TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Albaniya  eramızın  hüdudlarında  və ilk  əsrlərində.  Parfiyaya  və  Romaya 

qarĢı  mübarizə.  Qafqaz  Albaniyasının  tarixi  qonşu  ölkələrdə  baş  verən  siyasi 

332 

 

hadisələrlə  çulğaşırdı.  Bu,  eramızdan  əvvəl  son  əsrlərə  -  eramızın  ilk  əsrlərinə,  yəni 

Ön  Şərqdə  üstünlük  uğrunda  Roma  ilə  Parfiya  arasında  şiddətli  mübarizədən  xəbər 

verən intensiv hərbi toqquşmalar zamanına da aiddir. 

II  Mitridatın  (e.ə.  123-87-ci  illər)  vəfatından  sonra  Parfiya  çarlığı  zəiflədi.  II 

Tiqran  (e.ə.  94-56-cı  illər)  "yetmiş  vadini"  geri  aldı,  Şimali  Mesopotamiyanın  və 

Atropatenanın üzərinə atıldı. Bu zaman artıq iki koalisiya yaranmışdı: birinin başında 

yeni  ərazilər işğal etməyə  can atan  Roma dururdu, o birinə II Tiqran və Parfiya çarı 

III  Fraat  (e.ə.  69-57-ci  illər)  tərəfindən  müdafiə  olunan  Pont  dövləti  başçılıq  edirdi. 

Roma VI Mitridat Evpator ilə mübarizəyə Avreli Kottanı və Lisini Lukullu göndərdi. 

Tezliklə  Kotta  darmadağın  edildi,  Lukull  isə  yerli  sakinlərdən  və  Sullanın  Kiçik 

Asiyada qalan keçmiş döyüşçülərindən yeni legionerlər toplamağa başladı. 

Romalılar  hücum  edərək  şəhərləri  bir-birinin  ardınca  alırdılar.  II  Tiqranla 

toqquşma  labüd  idi.  Plutarxın  dediyinə  görə,  II  Tiqranın  yanında  "ermənilər  və 

korduyenlər elli k yığma qoşun kimi cəmləşmişdilər, çarlar midiyalıları və adiabeiləri 

gətirib  gəlmişdilər,  Babildə  olan  dəniz  tərəfdən  yığma  qoşun,  çoxlu  ərəb  və  Kaspi 

[sahillərindən] çoxlu alban və albanlarla qonşu olan iberlər gəlmişdi; çarları olmayan 

və  Araz  [sahillərində]  sürü  otaran  bir  çox  tayfalar  da  gəlmişdilər  -  [bəziləri]  yardım 

göstərmək, [başqaları isə] hədiyyə almaq məqsədilə". 

Lukullun  işini  davam  etdirmək  gənc  Roma  sərkərdəsi  Qney  Pompeyin 

öhdəsinə  düşdü.  Roma  sərkərdəsi  Ermənistandan  Sevan  gölünün  yanı  və  Dilican 

dərəsindən  keçərək  Qazax  və  Ağstafa  tərəfə  uzanan  yeganə  rahat  ticarət  yolu  ilə 

hərəkət  edirdi.  Anait  məbədinin  yaxınlığı  romalılara  bir  çox  cəhətdən  sərfəli  idi. 

Qismən  ona  görə  ki,  müxtəlif  əyləncələrlə  müşayiət  edilən  Roma  bayramları 

yaxınlaşırdı.  Albanlar  əvvəlcə  Roma  sərkərdəsinə  yol  verməyə  razı  oldular.  Lakin 

dekabr  ayında  qeyd  edilən  Kron  (Saturn)  bayramı  başlandıqda,  azı  qırx  min  alban 

çağırılmamış qonaqların üzərinə hücum etdi. 

Albaniya çarı Oroys Metell Kelerin üzərinə yeridi. Oroys qoşununun başqa bir 

hissəsini  Pompeyin,  üçüncü  bir  hissəsini  də  Luki  Flakkın  üzərinə  göndərdi. 

Müvəffəqiyyət qazanılacağı təqdirdə albanlar romalıların hər bir düşərgəsini ayrılıqda 

-  Qney  Pompeyin  ordusunu  hissə-hissə  məhv  etməli  idilər.  Lakin  Metell  Keler 

həmləni  dəf  etdi.  Luki  Flakkın  vəziyyəti  bir  qədər  çətin  oldu;  bu  zaman  Pompey 

birbaş  Oroysa  tərəf  hərəkət  etdi.  Lakin  romalılar  üzbəüz  sahilə  keçmədilər,  hücum 

dayandırıldı və Pompey albanlarla barışıq sazişi bağlamağa məcbur oldu. Albanlar ilə 

romalılar  arasında  başqa  bir  çarpışma  Pompey  Ermənistana  qayıtdıqdan  sonra  baş 

verdi. Dion Kassinin yazdığına görə, "Pompey albanlar ilə sülh sazişi, sonra isə elçilər 

vasitəsilə Kaspi dənizinə qədər Qafqazın bəzi başqa sakinləri ilə müqavilələr bağladı". 

Yadellilərə  qarşı  müharibədə  albanlara  köçərilər  də  kömək  edirdilər,  onlar 

Qafqaz Albaniyasının müqəddəratında böyük rol oynayırdılar. 

333 

 

Sonrakı  hadisələr göstərir  ki,  romalılar  yalnız Kiçik  Asiyada  deyil,  Qafqazda 

da  öz  mövqelərini  bərpa  etməyə  yenidən  cəhd  göstərirdilər.  Mark  Antoninin  yaxın 

silahdaşı,  ağır  piyada  qoşun  rəislərindən  biri  Publi  Kanidi  Krass  həm  Atropatena 

yürüşündə  fəal  iştirak  edir,  həm  də  Albaniya  ərazisinə  soxulan  romalılara  başçılıq 

edirdi. 

Plutarxa  əsasən,  Kanidi  iber  və  albanların  basilevslərinə  qalib  gəlmişdi, 

hərçənd Albaniyada uzun müddətə yerləşmək romalılar üçün çətin idi. Albanlara qarşı 

yürüş eramızdan əvvəl 36-cı ildə Kellinin və Nervanın konsulluğu ilə bir vaxta, yəni 

Mark Antoninin Atropatenaya hərbi yürüşü ilinə təsadüf etmişdi. 

Ankira  kitabəsi  eramızdan  əvvəl  birinci  yüzilliyin  son  illərində  Albaniyada 

təşəkkül  tapmış  siyasi  vəziyyət  haqqında  mühakimə  yürütməyə  imkan  verir.  Bu 

kitabda Roma imperatoru Avqustun adından deyilir ki, digər xalqlar sırasında albanlar 

da romalılarla dostluq münasibətləri yaratmaq istəyirdilər, 

Eramızdan əvvəl birinci əsrin başlanğıcı romalılar ilə Qafqaz xalqları arasında 

daha  intensiv  münasibətlərlə  əlamətdardır.  Bu  dövrün  mənbələrində  Albaniyanın  da 

adı çəkilir. Məsələn, devrilmiş Parfiya çarı I Vonon Ermənistana, sonra albanların və 

skiflərin yanına qaçmağa cəhd göstərirdi. 

