək  şeyləri  tapılmışdır.  Belə  bəzək  şeyləri  qonşu  Gürcüstanın, 

Ermənistanın  və  Dağıstanın  antik  dövr  təbəqələrində  də  çoxlu  miqdarda  aşkar 

edilmişdir.  Bu  həmaillərin  köməyi  ilə  uşaqlardan  və  böyüklərdən  azar-bezar,  dərd-

bəla  guya  uzaqlaşdırılır,  həmçinin  onları  sehr-cadudan  hifz  edirdilər.  Bədnəzərdən 

qorunmaq üçün gözmuncuğu və ya həmaillər taxmaq ənənəsi Azərbaycanda və onun 

hüdudlarından  uzaqlarda  indi  də  vardır.  Qəbirə  mərhumla  birlikdə  əmək  alətləri  və 

bəzən  silah  qoyurdular.  Ayrı-ayrı  qəbirlərdə qırxılıqlar  aşkar  edilmişdir.  Demək  olar 

ki,  həmişə  qəbirə  heyvan  və  quş  əti  ilə,  həmçinin  meyvə,  süd  və  məstedici  içki  ilə 

dolu  gil  qablar  qoyulurdu.  Yaşlılar  basdırılanda  ənənəvi  dəfn  adətləri    gözlənilirdi;