Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor
Yüklə 0,9 Mb.
|
|
Tayanch suz va iboralir:
Zexn, idrok, ishtiyok, otimizm, krnikmaslik, iste’dod, jamoaviy zexn, fonatik, diagnost, metodolog, jamoaviy idrok, erudit, Ilmiy matab, individualist. Mavzu yuzasidan nazorat savollari: Olimda jamoaviy faoliyat jarayonida kanday kabiliyatlar shakllanadi? 1. Zexn va idrokning belgilari. 2. Ishtiyok xakida tushuncha bering. ZDonikmaslik zexn va idrok belgisi sifatida 4. Optimiz tushunchasini izoxlang. 5. Olimlar individual xususiyatlari kanday sinflanadi? 6. Jamoaviy idrok tushunchasini izoxlang. 7. Olimlarning sifatini xisobga olishda nimalarga rioya kilish kerak? 8.Ilmiy maktab tushunchasini izoxlang. 9. X,akikiy shogird uz ustoziga yetishi uchun nimalarga e’tibor berishi kerak ? Tavsiya etilayotgan adyabiyotlar Peregudov L.V., Saidov M.X., Alikulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. — Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 2. Ilmiy ijodoyot va ilmiy bilish Dalil deb xakikatni tasdiklovchi, inkor etib bulmaydigan narsa xodisalar xakddagi bilimlar majmuasiga aytiladi. Dalilning asosan im xususiyati bor: 1.X,ayotiy bulgan real vokealar, xususiyatlar, munosabatlar, boglanish. uzgarishlar, jarayonlarni uzida ifoda etadi. 2.X|ak;ikatni isbotlovchi fikrlarni tulakonligini, inkor e bulmasligini, reallikka mosligini karor toptiradi. Tevarak atrofdagi barcha narsa va xodisalarning mavjudligi, barkarorl^ xodisalarga munosabat kabi jarayonlar dalillarga suyangan xolda taxlil mushoxada kilinadi, Aslida esa dalil bulishi yoki bulmasligi mumkin. Saba shunday narsa va xodisalar borki, ular dalil va isbotni talab kilmaydi, ular tasvirlash uchun dalilga murojat kilish shart emas. Ammo, ilmiy ijodtsa da/ zaruriy talab xisoblanadi, u fanning ajralmas kismidir, zero fan yan xakikiy bilimlarni berish uchun dalillarga suyanadi. Xdr bir ijod namung falsafaning kategoriyalari bulmish — sabab va okibat, imkoniyat va vokeil) mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, moxiyat va xodisa bir butun xolda xam kismlar orkali ularning metodologii xususiyatlaridan foydalanib, xulosalarini chikaradi. Bu xulosalar dalil tushunchasi orkali amal oshirilganda ijodda mustaxkam zfinni egallaydi, ijod natijasi xatsikat aylanadi. Dalil falsafiy kategoriyadir. Demak, u universal xarakterga ega buli barcha narsa va xodisalarga taalluklidir. U xakikatni tuldiruvchidir. Ba’; olimlar dalilni xakikat sinonimidir, deb tushuntiradilar. Bu kategoriyal; uzaro yakin bulsalarda, ular turlicha vazifalarni bajaradilar. Avvalo, xakik: tushunchasi dalil tushunchasiga nisbatan keng ma’nodagi tushuncha bulib, unyu nisbiyligini kushimcha dalillar bilan tuldirish mumkin va xokazo. dalillarning yigindisidir. Dalilning quyidagi turlari mavjud: Xdaikiy dalil; Yolgon dalil; Tulik dalil; Tulik bulmagan dalil; Taxminiy dalil; Isbotlanmaydigan dalil; Isbotlangan dalil; Ilmiy dalil va boshkalar. Dalil turlari vokeilikdagi narsa va xodisalarning xarakteridan ke chщadi. Dalil aloxida-aloxida olingan narsa va xodisanarni uzida aks ettirg Umumiy dalilning bulishi mumkin emas, dalil - konkret 42