Zaman  keçdikcə  Şərqdə  romalıların  nüfuzu  güclənir.  Tasitin  yazdığına  görə, 

romalılar "Suriyadan Fərat çayına qədər (uzanan) çox böyük ərazini bütövlükdə dörd 

legionun köməyi ilə tabelikdə saxlayırdılar, qonşuları iber və alban reksləridir; bizim 

əzəmətimiz  [onları]  özgə  hökmranlığından  müdafiə  edir".  Korneli  Tasit  eramızdan 

əvvəl  35-ci  ildə  Orodun  rəhbərlik  etdiyi  parfiyalılar  ilə  iberlərin,  albanların  və 

sarmatların birgə qüvvələri arasında baş vermiş hərbi əməliyyatı qeyd edir. 

Antik Albaniya Romanın tərəfdarı olan qonşu İberiya ilə müttəfiqlik əlaqələri 

saxlayırdı. İberlər ilə albanlar arasında yaxınlaşma meyli çar Oroysun və onun qardaşı 

Kasisin  zamanından  başlanmışdı  və  yalnız  Zober  vaxtında  deyil,  daha  sonralar  da 

davam  edirdi.  İosif  Flavinin  sözlərinə  görə,  imperator  Tiberi  "iber  və  alban 

basilevslərini  [Parfiya  hökmdarı]  Artaban  ilə  dərhal  müharibəyə  başlamağa  razı 

salmaq üçün onlara hədiyyə olaraq xeyli pul göndərmişdi. Lakin (iberlər və albanlar) 

özləri  (müharibə  etməyə)  razı  olmadılar,  Kaspi  darvazasını  açıb  öz  [torpaqlarından] 

skiflərə  sərbəst  yol  verərək  onları  Artabanın  üstünə  saldılar.  Beləliklə,  Artaban  yenə 

Ermənistandan  məhrum  oldu,  Parfiya  torpağı  müharibə  meydanı  oldu,  ən  nüfuzlu 

şəxslər öldürüldü, onların hər şeyi viran edildi, döyüşlərdən birində çarın oğlu özünün 

bir neçə miriad qoşunu ilə birlikdə həlak oldu...". 

Əldən-ələ  keçən  Ermənistan  uğrunda  Parfiya  dövləti  ilə  Romanın  hərbi 

toqquşmaları  II  Artabanı  İberiya  və  Albaniya  ilə  uğursuz  mübarizəyə  sövq  etdi.  Öz 

azadlıqlarını  qorumaq  lazım  gələndə  iberlərin  və  albanların  mənafeləri  üst-üstə 

düşürdü. 

334 

 

Sonralar  başqa  siyasi  vəziyyət  müşahidə  edilir.  Məsələn,  iberlər  ilə  albanlar 

arasında mübarizə Tasitin belə bir məlumatında əks olunmuşdur ki, 51-ci ildə İberiya 

basilevsi  "Farasman  (öz  qardaşı  Mitridat  ilə)  müharibə  etmək  üçün  bəhanə 

uydurmuşdu,  bəhanə  isə  bu  idi  ki,  o,  alban  çarı  ilə  müharibə  zamanı  romalıları 

köməyə çağıranda qardaşı (buna) müqavimət göstərmişdi" [12, 45]. 

Tasit  məlumat  verir  ki,  "Neron  koqortalarını  seçib  qabaqcadan  Kaspi 

darvazasına  tərəf  göndərmişdi,  (lakin)  Albaniyada  hazırladığı  müharibəni 

dayandırmış,  Vindeksin  üsyanını  yatırmaq  üçün  (qoşunları)  geri  çağırmışdı". 

İmperator  Neronun  albanlarla  müharibəyə  başlamaq  hədələri  haqqında  Plini  də 

məlumat verir. 

I  Volegezdən  sonra  II  Pakor  (78-116-cı  illər)  Parfiyada  çar  oldu.  Roma  ilə 

Parfiya arasında dinc münasibət heç də o demək deyildi ki, romalılar Ön Şərqi işğal 

etmək  fikrindən  daşınmışdılar.  Ələ  imkan  düşən  kimi  Roma  qoşunları  yad  ölkələrdə 

peyda olurdular.  

Görünür,  I  əsrin  axırlarında  alban  parfiyalılara  qarşı  hərbi  əməliyyat  aparan 

Roma  qoşunlarının  rəisləri  ilə  ittifaq  münasibətlərinə  girmişdilər.  Buna  görə  də 

albanlar XII Fulminata legionu qoşunlarının ayrı-ayrı hissələrini öz ərazilərinə buraxa 

bilərdilər.  Ehtimal  edildiyinə  görə,  romalıların  Kaspi  dənizi  sahilində  zühuru 

Albaniyanın  siyasəti  ilə  bağlı  idi;  bu  zaman  Albaniya  cənub  istiqamətində  öz 

torpaqlarını  genişləndirə  bilərdi.  Romalıların  Kaspi  sahilində  peyda  olmasının,  ola 

bilsin, həm iqtisadi, həm də siyasi səbəbi vardır. XII Fulminata legionu 70-ci illərdən 

başlayaraq  daim  Kappadokiyada  olur  və  lazım  gəldikcə  ondan  Kiçik  Asiyada, 

Suriyada və Qafqazda istifadə edilirdi. Kaspi dənizi sahilində aşkar edilmiş kitabədən 

məlum  olur  ki,  imperator  Domisianın  hakimiyyəti  dövründə  (81-96-cı  illər)  Roma 

dəstələrindən  biri  Şərqin  uzaq  ölkələrinə  yol  axtara-axtara  Qafqaz  Albaniyasının 

ərazisinə keçmişdi. 

I  əsrin  sonu  Kiçik  Asiya  və  Qafqaz  ölkələrinə  siyasi,  iqtisadi  və  mədəni  təsir 

göstərməkdə  Roma  ilə  yarışan  Parfiya  dövlətinin  dağılması  ilə  əlamətdardır.  Bitib 

tükənməyən  sülalə  çəkişmələri  Parfiyanın  mərkəzi  hakimiyyətinin  zəifləməsini 

göstərir,  məhz  bu  çəkişmələr  nəticəsində  bir  çox  müstəqil  kiçik  ölkələr  -  bu  və  ya 

digər siyasi istiqaməti və istəyi ilə seçən çarlıqlar meydana gəldi. Belə ölkələrdən biri 

də Qafqaz Albaniyası idi. 

98-ci  ildə  Romada  Trayan  imperator  oldu.  O,  Parfiya  ilə  müharibəyə 

hazırlaşırdı,  114-cü  ildə  isə  romalılar  Arşakilərin  hakimi  Partamasirə  qalib  gəldilər. 

