TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Atropatena eramızın ərəfəsində. Yadelli istilaçılara qarĢı mübarizə. E.ə. I 

əsrin  birinci  yarısının  Atropatena  tarixi,  demək  olar  ki,  qaynaqlarda  öz  əksini 

tapmamışdır. Yalnız 60-cı illərin hadisələri ilə bağlı bizə atropatenalılar haqqında bir 

neçə  məlumat  gəlib  çatmışdır,  özü  də  bunlar  ölkənin  daxili  həyatına  aid  hadisələr 

deyil,  hamısı  xarici  siyasət  tarixinə  aid  hadisələrdir.  E.ə.  I  əsrin  ikinci  yarısının  - 

xüsusilə 30-cu illərin Atropatena tarixinin faktları və hadisələri cəhətdən vəziyyət bir 

qədər yaxşıdır. 

Lakin  tam  inamla  demək  olar  ki,  göstərilən  dövrdə  Atropatena  dövləti, 

şübhəsiz,  mövcud  olmuş,  üstəlik  regionun  siyasi  həyatında  ən  fəal  iştirak  etmişdir. 

Bunu  biz  yalnız  Atropatena  ilə  qonşu  olan  ölkələrin  tarixinə  müraciət  etmək  və  ya 

regionda ümumi vəziyyətlə tanış olmaq sayəsində öyrənirik. 

Ön Asiyanın Şərq vilayətlərində e.ə. II əsrin ikinci yarısı və I əsrin başlanğıcı o 

zamankı  dünyanın  iki  ən  iri  dövlətinin  -  Parfiya  və  Romanın  durmadan  qəsbkarlığı 

dövrü  idi.  Roma  və  Parfiya  yeni  torpaqlar  işğal  edə-edə,  öz  nüfuz  dairələrini 

genişləndirə-genişləndirə  və  möhkəmləndirə-möhkəmləndirə  tədricən,  necə  deyərlər, 

qarşı-qarşıya  hərəkət  edirdilər,  nəhayət,  bilavasitə  üz-üzə  gəldilər  və  bunun  ardınca 

bir-biri ilə mübarizəyə başladılar. 

E.ə. II əsrin sonuna - I əsrin əvvəlinə yaxın Parfiya dövləti zəhmli bir qüvvəyə 

çevrilir.  Parfiyalılar  Çin  və  Roma  respublikası  ilə  diplomatik  əlaqə  saxlayırdılar. 

Parfiya mədəni dünyanın Şərq hissəsi ilə Qərb hissəsi arasında əlaqələndirici bir halqa 

idi. Bu dövr parfiyalıların geniş qəsbkarlığı dövrü idi. 

Parfiyadan  xeyli  uzaq  olan  vilayətlərdə  parfiyalıların  mövqeləri  möhkəmlənir 

və  güclənir.  Tezliklə  bu  vilayətlərin  bəzilərində  Parfiya  çar  sülaləsi  -  Arşakilərin 

nümayəndələri hakimiyyət başına gəldilər. 

Lakin  Roma  da  yatmamışdı.  Artıq  e.ə.  II  əsrin  ortalarına  yaxın  Roma 

respublikası Aralıq dənizi hövzəsində ən güclü dövlətə çevrilmişdi. Bu zaman Roma 

Karfagenin axırına çıxmış, Yunanıstanda demokratik hərəkatın alovlarını söndürmüş, 

Aralıq  dənizi  hövzəsinin  Şərq  hissəsinə  lap  yaxınlaşmış  və  region  dövlətlərinin 

---

238 

 

işlərinə  ciddi  qarışmağa  başlamışdı.  E.ə.  I  əsrin  əvvəlində  romalılar  artıq  Kiçik 

Asiyada  meydan  sulayırdılar.  Roma  sərkərdəsi  Sulla  92-ci  ildə  Dəclə  çayının 

sahilində  Parfiya  səfiri  ilə  görüşmüşdü.  Bu,  parfiyalılar  ilə  romalılar  arasında  ilk 

ünsiyyət idi. Plutarx yazırdı: "İndiyədək iki xalq hələ bir-biri ilə təmasda olmamışdı". 