kelmaydi, balki konun va konuniyatlar asosida vujudga kel buladi. Yolgon dalil esa buning aksi bulib, konunlar va konuniyatga moe emas; U fakat insonning tafakkurida aks etadi, xolos. Yolgon dalillar shubxali bux ularni bir necha bor tekshirish, aniklash talab etiladi. Yolgon dalillar in tomonidan nojuya ish va faoliyatlar jarayonida kullaniladi. Ammo, yel dalillardan voz kechib bulmaydi, ularning foydali tomonlarini olib, xayo tatbik etish lozim. Masalan, shunday vokea va narsalar buladiki, ular tugris (vaziyatga karab) yolgon dalil aytishga tugri keladi, ya’ni ikkala karama-kar tomonlarni moslashtirish, uygunlashtirish uchun vaktincha yolgon dalil, foydalanish mumkin. Bu bilan, albatta, yolgon dalillar ilmiy ijodning asosi ekan, degan xul kelib chikmasligi kerak. Tulik bulmagan dalillar tugrisida suz yuritga izlanuvchi uz fikrining ilmiyligini isbotlash uchun kushimcha dalillar topi: xarakat kiladi. Kushimcha dalillar esa tulik bulmagan dalilni tulik dali aylanguncha unga kumaklashadi. Kushimcha dalillar ilmiy ijodda katta axamiya egadir. Ilmiy ijodda shunday dalillar xam borki, ularni kayta isbotlashga tu) keladi. Chunki davr utishi bilan xar kanday dalil kayta isbotlanishni ta etadi. Bu xolat, ayniksa, ilmiy kashfiyotlarni ochishda kuprok kuzda tashlana Isbotlangan dalillardan amaliyotda tugridan tugri foydalaniladi. Ilmiy ijod ilmiy dalillar negizida ish yuritadi, faoliyat kursata Ilmiy ijodda dalillarga erishish ogir va mashakkatli mexnatni talab eta vakt va sabrlilikni istaydi. Dalillarni kulga kiritish bevosita va bilvosita bulishi mumkin. Ikk; jarayon xam zaruriy xolatdir. Bevosita dallilarni kulga kiritishda narsa xodisalarning uz xolati, tarakkiyoti, rivojlanishi kifoya kiladi. Bilvos] dallilarni kulga kiritishda ma’lum shart-sharoitlar, kushimcha ashelar, tex? vositalar, kurgazmali kurollar talab etiladi. Demak, dallilarni kulga kirit sub’ektiv va ob’ektiv shart- sharoitlarga boglikdir. Dalil insonning bilim doirasini kengaytiradi, bilim esa insonsh ajralmas kismidir. Moddiy olam oddiy bilim asosi bulgan cheksiz, rang-barang narsa xodisalarning yigindisidan iboratdek bulib kurinadi. Ammo oddiy kuzat] asosida xodisalarning moxiyatini bilish mumkin emas. Agar bilish odl kuzatishdangina iborat bulsa, u vaktda biz xodisalarning konun konuniyatlarini aslo bila olmas edik. Shu sababli xam, dalilning asos vazifasi moddiy olamni bilishda ishtirok etib, u tugrisida inkor E1 bulmaydigan fikrlar tasdigini berishdir. Olam va uning konuniyatlari bilish osonlikna kechmaydi. Olamni bilish goyat murakkab jarayondir.U xakik ilmiy dalilni, ijodni talab etadi. Dalillar farazlarni taxlil kilish uchun xam asosdir. Chunki farazlar xa xakikiy ilm emas. Farazlar xam bilishning ma’lum chegarasi bulsa-da, ins farazlarga asoslanib faoliyat kursatmaydi. Farazlarning xakikiyt tekshirish, aniklash dalillar yordamida amalga oshadi. Farazlarni xayotishp tasdiklash yoki inkor kilish vokeilikning xarakteriga karab tajriba kuzatish, moddellashtirish, mantikiy yondoshishlar orkali amalga oshiri Xar bir tadkikot, ma’lumki, farazlarni urtaga tashlash bilan boshlanad] farazlar tadkikot negizini tashkil etsa-da, dalilga muxtoj. Ana shu r orkali tadkikot natijasi kurinadi. Ta’kidlash lozimki, nazariyalar dalillar yordamida urtaga tashlanadi va uz navbatida isbotlanadi. Nazarv