Fest məlumat verir ki, "[Trayan] albanlara reks verdi, iberləri və başqa xalqları Roma 

təbəəliyinə  qəbul  etdi".  Mövcud  rəyə  görə,  Albaniyanı  çıxmaqla  Qafqaz  2-3  il 

ərzində, yəni Trayanın vəfatınadək nominal olaraq Romaya tabe idi. Festdən gətirilən 

parçaya  əsasən  güman  etmək  olar  ki,  Roma  yerli  basilevslərdən  birinin  Albaniyanı 

idarə  etməsinə  razılıq  vermişdi,  yəni  bu  zaman  kəsiyində  Qafqaz  Albaniyasının 

335 

 

Romaya  meyli göz qabağında idi. Hadriannın vaxtında  (117-138-ci illər) romalılar 

Şərqdə istila edilmiş torpaqları əllərində saxlaya bilmədilər; Hadriann parfiyalılar ilə 

mehriban  qonşuluq  əlaqələri  saxlayırdı,  ermənilərin  öz  çarının  olmasına  icazə 

vermişdi,  amma  albanlar  ilə  dostluq  münasibətlərində  idi,  albanların  rekslərinə 

səxavətlə hədiyyələr verirdi,  hərçənd onlar hüzuruna gəlməkdən boyun qaçırmışdılar. 

Sonrakı  hadisələr  göstərdi  ki,  Roma  Parfiya  ərazisindən  keçmədən  Şərq 

ölkələri  ilə  daimi  əlaqə  saxlaya  biləcəyinə  ümidini  itirmirdi.  Yəqin  ki,  bu  cəhət 

Qafqaz ölkələrinin  -  İberiya  və  Albaniyanın siyasi  meylində  az rol oynamırdı.  Dion 

Kassi  məlumat  verir  ki,  təqribən  133-cü  ildə  "İudeya  müharibəsi  qurtardı.  Başqa  bir 

müharibə Farasman tərəfindən albanların torpağından başlandı... [müharibə] Midiyanı 

bərk  sarsıtdı,  Ermənistana  və  Kappadokiyaya  da  toxundu  və  ona  görə  qurtardı  ki, 

albanlar  bir  tərəfdən  Vologezin  hədiyyələri  ilə  ələ  alındılar,  digər  tərəfdən  isə 

Kappadokiya hakimi Flavi Arriandan qorxurdular". Hadisələr məhz 130-cu illə 136-cı 

il  arasında,  Flavi  Arrian  Kappadokiyanın  hakimi  olanda  cərəyan  edirdi.  III  əsrin 

başlanğıcında  Roma  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  zəifləyirdi:  quldarlıq  təsərrüfatları 

dağılır, əyalətlərin separatizmi artır, barbarlar sərhədi daha tez-tez pozurdular. İranda 

isə başqa hadisələr baş verir: 234-cü ildə Papakın oğlu Artaşir Parfiyanın sonuncu çarı 

V  Artabana  qalib  gəlir  və  nəhəng  çarlığın  çarı  olur.  Albaniyanın  İran  və  Roma  ilə 

qarşılıqlı  siyasi  münasibətləri  xeyli  dəyişir.  Bu  zaman  Roma  imperiyası  artıq  Şərqi 

Qafqazın siyasi tarixində böyük rol oynamır; onun yerini yeni Sasanilər dövləti tutur. 

I Şapurun hakimiyyəti illərində (242-272) Roma ilə Sasanilər İranı arasında mübarizə 

qızışır.  Bu  zaman  Ön  Şərq  ərazisində  əhali  axını  müşahidə  edilir.  Məsələn,  Movses 

Xorenatsı  məlumat  verir  ki,  təqribən  242-ci  ildə  Şimalın  qoşun  başçılarından  olan 

Mamqun  adlı  birisi  öz  adamları  ilə  farsların  tərəfinə  keçmişdi.  I  Şapur  Ermənistana 

qoşun başçısı göndərir. Roma ilə İran arasında mübarizə Roma imperatoru Valerianın 

gözlənilmədən əsir tutulması ilə qurtarır (260-cı il), Valerian İran çarını müşayiət edir, 

Şapur ata minmək istəyəndə onu məcbur edirlər ki, əyilib belini çarın ayağının altına 

versin,  Yuli  Kapitolin  bildirir  ki,  albanlar  da  baktriyalılar,  iberlər,  tavroskiflər  kimi 

Valerianın  əsir  tutulması  münasibətilə  Saporun  (Şapurun)  göndərdiyi  məktubları 

qəbul  etmədilər,  Roma  başçılarına  məktub  yazaraq  Valerianı  əsirlikdən  qurtarmağa 

kömək edəcəklərinə söz verdilər. Digər tərəfdən, Zərdüşt dini mərkəzində Sasani çarı 

I Şapurun kitabəsində çarlığın digər vilayətləri ilə yanaşı, təkcə Atropatenanın deyil, 

Albaniyanın da adı çəkilir. 

Eramızın  hüdudunda  və  ilk  əsrlərində  Ģimaldan  Albaniyanın  və  bitiĢik 

vilayətlərin  ərazisinə  köçərilərin  girməsi.  Albaniyanın  və  bitişik  vilayətlərin  ərazisinə 

Şimaldan  köçəri  ünsürlərin  girməsi  eramızın  hüdudunda  və  ilk  əsrlərində  xüsusilə 

güclənirdi. Yazılı qaynaqlar və arxeoloji məlumat bu zaman Albaniya ərazisinə sarmat-

massaget-alan tayfalarının soxulduğunu sübut edir. 

336 

 

I  əsrin  son  sülsündə  Mingəçevir  zonasında  yeni  qəbir  tipləri  və  dəfn  adətləri 

meydana gəlir. Burada ölüləri küplərdə dəfn etmək adəti qalmaqla bərabər, katakomba 

qəbirlərə, deformasiya olunmuş kəllələrə təsadüf olunur ki, bu da alanlara xas olan etnik 

əlamətdir. Arxeoloji abidələr eramızın ilk əsrlərində və hətta bir qədər qabaq Dağıstan 

ərazisinə  sarmat-massaget-alan  tayfalarının  soxulmasını  göstərir.  Cənub  rayonları 

Mazkut çarlığının tərkibinə daxil olan Dağıstanda sarmat və sarmatvari simalı bir çox 

maddi  mədəniyyət  abidələrinin  olması  arxeoloji  materiallarda  təsdiq  edilir.  Burada 

sarmat  yaraq-əsləhəsi,  müxtəlif  növ  toqqalar,  muncuqlar  və  s.  az  deyildir.  Ayrı-ayrı 

ünsürləri  Azərbaycan  ərazisindəki  Yaloylutəpə  keramikasına  yaxın  olan  sarmat 

keramikasına da rast gəlinir. Dağıstan zonasında və ondan cənubda yerləşən rayonlarda 

alanlardan əlavə aorslar olmuşdu; aorsların izləri Tarki qəbiristanında tapılmışdır, 

Görünür,  aorslar  özləri  Aral-Sırdərya  vilayətlərindəndir  və  massaget 

konfederasiyasına  daxil  idilər.  Kaspinin  şimal  sahilində,  daha  qərbdə  və  cənub-qərbdə 

yerləşən  vilayətlərə  aorsların  və  digər  Orta  Asiya  tayfalarının  yeriməsini,  yəqin  ki, 

"toxar istilası" ilə əlaqələndirmək lazımdır. 