O  vaxt Ön  Asiya  regionunda vəziyyət son dərəcə  mürəkkəb idi.  Bir neçə  əsr 

ərzində Roma ilə Parfiya arasında baş verən toqquşmalar, onların qarşılıqlı mübarizəsi 

nəticəsində  Ön  Asiya  regionunda  tədricən  "siyasi  dualizm"  deyilən  sistem  meydana 

gəlməyə başlayır. 

Romanın ucqar şərq torpaqlarının müxalif əhvaliruhiyyəli əhalisi parfiyalılara 

onu Roma əsarətindən xilas edəcək potensial bir qüvvə kimi baxırdı, elə bir qüvvə ki, 

o,  Qərbdən  gəlmə  yadlar  tərəfindən  Şərqdə  tətbiq  edilmiş  və  tətbiq  edilməkdə  olan 

"Roma qaydasını" dağıda bilər. Parfiya dövlətinin qərb ucqarlarında yaşayan Parfiya 

təbəələri isə Romaya ümid bəsləyirdilər. 

Roma  qəsbkarlığı  Zaqafqaziya  regionu  və  ona  qonşu  olan  ərazi  xalqları  üçün 

də,  xüsusən  yunan-makedoniyalılara  qarşı  mübarizənin  yerli  qüvvələrin  qələbəsi  ilə 

(onların öz dövlətinin, xüsusən Atropatenanın yaradılması ilə) başa çatdığı vilayətlər 

üçün  də  təhlükə  törədirdi.  E.ə.  I  əsrdə  bu  vilayətlər  parfiyalıların  siyasət  və 

mədəniyyətinin  təsir  dairəsinə  düşmüşdü.  Parfiyalılar  Şərq  xalqlarını  mənfur  yunan-

makedoniyalı əsarətindən, bir qədər sonra isə Roma əsarətindən xilas edən bir qüvvə 

kimi  çıxış  edirdilər.  İki  düşmən-Roma  və  Parfiya  bir-biri  ilə  ölüm-dirim  döyüşünə 

atılmazdan  əvvəl  vəziyyət  məhz  belə  idi.  Parfiyalılar  Şərqdə  öz  mövqelərini 

möhkəmləndirdikdən sonra Qərbə üz tutdular. Artıq II Mitridatın hökmranlığının (e.ə. 

123-87)  əvvəlində  parfiyalılar  o  zaman  güclənmiş  olan  Xarakenaya  və  Babil  satrapı 

Kimerə  üstün  gəlirlər.  Parfiyalılar  Ermənistanm  və  Selevki  hakimlərinin  daxili 

işlərinə  qarışır,  həmçinin  Zaqafqaziyanın  digər  vilayətlərində,  xüsusilə  Albaniyada 

fəallıq  göstərirdilər.  Bunu  xüsusən  İsmayıllı  rayonunun  Mollaisaqlı  kəndi  zonasında 

tapılmış  arxeoloji  materiallar  da  təsdiq  edir.  Burada  aşkara  çıxarılan  qəbir  abidələri 

əslən Parfiya dünyasından olub Albaniyada qərar tutan gəlmələrdən qalmışdır. 

Atropatenada da parfiyalıların mövqeləri möhkəmlənməkdə davam edirdi. E.ə. 

I əsrdə Atropatenada məişətdə, tikintidə, memarlıqda "parfiyalaşma" o qədər güclü və 

əhatəli idi ki, bunun birdən-birə, hazırlıq dövrü olmadan baş verdiyini güman etmək 

çətindir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Atropatenada Parfiyanın təsiri, şübhəsiz, daha 

əvvəllər  başlanmışdı.  Bunu  e.ə.  I  əsrdə  Parfiya  sikkələrinin  Atropatenada  geniş 

yayılması  da  təsdiq  edir  və  güman  etməyə  əsas  var  ki,  Ekbatanada  kəsilmiş  Parfiya 

gümüş pulu Zaqafqaziyaya Atropatena vasitəsilə yayılırmış. 

Parfiya  dilində  tərtib  edilmiş,  bizə  gəlib  çatmış  bir  avroman  sənədi  də 

Atropatenada parfiyalıların o zamankı rolundan və əhəmiyyətindən xəbər verir. 

