TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

ANTĠK ALBANĠYANIN ƏRAZĠSĠ VƏ ƏHALĠSĠ. 

TƏSƏRRÜFAT HƏYATI. ĠCTĠMAĠ MÜNASĠBƏTLƏR 

VƏ SĠYASĠ QURULUġ 

 

Qədim  Albaniyanın  ərazisi  və  əhalisi.  "Albaniya"  və  "albanlar"  tarixi 

Azərbaycanın  əsasən  şimal  vilayətlərini  əhatə  edən  ölkənin  və  həmin  ölkədə  yaşayan 

xalqın  antik  mənbələrdən  məlum  olan  adlarıdır.  Bir  çox  hallarda  elmi  və  kütləvi 

ədəbiyyatda bu ölkəni Qafqaz Albaniyası da adlandırırlar. 

Antik  dövrün  bir  qismini  və  erkən  orta  çağların  bir  neçə  yüzilliyini  əhatə  etmiş 

Albaniya  dövrü  Vətənimizin  tarixində  böyük  və  çox  mühüm  mərhələdir.  Albanlar  orta 

əsrlərdə  onların  torpaqlarına  gətirilmiş  türk  dilini  qəbul  etmiş  və  yeni  türkdilli  xalqa 

çevrilmiş  müasir  azərbaycanlıların  bilavasitə  əcdadlarından  biridir.  Şübhəsizdir  ki, 

azərbaycanlılar  alban  mədəniyyətinin,  albanlar  tərəfindən  yaradılmış  və  akkumulyasiya 

edilmiş bütün dəyərlərin varisləridir. 

Antik  və  erkən  orta  əsr  müəlliflərinin  məlumatlarına  əsasən,  alban  tayfalarının 

məskunlaşdıqları ərazi qədimlərdə cənubda Araz çayı və Talış dağlarından, şimalda Böyük 

Qafqaz  bərzəxinin  şimal-şərq  qollarınadək  uzanırdı.  Strabonun  göstərdiyi  kimi,  albanlar 

"iberlərlə  Kaspi  dənizi  arasında"  yaşayırdılar.  Ptolomeyə  görə,  Albaniya  "Şimalda 

Sarmatiyanın bir qismi ilə, Qərbdə İberiya ilə, Cənubda Böyük Ermənistamn bir qismi 

ilə" həmsərhəd idi. 

Dövlətlərin siyasi sərhədlərinin sabit olmamasına və bir çox hallarda dəyişməsinə 

baxmayaraq,  ümumiyyətlə,  hesab  etmək  olar  ki,  alban  tayfalarının  məskunlaşdıqları 

torpaqlar  hellinist-Roma zamanında,  yəni  Alban dövlətinin  meydana  gəlməsi dövründə 

və mövcudluğunun ilk yüzilliklərində müasir Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisini 

və Dağıstanın cənub bölgələrini əhatə edirdi. 

Albaniyanın  təbii  şəraiti  böyük  rəngarəngliyi  ilə  fərqlənir:  dağlar,  vadilər, 

çəmənliklər,  çoxsaylı  çaylar  və  xırda  çaylar.  Ölkə  məhsuldar  torpaqlarla  və  faydalı 

qazıntılarla  zəngindir.  Burada  neft,  təbii  qaz,  dəmir,  qurğuşun,  mis,  daş  duz,  mineral 

bulaqlar və bir çox

 

digər sərvətlər vardır. 

Bitki və heyvanlar aləmi zəngindir. Burada Eldar şamı, dəmirağac, palıd, çinar 

və  s.  mövcuddur.  Meyvə  bağları,  saysız-hesabsız  üzümlüklər,  əncir  vardır.  Burada 

zanbaq, ayıdöşəyi, qərənfil, qızılgül, zəfəran, bir çox dərman bitkiləri və s. bitir. 

Burada xeyli heyvan yaşayırdı və yaşamaqdadır: ceyran, tur dağkeçisi, bezoar 

keçiləri,  ayı,  qaban,  canavar,  tülkü,  dovşan  və  s.  Quşlar  aləmindən  kəkliyi,  turacı, 

qırqovulu  və  s.  xatırlatmaq  lazımdır.  Kaspi  dənizində  və  ölkənin  çaylarında  çoxlu 

müxtəlif balıq vardı. 