Eramızdan əvvəl son üç  əsrdə  aorslar Kaspinin şimal və  şimal-qərb  sahillərində 

yerləşən vilayətlərdə hökmranlıq edən ən güclü birlik idi. Strabonun dediyinə görə, onlar 

"ermənilərdən  və  midiyalılardan  mübadilə  qaydası  ilə  hind  və  Babil  malları  alır,  dəvə 

karvanları ilə daşıyıb satırdılar". Özlüyündə təkcə bu cəhət Dağıstan və Azərbaycanın 

Kaspisahili  zolağında  aors  ünsürləri  roluna  və  əhəmiyyətinə  şəhadət  verə  bilər.  Elə 

burada  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Həştərxan  sarmatlar  qrupunun,  yəni  aorslarla 

tərəddüdsüz  əlaqələndirilə  bilən  qrupun  keramikası  ilə  Azərbaycanın  Yaloylutəpə 

mədəniyyətində  oxşar  cəhətlər  vardır.  Azərbaycanın  küp  qəbirlərində  olan  sarmat 

ünsürlərini də, görünür, aorsların təsiri ilə izah etmək lazım gəlir. 

Bütün  bunlar  belə  hesab  etməyə  əsas  verir  ki,  hələ  eramızın  hüdudunda  sarmat-

massaget-alan  dairəsi  tayfaları  Dərbənd  keçidi  vasitəsilə  Azərbaycanın  Kaspiboyu 

zolağının ərazisinə soxulurlar. 

Erməni  müəlliflərinin  Kaspinin  qərb  sahillərində  məskunlaşmış  tayfalar  kimi 

xatırlatdıqları  mazkutlar,  şübhəsiz,  massagetlərin  eynidir.  Massagetlərin  göstərilən 

vilayətdə,  albanların  qonşuluğunda  sakin  olmasından  antik  müəlliflər  də bəhs  edirlər. I 

əsrdə  Parfiya-Roma  münasibətləri  ilə  əlaqədar  olaraq  xatırladılan  dövlət  məhz  burada 

yaradılmışdı.  Həmin  dövlət  Mazkutlar  çarlığıdır,  ərəb  müəlliflərinin  Maskat 

adlandırdıqları dövlətdir. 

Bu  rayonun  toponimiyasında  və  onun  tat  əhalisinin  dilində  skif-sarmat-alan 

ünsürlərinin izləri vardır. Məsələn, Samur və Rubas çaylarının (Maskat ərazisində) adları 

osetin dilində (bu dil öz mənşəyini alan dilindən alır) müvafiq surətdə "dələ" və "tülkü" 

deməkdir. Abşeron yarımadasında Maştağa (Maşqata) kəndinin adı "massagetlər" kimi izah 

edilir. Maşkur xoronimi, müvafiq surətdə ermənicə Mazkut və ərəbcə Maskat xoronimləri 

də massagetlərin adından götürülmüşdür. Dərbənddən cənubda yerləşən rayonun - Çora 

337 

 

(Çola) keçidinin adını da, görünür, skif-sarmat dil materiallarının köməyi ilə izah etmək 

olar. 

Azərbaycanın  Kaspisahili  zolağı  arxeoloji  cəhətdən  zəif  tədqiq  edilmiş  olsa  da, 

təsdiq  etmək  olar  ki,  bu  zonada  sarmat-massaget-alan  mədəniyyətlərinin  aşkar  izləri 

vardır.  Hər  şeydən  əvvəl  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  daş  qutularda  (Şamaxı  zonası)  dəfn 

edilənlər  arasında  qafa  tası  deformasiya  edilmiş  fərdlərə  rast  gəlinir.  Dəfn  qaydasının 

xüsusiyyətləri - ölünün uzanmış halda qoyulması, od mərasiminin kəskin surətdə nəzərə 

çarpan  əlamətləri,  meyitlərlə  birlikdə  itlərinin  basdırılması  və  i.a.  da  sarmat-alan 

təsirindən xəbər verir. 

Yuxarıda göstərilən və Azərbaycanın şimal-qərb rayonlarının avtoxton əhalisinin 

mədəniyyətinə yabançı olan hallar bu əraziyə yeni etnik ünsür gəldiyini tam aydınlığı ilə 

sübut edir. 

Yazılı  qaynaqlarda  olan  məlumat  belə  hesab  etməyə  imkan  verir  ki, 

Azərbaycanın  adı  çəkilən  rayonlarına  alanların  gəlməsi  I  əsrə  aiddir  və  onların 

Zaqafqaziya ölkələrinə və daha cənuba məlum yürüşü ilə bağlıdır; İberiya çarı ilə ittifaqda 

olan  alanlar  Daryal  keçidindən  addayıb  "çox  böyük  bir  kütlə  ilə  heç  nədən 

şübhələnməyən  midiyalılara  basqın etdilər  və  "...hər yeri viran  qoyaraq  Ermənistana 

çatdılar". 

Azərbaycanın  sahil  zolağının  massaget-alan  tayfaları,  görünür,  hələ  uzun 

zaman etnik və siyasi cəhətdən real qüvvə idilər. 

O ki qaldı Azərbaycanın şimal-qərb vilayətlərində olan alan ünsürünə, o, yəqin 

ki,  VII  əsrin  axırlarına  yaxın  tarix  meydanından  çıxmağa  başlamış  və  qonşu  tayfa 

qrupları  tərəfindən  assimilyasiyaya  uğradılmışdı.  Məhz  bu  zaman  xristianlığın  təsiri 

altında  katakombalar  və  onlarla  bağlı  mərasimlər  dəfn  praktikasından  qeyb  olmağa 

başlamışdı. 

 

338 

 

XVI  F Ə S İ L 

 

ANTĠK ALBANĠYANIN MƏDƏNĠYYƏTĠ

 

 

Albaniyanın  maddi  mədəniyyət  abidələri.  Azərbaycan  ərazisində  aparılmış 

arxeoloji  tədqiqatlar  sayəsində  Albaniyanın  zəngin  maddi  mədəniyyəti  üzə 

çıxarılmışdır.  Maddi  mədəniyyət  abidələri  hər  şeydən  əvvəl  yaşayış  məskənləri, 

müxtəlif tikililər və qəbirlərdən, habelə ayrı-ayrı əşyalardan ibarətdir. Bunların tədqiqi 

gedişində  çoxlu  məişət,  təsərrüfat,  ibadət  əşyaları  və  sənətkarlıq  məmulatları 

tapılmışdır. 

Alban  məskənləri  materialının  öyrənilməsi  ictimai-iqtisadi  münasibətləri 

səciyyələndirmək  üçün  xüsusilə  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Yaşayış  məskənləri 

əsasən çay kənarlarında,  münbit torpaqlara  malik,  strateji cəhətdən  əlverişli  və  b. k. 

sahələrdə yerləşirdi. 

Bəzi  məskənlər  xüsusi  qazılmış  dərin  xəndəklərlə  də  qorunur  (Qəbələ, 

Qalagah, Şortəpə), daşdan hörülən müdafiə hasarları (Qırlar), yaxud torpaq səd və ya 

xəndək (Şortəpə) ilə dövrələnirdi. Hasarlarda darvaza qoyulur və darvazadan təpənin 

ətəyinə pilləkən enirdi. 