Madalıların, xüsusən Atropatena madalılarının parfiyalılarla yaxınlaşması üçün 

Atropatenanın  özündə  çox böyük bir zəmin vardı.  Hellinləşməyə  müqavimət burada 

---

239 

 

kifayət qədər fəal idi. Madalılar çox mürəkkəb şəraitdə, yunan-makedoniyalıları bir o 

qədər  yaxına  qoymayan  müstəqil  dövlət  yaratdılar,  öz  istiqlaliyyətlərini  qoruyub 

saxlamaq uğrunda selevkilərə qarşı inadlı mübarizə aparırdılar, Atropatena madalıları 

Mada  etnik  birliyinə  mənsub  olduqlarını  dərk  edir,  öz  mədəni  ənənələrinin,  dininin, 

dövlət  quruluşunun  üstünlüyünü  qoruyub  saxlamağa  və  möhkəmləndirməyə 

çalışırdılar; bütün bunlar parfiyalıların məqsədlərinə uyğun gəlirdi. 

Parfiyalıları  Atropatenaya  tərəf  çəkən  bir  amil  də,  əlbəttə,  dövlətin  ərazisini 

genişləndirmək  və  strateji  cəhətdən  mühüm  əməliyyat  meydanı  ələ  keçirmək 

niyyətindən,  ən  əvvəl  atropatenalılarla  parfiyalıların  ümumi  məqsədindən,  hellinliyə 

qarşı  mübarizədən  ibarət  idi.  Parfiyalılar  və  atropatenalılar  Atropatenada  kökləri  I 

minilliyin  əvvəllərinə  gedən  "öz"  mədəniyyət  və  dinini  dirçəltmək  işində  də  müttəfiq 

idilər.  Hələ  o  zaman  Qərbi  İran  vilayətlərində,  o  cümlədən  Cənubi  Azərbaycanda 

müxtəlif  mazdaizm  təlimləri,  Kiçik  Avesta  etiqadları  mövcud  idi.  Mada  hökmranlığı 

dövründə, maqlar bu təlimləri təbliğ etməyə başlayanda gələcək Atropatena zonasında 

mazdaizm  -  Avesta  təlimlərinin  mövqeləri  daha da  möhkəmlənməkdə  idi.  Atropatilərin 

və  Atropatena  madalılarının  rəsmi  dini  mazdaizm-zərdüştilik  -  Avesta  dini  idi. 

Atropatena  dövlətinin  banisi  Atropatın  özünün  adı  da  zərdüşti  adıdır.  Parfiya 

padşahlığı  dövründə  də  Zərdüşt  kahinləri  -  maqlar  İranın  qərb  vilayətlərinin  dini 

həyatında  çox  mühüm  rol  oynayır,  Kiçik  Asiya  və  Zaqafqaziya  ölkələrinin  dininə  və 

ideologiyasına çox güclü təsir göstərirdilər. 

Dini  sinkretizmin  hökmranlığı  dövründə  Atropatenada  zərdüştilik  təliminin 

mövqeləri laxladı, bu təlim təbəddülata uğradı. Arşakilər köhnə dini dirçəltdilər və bu din 

özünütəsdiq  uğrunda  yadellilərə  məxsus  nə  varsa  hamısına  qarşı  mübarizədə  onlara 

bayraq  oldu.  Doğrudan  da  "Avesta"  kitablarını  toplamaq  yolunda  ilk  təşəbbüs  Parfiya 

Arşakiləri  zamanında  göstərilmişdi.  E.ə.  I  əsrdə  Parfiyada  "Avesta"nın,  hər  halda  onun 

ayrı-ayrı hissələrinin yazılı mətni mövcud idi. 

Parfiyalıların  və  Atropatena  madalılarının  mənafelərinin  ümumiliyi,  onların 

mədəniyyət  cəhətdən  yaxınlığı  və  dil  cəhətdən  qohumluğu  Mada-Atropatena  ünsürləri 

ilə  Parfiya  ünsürlərinin  Atropatena  zəminində  etno-mədəni  baxımdan  xeyli 

yaxınlaşmasına  və  hətta  qovuşmasına  səbəb  olurdu.  Bu,  zahirən  öz  əksini,  məsələn, 

"parfiyalılar" termini əvəzinə tez-tez "madalılar" termininin işlədilməsində tapırdı. Elə 

bu  zaman  parfiyalıların  təsiri  altında  Atropatenada  yeni  Avesta  zərdüştiliyi  ocağı 

meydana gəlir. 