---

281 

 

Heç şübhə yoxdur ki, alban tayfaları Kür çayının yalnız sol sahilində deyil, sağ 

sahilində  də  yaşamışlar.  Kür  çayının  Albaniya  ərazisindən  keçdiyini  söyləyən 

Strabonun  məlumatları  bunu  qəti  şəkildə  təsdiqləyir.  Antik,  habelə  erməni 

müəlliflərinin alban tayfalarının Kür çayının sağ sahilində də yaşadıqlarını qeyd edən 

məlumatları da bunu tam müəyyənliklə təsdiq edir. Doğrudur, bizim mənbələrdə (həm 

antik,  həm  də  xüsusilə  erməni)  bir  sıra  hallarda  iddia  olunur  ki,  Albaniyanın  cənub 

sərhədi  Kür  çayı  boyunca  keçirdi,  Kür  çayının  sağ  sahilindən  guya  Böyük 

Ermənistanın torpaqları başlanırdı. 

Belə  bir  nöqteyi-nəzər  mövcuddur  ki,  işğalçılıq  müharibələri  dövründə 

ermənilər  Kür  və  Araz  çayları  arasındakı  torpaqları  da  ələ  keçirmişdilər.  Başqaları 

(bunlar adətən erməni  müəllifləridir) hətta iddia edirlər ki, həmin ərazi Ermənistanın 

şimal-şərq qismidir, "erməni" Albaniyasının bu qisminin əhalisi guya əzəldən erməni 

olmuşdur.  Bu  müəlliflər  Albaniyanın  böyük  qismini  "Ermənistanm  Şərq  diyarı", 

"Ermənistanın  ayrılmaz  hissəsi",  "Əzəldən  erməni  torpaqları",  "Əsil  Ermənistan 

vilayəti" və s. adlandırırlar. 

Əgər  Kür  çayını  Albaniyanın  cənub  sərhədi  hesab  etmiş  Plininin,  Dion 

Kassinin,  Plutarxın  və  bəzi  başqa  antik  və  erməni  müəlliflərin  məlumatlarına 

əsaslanıb  Kür  çayını  Albaniyanın  cənub  sərhədi  hesab  etmiş  müəlliflərin  nöqteyi-

nəzəri ilə mübahisə etmək mümkündürsə, ikinci nöqteyi-nəzər millətçilik hisslərindən 

doğmuş  və  erməni  etnosunun  Cənubi  Qafqazda  avtoxton  olması  haqqında  aşkar 

şəkildə yalan nöqteyi-nəzəri hər vasitə ilə qərarlaşdırmaq arzusundan törəmişdir. 

Albaniyanın  cənub  sərhədlərinin  Kür  çayı  boyunca  keçməsi  haqqındakı 

rəvayətin  meydana  gəlməsi  onunla  izah  olunur  ki,  artıq  e.ə.  II-I  əsrlərdə  erməni 

hökmdarlarının  ola  bilər  ki,  təcavüzü  bəzi  hallarda  alban  tayfalarının  yaşadıqları 

Sağsahil  Kür  torpaqlarına  da yayılmışdı.  Məhz  bu,  Kürdən  cənubda  olan  torpaqların 

Ermənistana mənsub olması haqqındakı xülyanı meydana gətirmişdir. Şübhəsizdir ki, 

bu  rəvayətin  meydana  gəlməsində  və  inkişaf  etdirilməsində  mühüm  rol  antik 

müəlliflərin  erməni  informatorlarına  məxsus  olmuşdur.  Habelə  onu  da  qeyd  etmək 

lazımdır  ki,  Qafqazı  nadir  hallarda  yaxşı  tanımış  antik  müəlliflərin  məlumatları  çox 

zaman ctibarlı olmayan mənbələrə, təsadüfi məlumatlara və s. əsaslanırdı. 

Erməni  müəlliflərinin  özlərinə  gəldikdə  isə  demək  lazımdır  ki,  onların  təsvir 

etdikləri  Ermənistanın  əzəmət  mənzərəsi  tarixin  gerçəklik  mənzərəsi  deyil,  onların 

özlərinin  şəxsi  idealını  -  zərdüştilik  İranının  təhlükəsinə  qarşı  olan  vahid, 

birləşdirilmiş  Ermənistanı  əks  etdirir.  Tamamilə  şübhəsizdir  ki,  bu  mənzərələr