Memarlıq  formalarının  erkən  dövrü  üçün  əsasən  çiy  kərpicdən  hörülən, 

(36x36x14 və 42x42x12 ölçülü) dördkünc  yaşayış otaqları səciyyəvidir (Qəbələ, Mil 

düzündə  Qaratəpə).  Otaqların  yeri  gil  məhlul  ilə  şirələnirdi.  Kiçik  otaqlarla  yanaşı, 

Şərq  memarlığına  məxsus  formalarda  tikilmiş,  böyük,  sütunlu  salonları  olan  saray 

tipli binalar da vardı; sütunların daş bazaları qalmışdır (Sarıtəpə, Xınıslı, Qəbələ). İri 

binalar  üçün  əsas  tikinti  materialı  çiy  kərpic  idi.  Çox  qalın  divarların  bünövrələri 

çaydaşından  qoyulurdu.  Məskənlərin  mərkəzi  binaları  -  qəsr  və  ya  akropol  - 

künclərdən  kvadrat  bürclərlə  möhkəmləndirilirdi  (Qırlartəpə).  Zəlzələ  təhlükəsi  çox 

olan rayonların memarlığında daş hörgüyə arada ağac tirlər (kətil) qoyulurdu ki, bu da 

tikintinin davamlılığını artırırdı. 

Binaların damı kirəmitlə örtülürdü (Qəbələ, Mollaisaqlı), divar və döşəmələri 

palçıqla  suvanırdı.  Arxeoloji  qazıntılardan  hörmə  çubuq  izləri  ilə  birlikdə  suvaq 

qalıqları aşkar edilmişdir. Tikintidə ağacdan geniş istifadə edilirdi; kömürləşmiş ağac 

materialı qalığı bunu aydın göstərir. 

Məskənlərin ərazisində çoxlu (məsələn, Mingəçevirdə 23-ə

 

qədər) dulus kürəsi 

vardı.  Mədəni  təbəqələrdən  metallurgiya  ilə

 

bağlı  materiallar:  butalar  (Qalagah), 

tökmə üsulu ilə bəzək şeyləri hazırlamaq üçün daş qəliblər (Şortəpə) və s. tapılmışdır. 

Eramızdan  əvvəl  III  əsrin  axırlarından  Qəbələnin  Çaqqallı,  Qala  və  Səlbir 

hissəsində zəngin həyatın varlığı təsdiq edilmişdir. Qəbələ möhkəm müdafiə tikililəri 

ilə  əhatələnmişdi.  Hasarların  hörgüsündə  gildən,  çiy  kərpicdən,  daşdan  və  bişmiş 

kərpicdən  istifadə  olunmuşdur.  Çaqqallının  müxtəlif  yaşayış  və  ictimai  binalarının 

339 

 

xarabalıqları 50 hektardan çox ərazidə yerləşir. İctimai binalardan birinin divarlarının 

qalınlığı  2  metrə  yaxın  olub,  bir  neçə  salonu  vardı.  Salonların  sütunlarının 

oturacaqları  zövqlə  yonulmuş  sal  daşlardandır.  Binanın  üstü  yüksək  keyfiyyətli 

kirəmitlə  örtülmüşdü,  kirəmitə  ustaların  damğaları  və  başqa  fərqləndirmə  nişanları 

vurulmuşdu.  Qafqaz  Albaniyasının  antik  dövrü  üçün  səciyyəvi  olan  keramika,  şüşə 

qablar, gümüş piyalələr, metal əmək alətləri, silah, antropomorf və zoomorf terrakot 

heykəlciklər, qızıl sırğalar,  metaldan, sümükdən  müxtəlif bəzək şeyləri və i.a. böyük 

sənətkarlıqla  hazırlanmışdır.  Təsərrüfatın  müxtəlif  sahələri,  sənətkarlıq,  daxili  və 

xarici ticarət, habelə pul tədavülü intensiv inkişaf edirdi. 

Anbarları, müxtəlif mallar doldurulmuş sandıqları möhürləyərkən tətbiq edilən 

möhürlər  və  ya  bullalar  (möhür  vurulmuş  gil  parçaları),  habelə  çoxlu  dən  daşları, 

ərzaq  saxlanılan  iri  küplər  eramızdan  əvvəl  III-II  əsrlərdən  intensiv  təsərrüfat  və 

ticarət həyatının səciyyəvi əlamətlərini əks etdirir. 

Azərbaycanın  müxtəlif  rayonlarında:  Qaraköbər  (Ağcabədi  rayonu),  Qalatəpə 

(Beyləqan  rayonu),  Əmirvan,  Seyidtala  (Qəbələ  rayonu),  Vardanlı  (Oğuz  rayonu), 

Şəkili, Kürdüvan, Talıstan, Uzunboyalar (İsmayıllı rayonu), Canaxar, Xuçbala (Quba 

rayonu),  Çıraqlı,  Dağkolanı,  Bağırlı,  Qalacıq  (Şamaxı  rayonu),  Kirzan  (Qazax 

rayonu),  Torpaqqala  (Qax  rayonu),  Urseki,  Tarki,  Turpaqqala  (Dağıstan),  habelə 

Fizuli,  Gəncə,  Şəmkir  rayonlarında,  Alazan  çayı  hövzəsində  və  Kür  ilə  Araz 

arasındakı ərazidə  xeyli yaşayış məskənləri üzə çıxarılıb öyrənilmişdir. Qədim qəbir 

abidələrinin  tədqiqi  Albaniya  əhalisinin  dünyagörüşünü,  dini  və  etnik  fərqlərini  əks 

etdirən zəngin material vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir qəbiristanın hüdudları 

daxilində çox vaxt ölülər müxtəlif qaydada dəfn olunmuşdur; eyni zamanda məskənin 

ətrafında bir neçə qəbiristanın olması halları da məlumdur. 

Ölülər  dördkünc,  dəyirmi,  ovalşəkilli  torpaq  qəbirlərdə,  küplərdə,  taxta 

qutularda,  saxsı  təknədə,  çiy  kərpicdən  hörülmüş  qəbirdə,  daş  qutularda,  habelə 

katakombalarda  dəfn  edilirdi.  Məsələn,  Nüydü,  Qəbələ,  Yaloylutəpə,  Uzunboylar 

üçün  torpaq  qəbirlər,  Qaraköbər  qəbiristanı  üçün  küp  qəbirlər,  Xanlar  üçün  (Gəncə 

yaxınlığında)  çiy  kərpicdən  hörülmüş  qəbirlər,  Mollaisaqlı  üçün  saxsı  tabutlar 

səciyyəvi  olduğu  halda,  Şamaxı  və  Mingəçevir  məzarıstanlarında  bir  qəbiristanın 

hüdudları daxilində bir neçə tip qəbirlər məlumdur ki, bu da görünür, müxtəlif etnik 

qrupların mövcud olması ilə bağlıdır. Bu və ya digər dəfn qaydalarına görə müxtəlif 

arxeoloji  mədəniyyətləri  də  bir-birindən  ayırmaq  mümkündür.  Məsələn,  ölünün 

bükülü vəziyyətdə qoyulduğu, özünəməxsus səciyyəvi keramikası olan torpaq qəbirlər 

müstəqil  arxeoloji  mədəniyyət  kimi  ayrılmış  və  ilkin  aşkara  çıxarıldığı  yerə  görə, 

"Yaloylutəpə mədəniyyəti" adını almışdır. 

