Tasavvuf va fikx. R e j a

Imom Molik. «Asxob al-xadis» okimiga Xijozda Madina maktabi vakillari tomonidan asos solindi. Bunga axli sunna imomlaridan Molik ibn Anas (93-179\712-795) «uz amalietida fakat Kur`on va xadisga suyanish ta`limoti»ning asoschisi buldi. Manbalarga kura Molik ibn Anas butun umri davomida Madina shaxridan chikmagan. Imom Molik nomi bilan mashxur bulgan mazkur fakix Molikiy mazxabining asoschisidir. Molik ibn Anasning mashxur «Kitob al-Muvatto`» nomli asari mavjud.
Imom Shofi`iy. Yukorida nomlari va asoschilari zikr etilgan bu 2 okimni axl as-sunna imomlaridan bulmish Imom Shof`iy nomi bilan mashxur Muxammad ibn Idris ash-Shofi`iy (151-179\767-804) nazariy jixatdan birlashtirgan. U Shofi`iy mazxabining asoschisi bulib «al-Umm» nomli asar muallifidir.
Axmad ibn Xanbal. Keyinchalik «as-Salafiyyun»lar okimi tarafdori bulib axl as-sunnaning turtinchi imomi deb e`tirof etiladigan Imom Axmad ibn Xanbal (164-241\781-855) uz faoliyatini olib bordi. U Xanbaliy mazxabining asoschisidir. Imom Axmad ibn Xanbal «al-Musnad» asarining muallifidir.
Buyuk mujtaxidlar davrida yukorida zikr etilgan mujtaxidlar nomi bilan boglik asosiy sunniy xukukiy mazxablar paydo buldi va uz ta`limotini shakllantirdi.
Taklid davri. X-XII asrlarga kelib fikx ilmi uzining rivojlanish tarixida keyingi boskich, ya`ni «taxlid davri»ga utdi. Bu davr fikx ilmi davrlar an`anasi ta`siri ostida rivojlanib, yuksak bir makomga erishgan vaktga tugri keladi. Yukoridagi davrlardan ma`lum bulgani kabi buyuk mujtaxidlar vujudga keldilar, ularning tarafdorlari paydo buldilar. Turli mazmundagi asarlar ezildi va sharx etildi. Bu davr fakixlarida taxlid ruxi kuchli edi. Ularda asosan uzlaridan oldingi mujtaxidlarning fikrlarini «shar`iy nass» sifati kabul etar edilar. Shunday bulsada bu davr fakixlari orasida uzlarining ilmiy-amaliy faoliyatlari natijasida mislsiz bebaxo asarlar yaratgan allomalar etishib chikdi. Ularning bu asarlari uzok davr mobaynida muxim manba bulib xizmat kilish bilan birga, xozirgi kunda xam uz mavkeini va kadr kimmatini yukotgani yuk.
VIII asrning oxiri- IX asrning boshlarida Movorounnaxrda islomdagi axl as-sunnaning Xanafiyya mazxabi tarkala boshladi. Buxoro va Samarkand shaxarlarida shu mazxab ta`limoti asosida Movarounnaxr fikx maktabi tarkib topdi. Movarounnaxrlik fakixlar teran bilimlari, kimmatli asarlari bilan islom dunesida katta shuxrat kozondilar. Fakixlarning davlat xukmron doiralari, xalk ommasiga ta`siri juda kuchli edi. Diniy va ijtimoiy xaetda uchraydigan barcha muammoli masalalar fakixlar orkali echilgan. Fikx shaxs, oila va jamiyat xaeti turli shaxobchalari masalalarini kamrab olganligi tufayli Movarounnaxr maktabi namoyandalari bu ulka xalklari an`analari, urf odatlarini umumislom mavkelaridan turib taxlil kilishdek vazifani bajarganlar. Movarounnaxrlik fakixlarning bir necha avlodlari faoliyati orkali maxalliy xalklarning tarixiy, xukukiy an`analari islom madaniyatida uz aksini topdi.
VIII-X asrlarda Movarounnaxrning ayrim shaxarlardagi xanafiylikka asoslangan ilmiy markazlar paydo buldi. Bunga Irok va xurosan maktablarining ta`siri katta buldi. Buxoro maktabiga Abu Xafs Axmad ibn Xafs al-Kabir al-buxoriy (vaf. 832y) asos solgan. Samarkand ilmiy markazining shakllanishiga Abu Sulaymoon al-Juzjoniy, Ibn Samoa va Shaddod ibn Xukaym kabi Balx fakixlarining xizmati katta buldi. Buxoro fakixlari bu davrda asosan fikxning amaliy masalalari bilan, samarkandliklar esa uz ilmiy faoliyatlarini iloxiet mavzui bilan shugillanishga karatdilar.
XI-XIII asrlarga kelib fikx ilmi uzining yuksak tarakkietiga etishdi. Koraxoniylar (999-1212) davri fakixlari xakida ilmiy tadkikot olib borgan Turkiyalik olim Y.Z/Kavakci bu davrda uch yuzga yakin fakixlar etishib chikkanligi, 20dan ortik fatvolar majmuasi, uch yuz ellikdan ortik fikxiy asarlar yaratilganligi va shulardan 98% xanafiy fikxiga oid ekanligini aytib utadi. Xakikatan xam Movarounnaxr xanafiy mazxabining «kal`asi» edi desak adashmaymiz. «Xanafiylik sharkka eyilar ekan, u Xurosan va Movarounnaxrda uziga mustaxkam makon topdi. Bir gurux mashxur xanafiy fakixlari xam shu dierlarga mansubdir. Xanafiy fakixlari sulolalaridan: Buxoro sadrlari- V\XI asrdan to mugullar davri (603-1043\1206-1634)ga kadar Buxoroda Ibn Moza Maxmud (vaf. 570\1174y) oilasining xanafiy fakixlari meros tarikasida kelaetgan «Sadr» unvoni bilan mamlakat siesiy idoralarida va turli xokimliklarida yukori mansab soxiblari edilar, ar-Rigdamuniy, az-Zaranjariy, al-Maxbubiy, as-Saffor, al-Pazdaviy, samarkand sayyidlari, al-Xayzoxaziy,al-Akiliy. Al-Marginoniy oilalari ilm va ijtimoiy xaetda kuchli mavkega ega buldilar. Ilm fan rivojlandi. Kuplab yirik olimlar etishib chikdilar.
Umuman fikx, xususan xanafiy mazxabining rivojlanish tarixida XI-XII asrlardagi Movarounnaxr fakixlarining ilmiy faoliyati juda muxim urin tutadi. Bu davrda etishib chikkan xanafiy fakixlaridan ad-Dabusiy Abi Zayd, al-Xalvo`iy, Abu Bakr Muxammad as-Saraxsiy, az-Pazdaviy Ali, as-Sadr ash-Shaxid Umar, an-Nasafiy Umar, Alouddin as-Samarkandiy, Ibn Moza Maxmud, al-Attobiy Axmad, al-Kosoniy Masud, Kozixon va yukorida zikr etilgan al-Marginoniy Ali kabi ma`lum va mashxur fakixlarning nomlarini keltirish mumkin.