E.ə.  I  əsr  Atropatenasında  Avesta  zərdüştiliyinin  yeni  mərkəzinin  mövcud 

olduğunu fərz etmədən Atropatenanın sonrakı tarixində Zərdüşt kahinlərinin-maqların çox 

böyük rolunun səbəbini başa düşmək çətindir. 

Güman  etmək  olar  ki,  "Avesta"nın  kitablarından  biri  -  "Videvdat"  qəti  şəkildə 

Atropatenada  formalaşmağa  başlamışdır  və  madalıların  dini  təsəvvürləri  "Videvdat"da 

əks etdirilmiş təsəvvürlərə uyğundur. 

---

240 

 

Güman  ki,  e.ə.  I  əsrin  ikinci  rübündə  Atropatena  çarları  ilə  erməni  çarları 

arasında  nikah  əlaqələri  yarananadək  Atropatena  prinsipcə  parfiyapərəst  siyasət 

yeridirdi.  Atropatena  çarı  Mitridat  erməni  çarının  qızı  ilə  evlənəndən  sonra  isə 

Atropatena  tacidarının  siyasəti  antiparfiya  siyasəti  olmasa  da,  hər  halda,  şübhəsiz, 

ermənipərəst və antiroma siyasəti idi. 

Bu zaman Romaya qarşı ümumi mübarizə zəminində atropatenalılarla ermənilərin 

əlaqələri  çulğalaşır,  ittifaq,  dostluq,  ən  sıx  siyasi  və  mədəni-iqtisadi  təmas  məcrasında 

inkişaf edirdi. 

Parfiya  ilə  Ermənistan  arasında  gedən  müharibələr  nəticəsində  Ermənistan  II 

Mitridata tabe oldu. Parfiya çarı Ermənistan şahzadəsi Tiqranı girov götürdü və Tiqran 

uzun müddət Arşakilər sarayında saxlanıldı. 

E.ə.  95-ci  ildə  parfiyalılar  Tiqranı  Ermənistan  taxtına  əyləşdirir  və  Tiqran  bir 

məlumata  görə,  Ermənistanda,  digər  məlumata  görə  isə  Atropatenada  yerləşən  70 

vadini  təşəkkür  əlaməti  olaraq  Parfiyaya  verir.  Bu  vadilər  üstündə  dövlətlər  arasında 

mübahisə  gedirdi.  Hələ  Strabon  yazmışdı:  "Atropatilərin... qüdrətli qonşuları  vardır  və 

bu qonşular - ermənilər və parfiyalılar onların ölkəsini viran qoyurlar. Lakin atropatilər 

müqavimət göstərir və işğal edilmiş torpaqları geri alırlar". 

Bəzi alimlərin güman etdiklərinə görə, II Tiqranın azad olunması müqabilində 

parfiyalılara  verdiyi  "70  vadi"  məhz  o  vadilər  idi  ki,  guya  hələ  I  Artaşes  onları 

atropatenalılardan  almışdı.  Əgər  doğrudan  da  belədirsə,  onda  göstərilən  fakt  hələ 

Ermənistan  dövlətinin  meydana  gəlməsinin  lap  ilk  dövründə  iki  çar  arasında 

düşmənçilik münasibətlərinə və təxminən e.ə. II əsrin birinci rübünün sonunda, yaxud 

ikinci rübünün əvvəlində erməni qəsbkarlığına sübut olardı.  II Tiqran (95-55-ci illər) 

artıq  öz  hakimiyyətinin  ilk  illərində  öz  qonşularına  -  ilk  növbədə  Sofenadakı  erməni 

çarlığına   qarşı təcavüzkarlıq göstərir və e.ə. 94-cü ildə onu istila edir. Elə həmin il II 

Tiqran Pont dövlətinin qüdrətli çarı VI Mitridat Yevpator ilə saziş bağlayır və onun 

qızı  Kleopatra  ilə  evlənir.  Ermənistan  çarı  Atropatilərlə  də  qohum  idi  -  Atropatena 

çarı Mitridat II Tiqranın qızını almışdı. 