Bu  mədəniyyətin  keramikası  üçün  ən  səciyyəvi  tiplər  üçqulaq,  uzun  novçalı, 

yumru  gövdəli,  lentvari  qulplu,  yaxşı  bişirilmiş  qara  və  ya  qırmızı  rəngli,  bir  və 

340 

 

üçayaqlı qablardan ibarətdir. Sonralar bu  mədəniyyətə  mənsub qəbirlər və  keramika 

Albaniyanın bütün ərazisində üzə çıxarılmışdır. 

Torpaq  qəbirləri  antik  dövrdə  də  Albaniya  ərazisində  geniş  yayılmış  qəbir 

abidələrinin ən sadə və qədim tipidir. Bunlar əsasən dördbucaq və oval formasındadır. 

Ölüləri qəbirə az və ya çox bükülmüş vəziyyətdə qoyurdular; oturmuş vəziyyətdə, sağ 

və ya sol böyrü üstə dəfn etmək hallarına da rast gəlinir. Adətən qəbrin ölçüləri dəfn 

edilən  şəxsin  ölçülərindən  böyük  götürülürdü;  bəzən  eni  2  metr  və  uzunu  4  metrə 

qədər olurdu. Qəbrə ölü ilə birlikdə müxtəlif məişət əşyaları və qurbanlıq heyvanların 

cəmdəkləri  də  qoyulurdu.  Məsələn,  İsmayıllı  rayonunun  ərazisində  yerləşən 

Uzunboylar  qəbiristanının  eramızdan  əvvəl  III-II  əsrlərə  aid  qəbirlərinin  birindən  70 

saxsı qab, altı nizə ucluğu, bir neçə oraq və bıçaq çıxmışdır. Burada 7 bütöv qoyun-

keçi skeleti, bir bütöv inək skeleti və i.a. da vardı. 

Torpaq  qəbirlər  alban  dövrünün  bir  çox  abidələrindən  -  Mingəçevirdə, 

Yaloylutəpədə,    Qəbələdə  (Qəbələ  rayonu),  Xınıslıda,  Çıraqlıda  (Şamaxı  rayonu), 

Nüydüdə, Qırlartəpədə (Ağsu rayonu), Torpaqqalada  (Qax  rayonu),  Uzunboylarda  

(İsmayıllı  rayonu), Kişdə  (Şəki),  Şəmkirdə,  Xuçbalada  (Quba  rayonu),  Tarkidə 

Qarabudaqkənddə, Şarakunda (Dağıstan), Alazan çayının vadisində və başqa yerlərdə 

olan  abidələrdən  məlumdur.  Adlarını  çəkdiyimiz  bütün  abidələri  səciyyələndirən 

ümumi cəhətlərlə yanaşı, bəzi

 

məhəlli xüsusiyyətlər də vardır. Məsələn, Mingəçevirdə 

qəbirlərin  demək  olar  hamısında  skelet  azacıq  bükülü  vəziyyətdə  idi  və  başı  əsasən 

şimal-şərqə  tərəf  qoyulmuşdu.  Qəbirdə  zəngin  avadanlıq,  o  cümlədən  keramika, 

dəmir  silah  və  əmək  alətləri,  bəzək  şeyləri,  sikkələr,  möhürlər  və  i.a.    vardı.  

Tapıntıların təhlili göstərilən qəbirləri eramızdan əvvəl V-III əsrlərə aid etməyə imkan 

verir. 

Ölülərin  çox  bükülü  vəziyyətdə  dəfn  edildiyi  torpaq  qəbirlər  Yaloylutəpədə, 

Nüydüdə,  Xınıslıda  üzə  çıxarılmışdır  və  əsasən  eramızdan  əvvəl  III-I  əsrlərə  aiddir. 

Adı  çəkilən  abidələr  arasında  Nüydü  xüsusi  yer  tutur.  Burada  keramika  ilə  yanaşı, 

çoxlu  nizə  ucluqları  və  bir  tunc  dəbilqə  də  tapılmışdır.  Nüydüdə  zəngin  bər-bəzək 

dəsti  -  qolbaqlar,  üzüklər,  asma  bəzəklər,  boyunbağılar,  qadın  tacları  (çələngləri) 

aşkar  edilmişdir.  Qəbirlərin  birindən  yerli  ustalar  tərəfindən  zərb  olunan  sikkə 

dəfinəsi  tapılmışdır.  Maddi  mədəniyyətin  qeyd  edilən  bütün  kateqoriyaları  yerli 

ustaların məhsuludur. 

Qədim  Şamaxı,  Qəbələ,  Bərdə  və  b.  qəbiristanların  öyrənilməsi  zamanı  üzə 

çıxarılmış  gümüş  və  qızıl  məmulatı  diqqəti  cəlb  edir.  Qırlartəpə  məskəninin 

yaxınlığında yerləşən, içərisində keramik qablar olan torpaq qəbirdən döymə üsulu ilə 

hazırlanan  iki  gümüş  piyalə  tapılmışdı.  Burada  yerli  sənətlər  haqqında  müəyyən 

təsəvvür yaradan silah və bəzək şeyləri də aşkar edilmişdir. 

Albaniya  ərazisində  iri  küplərdə  dəfn  etmək  adəti  geniş  yayılmışdı.  Belə 

qəbirlər  Mil,  Qarabağ  və  Şirvan  düzlərində  və  dağətəyi  rayonlarda,  Kür  çayının 

341 

 

sahillərində qeydə alınmışdır. Ağcabədi, Ağdam, İsmayıllı, Ucar, Şamaxı, Xankəndi, 

Qəbələ  rayonlarında,  Mingəçevirdə,  Qalatəpə  xarabalıqlarının  ətrafında,  başqa 

rayonlarda yüzlərlə küp qəbir tədqiq edilmişdir. Küplərdə dəfn etmək adəti ən qədim 

əsrlərdən  başlanmışdır.  Bu  tip  qəbirlər  müxtəlif  vaxtlarda  Ön  Asiyada  və  Qafqazda 

geniş yayılmışdır. Albaniyada bu adət eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısından 

ta eramızın VIII əsrinədək mövcud olmuşdur. 

Albaniyanın  qəbir  abidələrinin  başqa  bir  tipi  ölülərin  gil  tabutlarda  dəfn 

edilməsidir.  Bu  dəfn  adətinin  İsmayıllı  rayonunda  Mollaisaqlı,  Hacıhatəmli  və 

Qalagah  kəndləri  ətrafında,  Qəbələ  rayonunda,  Quşlar  və  Savalan  kəndlərinin 

yaxınlığında,  habelə  Şamaxı  rayonunda  yayıldığı  öyrənilmişdir.  Saxsı  təknə  yaxud 

tabutlar  əsasən  bir-biri  ilə  birləşən  iki  hissədən  ibarətdir;  divarlarında  bir  neçə  kiçik 

deşik vardır. Kiçik gil tabutlar böyük tabutlardan  yalnız ölçüsü ilə deyil,  forması ilə 

də  fərqlənir,  onların  bir  və  ya  iki  tutacağı  vardır,  deşikləri  yoxdur,  uzunsovdur,  oval 

və  ya  dördbucaq  şəklindədir;  skeletlər  bükülü  vəziyyətdə  sol  və  ya  sağ  böyrü  üstə 

qoyulmuşdur.  İstiqamət  müxtəlifdir,  lakin  sifət  əksər  hallarda  şərqə  tərəf 

yönəldilmişdir.  Avadanlıq  əsasən  baş  hissədə,  mərhumun  üzü  qarşısında  və  ayaq 

tərəfdə  qoyulmuşdur.  Tabutlardan  kənarda  zərif  düzəldilmiş  saxsı  qablar 

yerləşdirilirdi.  Qəbirlərin  içərisində  şüşədən,  pastadan,  mərmərdən  və  i.a.  hazırlanan 

çoxlu  muncuq,  habelə  tunc  qolbaqlar,  üzüklər,  müxtəlif  asma  bəzəklər  və  maral 

təsvirli  metal  lövhə  aşkar  edilmişdir.  Gil  tabutlarda  dəfn  etmək  adəti  vaxt  etibarilə 

əsasən Yaloylutəpə mədəniyyəti dövründə, yəni eramızdan əvvəl III əsrdən eramızın 

I-II əsrlərinə qədər olan dövrə uyğun gəlir. 

Tarixi  Albaniyanın  ərazisində  katakomba,  taxta  qutu  və  çiy  kərpic  qəbirlər 

aşkara  çıxarılmış  və  öyrənilmişdir.  Qəbirlərin  bu  tipi  Azərbaycan  ərazisinə  sarmat-

massaget-alan  və  digər  irandilli  tayfalar  tərəfindən  gətirilmiş  və  yerli  əhali  arasında 

qismən yayılmışdır. 

Katakombalarda  olan  taxta  qəbirlərdə  maddi  mədəniyyətin  yüksək  inkişaf 

səviyyəsini  əks  etdirən  zəngin  dəfn  avadanlığı  vardı.  Bu  tip  qəbirlər  eramızın  I-IV 

əsrlərinə  aid edilir;  bunlar  yalnız  Mingəçevirdən tapılmışdır. Taxta  qəbirlərdə  ölülər 

bir  qayda  olaraq qoşa  dəfn  edilir,  onlar  üz-üzə,  bükülmüş  vəziyyətdə,  başları  cənub-

şərqə tərəf qoyulurdu. Dəfn avadanlığı taxta qəbirin həm içərisində, həm də bayırında 

yerləşdirilirdi;  ona  keramikadan  əlavə,  dəmir  qılınclar,  xəncərlər,  bıçaqlar,  gümüş 

piyalələr, qızıl və gümüş zinət şeyləri, üzük-möhürlər və i.a. daxil idi. Bu tip qəbirlər 

zadəgan zümrəni əks etdirir. 

Albaniyanın  maddi  mədəniyyəti  qəbir  tikililərinin  başqa  bir  tipində  -Xanlar 

rayonunda,  Mingəçevirdə,  Sabirabad  rayonu  ərazisindəki  Cəfərxan  kəndinin 

yaxınlığında  tədqiq edilmiş çiy  kərpic

 

qəbirlərdə  də  öz  əksini  tapmışdır.  Ölünün  tək 

dəfn edilməsi bu qəbirlər üçün səciyyəvidir. Burada ölü arxası üstə uzadılırdı. Bu tip 

342 

 

qəbirlərdən  əldə  edilən  materiallardan  bəlli  olur  ki,  onlar  iki  eranın  ayrıcına  və 

eramızın ilk əsrlərinə aiddir. 

Ayrı-ayrı  yerlərdə  indiyədək  qalmaqda  olan  metal,  daş  və  ağac  əmək  alətləri 

Albaniyanın iqtisadiyyatını öyrənmək üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bunlar dəmir 

oraqlar,  çapacaqlar,  bıçaqlar,  qayçılar,  bizlər,  iynələr,  dən  daşları,  kirkirə  daşları, 

sürtgəclər, bülöv daşlardan ibarətdir. 

Xınıslı,  Nüydü,  Qırlartəpə,  Yaloylutəpə,  Qaraköbər,  Torpaqqala  və 

Albaniyanın digər məskənlərində forması və ölçüsü müxtəlif olan əl dəyirmanları, o 

cümlədən qayıq şəklində çox iri dən daşları aşkar edilmişdir. Eramızın I-II əsrlərindən 

başlayaraq  işlədilən  kirkirə  daşlarının  tapılması  dən  üyüdülməsinin  yeni,  mütərəqqi 

üsullarının  tətbiqi  ilə  bağlıdır.  O  dövrdə  xeyli  miqdarda  dişli  oraqların  olması 

əkinçilik  sahəsində,  xüsusən  biçin  prosesində  əmələ  gələn  tərəqqini  arxeoloji 

cəhətdən  təsdiq  edir.  Arxeoloji  tədqiqatlar  zamanı  aşkar  edilən  bitki  qalıqları 

Albaniyada  əkinçiliyin  inkişafı  və  istehsal  olunan  məhsulların  çeşidi  haqqında 

mühakimə yürütməyə imkan verir. 

Dulusçuluq  məmulatı  Qafqaz  Albaniyası  iqtisadiyyatının  və  mədəniyyətinin 

daha  da  inkişaf  etdiyini  göstərir.  Eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  ikinci  yarısında 

Yaloylutəpə keramikasının yeni səciyyəvi formaları - qonşu ölkələrin keramikasından 

fərqlənən  süddanlar,  birayaqlı  və  üçayaqlı  vazalar  meydana  gəlir.  Yaloylutəpə 

keramikası  Şirvan,  Şəki,  Zaqatala  bölgəsi,  Gəncə-Qazax,  Mil-Qarabağ  düzü,  Alazan 

və  Kür  hövzəsi,  habelə  Dağıstan  ərazisində  olan  abidələrdən  məlumdur.  Yuxarıda 

qeyd  edilmiş  rayonlar  üçün  səciyyəvi  olan  keramika  kompleksinin  yeknəsəqliyi 

vahid,  səciyyəvi  iqtisadiyyata,  mədəniyyətə  və  əraziyə  malik  əhalinin  etnik 

yekcinsliyinə sübutdur. 

Albaniya  ərazisində  xeyli  miqdarda  dəmirçilik  məmulatı  üzə  çıxarılmışdır; 

onların  böyük  bir  qismi  yerli  ustaların  məhsuludur,  bununla  birlikdə  gətirilmə 

əşyalara,  başlıca  olaraq  zərif  qab-qacağa  və  bəzək  şeylərinə  də  təsadüf  edilir. 

Albaniyanın  yerli  xammala  əsaslanan  metallurgiyası  və  metalişləmə  sənəti  yüksək 

kamillik səviyyəsinə qalxmışdı. 