Pont-Ermənistan  ittifaqının  başlıca  məqsədi  Romaya  müqavimət  göstərmək 

idi. Lakin Roma ilə  müharibədən əvvəl II Tiqran hələ Parfiya ilə  mübarizə aparmalı 

idi. 

Parfiyalıların  Fərat  sahillərinə  gəlib  çatması  bu  ərəfədə  Kiçik  Asiyada  geniş 

əraziyə yiyələnmiş romalıları bərk narahat edirdi. 

II  Tiqran  Sofenanı  tutduqdan  sonra  fəal  qəsbkarlıq  əməliyyatlarını  davam 

etdirirdi. O, Kappadokiyada öz mövqelərini möhkəmləndirdi ki, bu da 93-92-ci illərdə 

Roma  ilə  qısamüddətli  müharibəyə  gətirib  çıxartdı.  Tiqran  darmadağın  edilib  böyük 

tələfata  uğradısa  da,  Ermənistan  çarının  əvvəlki  müvəffəqiyyətləri  romalıları 

parfiyalılarla  təmasa  girmək  üçün  yollar axtarmağa  vadar etdi.  E.ə. 92-ci  ildə  Roma 

sərkərdəsi Sulla Fərat sahilində Parfiya səfiri Orobazla görüşdü. Bu görüş parfiyalı II 

---

241 

 

Mitridatın  romalılara  yaxınlaşmasına  kömək  edirdi,  lakin  sonrakı  hadisələrin 

göstərdiyi  kimi,  parfiyalılar  Romanın  onları,  eləcə  də  bütün  Şərqi  necə  böyük 

təhlükəyə məruz qoyduğunu o zaman hələ dərk etmirdilər. 

Parfiya  daxili  çəkişmələr  nəticəsində  zəifləyir,  Romada  da  vətəndaş 

müharibəsi  qızışır,  bunlar  II  Tiqranın  əl-qolunu  tamamilə  açır.  O,  ən  əvvəl  təqribən 

90-cı  illə  88-ci  il  arasında  parfiyalılara  basqın  edir  və  ilk  növbədə,  özünün  azad 

edilməsi müqabilində hədiyyə verdiyi yetmiş vadini onlardan alır. 

Strabonun əsərindən göründüyü kimi, II Tiqran atropatenalıların o vilayətini də 

işğal  etmişdi  ki,  coğrafiyaçı  onu  Simbaka  adlandırır,  lakin  bu  ad  təshih  edilib 

"Albaka"  yazılmalıdır  (həmin  yer  indiki  Beşqala  ətrafında  yerləşən  müasir  Böyük 

Axbaq  vilayətidir).  Biz  bilmirik  ki,  Tiqran  o  vaxt  Atropatena  çarı  ilə  artıq  qohum 

olmuşdumu, ya yox. Bizə burası da məlum deyil ki, o zaman Atropatena dövlətini çar 

Mitridatmı idarə edirdi? 

Biz  bilmirik  ki,  Atropatena  doğrudan  da  tabe  edilmişdimi  və  vassal  çarlığa 

çevrilmişdimi,  atropatenalı  Mitridat  sonralar  II  Tiqranın  "sədaqətli  vassalı" 

olmuşdumu, ona bac verirdimi və bəzi tədqiqatçıların hesab etdikləri kimi, müharibə 

zamanı  ona  köməkçi  qoşunlar  göndərməyi  öhdəsinə  almışdımı?  Yalnız  burası 

məlumdur  ki,  Atropatena  padşahı  Mitridat,  yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  erməni 

padşahının  qızı  ilə  evlənmişdi.    İki  tacidarın  qarşılıqlı  münasibətlərində  çox  şey 

bununla müəyyən edilirdi və ola bilsin ki, onlar sadəcə müttəfiq idilər. 

II Tiqran öz qəsbkarlıq siyasətini davam etdirirdi. Adiabenanı işğal edib orada 

bütöv rayonları "viran qoymuşdu". 