Alban  cəmiyyətinin  əyanlar  təbəqəsinin  məişətində  geniş  istifadə  olunan 

gümüş  və  mis  qab-qacaq  cəmiyyətin  sosial  cəhətdən  yekcins  olmadığını  da  aydın 

bildirir. 

Metal qablarla yanaşı, şüşə məmulatı da geniş yayılmışdı. Albaniyada şüşə qab 

istehsalının eramızın II-III əsrlərindən meydana gəldiyi ehtimal edilir. Əvvəlki dövrdə 

isə bunlar bir qayda olaraq Şərq ölkələrindən gətirilirdi. 

Zərgərlik də nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişdi. Arxeoloji tədqiqatların 

gedişində, xüsusilə qəbirlərdə aşkar edilmiş bəzək şeyləri öz formalarının və istifadə 

olunmuş  materialların  rəngarəngliyi  ilə  fərqlənir.  Bunlar  metaldan,  şüşədən,  gildən, 

pastadan, müxtəlif qiymətli və yarımqiymətli daşlardan hazırlanırdı. Bəzək şeylərinin 

343 

 

tərkibinə  qadın  tacları  (çələngləri),  boyunbağılar,  qolbaqlar,  üzüklər,  asma  bəzəklər, 

sancaqlar,  toqqalar,  muncuqlar,  müxtəlif  tikmə,  bəzəklər  və  i.a.  daxildir.  Əsasən 

Mingəçevir,  Yaloylutəpə,  Xınıslı,  Qəbələ,  Qaratəpə,  Qalagah,  Şortəpə,  Qırlıtəpə  və 

digər  Albaniya  abidələri  qazıntılarından  məlum  olan,  nəcib  metallardan  və  qiymətli 

daşlardan hazırlanmış bəzək şeyləri müəyyən qrup təşkil edir. 

Bəzək  şeylərinin  böyük  bir  qrupu  antik  dövrdə  geniş  yayılmış  qolbaqlardan 

ibarətdir.  Qolbaqlar  tuncdan,  gümüşdən,  qızıldan,  dəmirdən  hazırlanırdı.  Ayrı-ayrı 

keramik  qolbaq  nümunələri  də  məlumdur.  Qolbaqların  ön  kəsiyi  dairəvi  yaxud 

üçbucaqvaridir,  çox  vaxt  zoomorf  başcıqlar  şəklində  düzəldilən  ucları  bəzilərində 

aralıdır,  səthi  ya  saya,  ya  da  ornamentlidir;  bu  qolbaqlar  yalnız  bəzək  şeyləri  deyil, 

həm də qədim albanların ideoloji təsəvvürlərini əks etdirən ayin əşyaları idi. 

Boyunbağılar əsasən o dövrün ən erkən qəbirlərinin materiallarından tanışdır. 

Ucları  bir  qədər  genişləndirilmiş,  bitişdirilməmiş,  batıq  ornamentlə  bəzədilmişdir. 

Alban kişi və qadın qəbirlərində tez-tez üzük və sırğalara rast gəlinir - bunlar formaca 

bir-birindən  fərqlidir.  Onlar  əlvan  metallardan,  dəmir  və  sümükdən  düzəldilirdi. 

Üzüklər tökmə və döymə üsulu ilə düzəldilir; bəzən qiymətli daşlardan və şüşələrdən 

qaş qoyulur, zoomorf təsvirlər, həndəsi ornamentlərlə təchiz olunurdu. Qaşlı üzüklər 

möhür  rolunu  oynayırdı  və  xronoloji  cəhətdən,  bir  qayda  olaraq,  qaşsız  üzüklərə 

nisbətən  daha  sonralara  aiddir.  Üzük-möhürlərin  xarici  nümunələri  adətən 

Romadandır.  Onlar  Qafqaz  Albaniyasının  Roma  ilə  geniş  əlaqələrə  malik  olmasını 

təsdiq edir. 

Bəzək  şeyləri  arasında  sırğalar  xüsusi  yer  tutur.  Qızıl  sırğalar  Mingəçevir, 

Yaloylutəpə,  Xınıslı,  Qalagah,  Şatırlı  (Bərdə)  və  başqa  yerlərdə  aşkar  edilmişdir. 

Qeyd etmək maraqlıdır ki, Şatırlı antik məskəni yaxınlığında olan qəbiristanda qazıntı 

zamanı  müxtəlif  zərgərlik  məmulatı  ilə  birlikdə  tökmə  üsulu  ilə  sırğalar  və  digər 

bəzək şeyləri hazırlamaq üçün işlədilən daş qəliblər tapılmışdır. 

Bəndlər bəzək şeyləri arasında mühüm yer tutur. Gümüş, tunc, dəmir bəndlərə 

qəbirlərin  əksəriyyətində  təsadüf  edilir.  Əcnəbi  bəndlər,  əsasən  Roma  bəndləri 

çoxdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində əsasən tuncdan olan çoxlu miqdarda müxtəlif 

sancaqlar üzə çıxarılmışdır. Onlardan bəzilərinin başı tunc zəncirlərlə bəzədilmişdir. 

Rəngarəng  toqqalar,  piləklər,  asma  bəzəklər  və  xüsusilə  həm  yerli  ustalar 

tərəfindən  düzəldilən,  həm  də  kənardan  gətirilən  müxtəlif  muncuqlar  da  külli 

miqdarda  tapılmışdır.  Muncuqlar  əsasən  antik  dünyanın  məşhur  mədəniyyət 

mərkəzlərindən gətirilirdi və digər gətirilmə materiallarla birlikdə bunlar sübut edir ki, 

eramızdan  əvvəl  IV-I  əsrlərdə  və  eramızın  I-II  əsrlərində  Qafqaz  Albaniyası  Qara 

dənizin  şimal  sahilində  yerləşən  şəhərlərlə,  Parfiyanın,  Romanın,  Mesopotamiyanın, 

Misirin, Hindistanın, Suriyanın şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri və mədəni əlaqələr 

saxlamışdır.  Albaniya  ərazisində  ehtiyatı  bol  olan  əlvan  daşlar  keyfiyyətdə  ən  yaxşı 

344 

 

gətirilmə nümunələrdən  geri qalmayan bəzək şeyləri və  möhürləri düzəltməkdə  yerli 

sənətkarlar üçün xammal mənbəyi idi. 

Miladdan əvvəl I  minilliyə və  miladın ilk  əsrlərinə aid olan,  əsasən  hellinizm 

dövlətlərində,  Romada  kəsilmiş  sikkələrdən  ibarət  dəfinələr  və  ayrı-ayrı  sikkələr, 

habelə  albanların  öz  sikkələri  aşkara  çıxarılıb  öyrənilmişdir.  Gümüş  alban  sikkələri 

Bərdə, Xınıslı, Qəbələ, Nüydü, Qırlartəpə abidələrindən məlumdur. Aşkara çıxarılmış 

sikkə  dəfinələrinin  tədqiqi  göstərir  ki,  həmin  sikkələr  eramızdan  əvvəl  III  əsrin 

axırlarından etibarən Albaniyada zərb edilib yayılmışdır.