Qeyd  etmək  yersiz  olmaz  ki,  Qərbdən  Atropatenaya  bitişik  olan  Adiabenanın 

üç  iri  xalqından  biri  Atropatenanın  əsas  əhalisi  olan  madalılar  idi.  Strabon 

Adiabenadan  bəhs  edərək  yazırdı:  "Burada  ən  çoxsaylı  xalqlar  olan  midiyalılar, 

ermənilər  və  babillilər  lap  əvvəldən  öz  aralarında  elə  münasibətlər  yaratmışdılar  ki, 

münasib olduqda hamısı bir-birinə hücum edir və sonra yenidən barışırdılar...". 

Çar  Adiabenadan  cənub-şərqə  hücumu  davam  etdirərək,  Parfiya 

hökmdarlarının  yay  iqamətgahı  olan  Ekbatanaya  çatdı  və  onların  oradakı  qəsrini 

yandırdı. 

Parfiya ilə e.ə. 85-ci ildə başa çatan uğurlu müharibə nəticəsində II Tiqran Ön 

Asiyanın  çox  geniş  rayonlarına  yiyələndi  və  "çarlar  çarı"  titulunu  qəbul  etdi.  83-cü 

ildə erməni padşahı Suriyanı və Finikiyanı tutdu. 

Beləliklə,  Yaxın  Şərqdə  siyasi  vəziyyət  xeyli  dəyişdi  -  Parfiya  iyirmi  il 

müddətinə ikinci dərəcəli dövlət səviyyəsinə endi, II Tiqranın səltənəti isə qüdrətli və 

böyük dövlətə çevrildi. Söz yox ki, II Tiqranın böyük istilaları o zamanın digər iki iri 

dövlətinin zəifliyi nəticəsində mümkün olmuşdu. 

---

242 

 

Şübhə yoxdur ki, Ermənistan dövlətinin təqribən on beş illik cah-cəlal və şan-

şöhrət  dövrü  onunla  Atropatilər  dövləti  arasında  ittifaq,  dostluq  və  həmrəylik  dövrü 

idi. 

Heç  nədən  xəbəri  olmayan  II  Tiqran  Roma  ilə  müharibəyə  nəinki 

hazırlaşmırdı,  hətta,  əksinə,  sakit-sakit  öz  paytaxtı  Tiqranakertin  inşasını  başa 

çatdırırdı.  E.ə.  70-ci  ildə  II  Tiqranın  qayınatası  Pontlu  Mitridat  Roma  sərkərdəsi 

Lukull tərəfindən darmadağın edildi və Ermənistana qaçıb bir müddət "çarlar çarının" 

məşvərətçisi oldu. Gizlincə müharibəyə hazırlaşan Lukull e.ə. 69-cu ildə Ermənistana 

soxuldu və həmin ilin yazında Tiqranakerti mühasirəyə aldı. O ərəfədə II Tiqran çox 

böyük bir ordu toplamışdı. Plutarxın verdiyi məlumata görə, "ermənilər və korduenlər 

yığma qoşun kimi hamılıqla tökülüşüb onun köməyinə gəldilər, çarlar gəldilər, özləri 

ilə  bütün  medləri  (atropatenalıları  -  məsul  red.)  və  adiabenliləri  yığma  qoşun  kimi 

gətirdilər,  Babildə  olan  dənizin  sahillərindən  çoxlu  ərəb  gəldi,  Kaspi  [sahillərindən] 

çoxlu  alban  gəldi,  albanlarla  qonşu  olan  çoxlu  iber  gəldi,  çarları  olmayan,  Araz 

[sahillərində]  sürülər  otaran  bir  çox  tayfalar  gəldi,  [bəziləri]  yardım  göstərmək, 

[başqaları] ənam almaq arzusu ilə gəldilər". 

Plutarxın  verdiyi  məlumata  görə,  fəlakətli  döyüşdən  qabaq  II Tiqran qoşunun 

orta  hissəsinin  komandanlığını  öz  öhdəsinə  götürmüş,  sol  cinahı  Adiabena  padşahına, 

zirehli süvarilərin əksər hissəsinin ön sıralarda olduğu sağ cinahı isə Mada (Atropatena -