dalilsiz, dalillar nazariyasiz bulishi mumkin emas. Aks xolda nazariyalar i miyasidagi muloxazalardan iborat bulib kolaveradi. Jamiyatdagi ba’zi muammolar ayrim ijtimoiy- gumanitar fayla dalillarga asoslanadi. Mantikiy dalillar xakщatga yakin dalillar Masalan, Uzbekistan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov mafkuramiz xz! fikr yuritganda kuyidagi muxim jarayonlarni ta’kidlaydi: jamiyata mafkurasi, odamlar urtasidagi uzaro munosabatlarning ma’no-mazmun belgilab beradi. Jarayonlarning shshiy-nazariy asoslarini, ularning yangi-yangi kirralar mukammal ochirib berish, ukuvchilarimiz, talabalarimizga, keng jamoatchiln sodda, lunda kilib tushuntirib berish va ularni yangi xayoti, zamon talablar javob beradigan jamiyat kurilishining faol va jushkin ishtirokchilar aylantirish-xozirgi kunning eng dolzarb vazifalari katoriga kiradi. Buning uchun birinchi galda tarakkiyotimizning xar bir yunalishi jamiyatimizdagi siyosiy, ijtimoiy-iktisodiy, ma’naviy munosabatlari rivoji xakvda maxsus darsliklar, kullanmalar, ommabop adabiyotlar yarat zarur". 43
soxalarga taalluklidir. Ularni amalga oshirish uch mantikiy dalillar asosida ish yuritib, darsliklar, kullanmalar, ommab adabiyotlarning ta’sirchanligiga e’tiborni karatish dolzarbdir. Tasdikd utkazib xayotga tatbik etish mumkin bulmagan jamiyat tarakkiyotini fakat izch tushuntirish, ularning xakikat ekanligini targib etish yuli bil xayotiyligini ta’minlash mumkin. Tushuntirish natijasida xar bir inson u yashayotgan jamiyat yoki davlatning maksadini teran anglaydi va uni amal oshirishga xarakat kiladi. Ilmiy tadkikotda dalil tuplash bir kancha usullar orkali amal oshiriladi. Bu usullarga: kuzatish, tajriba utkazish, kiyoslash, taxlil va sint kilish, umumlashtirish, formalashtirish, baxs kilish va boshkalar kiradi. A ! shu usullar orkali dalillar tuplaganda ob’ekt ob’ektiv xolda tasvirlanad Ob’ektiv xolda tuplangan dalil ilmiy ijodda yukori baxolanadi. Ilmi bilimda yoki ilmiy tadkikotda dalshshing kuyidagi vazifalarini e’tibor! olishlozim: 1. Oldingi bilimlar asosida yangi bilimlarni xosil kilish; 2. Narsa va xodisalar tarakkiyotini tugri aks ettirish; 3. Ob’ektlarning faoliyatini tugri tavsiflash uchun asos shart ekanligini xisobga olish; 4. Ob’ektiv vokeilikni tugri tushuntirishdagi ishtirokini e’tirof etish va bopщalar. Ilmiy ijodda yukrrida ta’kidlangan dalil turlari ishtirok etishi mumkin. Albatta, ularning barchasi xakida tadkikotchi tuda tassavurga ega bulishi, ularni bir-biridan ajratishi zarurdir. Aks xolda, dalillar samara bermasligi mumkin. Ilmiy dalillar kudratli kuchga ega. Ular oldindan aytib berishni xam ta’minlaydi. Masalan, "Kushlar va xashorotlar, ya’ni xavodan ogir ob’ektlar fazo muxitida uchishga krdirligi buyuk mexanik N.Ye.Jukovskiy tomonidan xozirgi zamon termodinamikasining negizini tashkil etuvchi kutarma kuch nazariyasining yaratilishiga olib keldi. Barcha eng yangi aviatsiya va kosmonavtika vositalari-raketalar, samolyotlar, vertolyotlar, dirijabllarni loyixdlash Jukovskiy kashf etgan aerodinamika krnuni asosida amalga oshirildi". Ijodiy faoliyat murakkabligi sababli, bu murakkablik dalillar olishda xam namoyon buladi. Ta’kidlash lozimki, dalillar mavxum bula olmaydi. X,ar kanday dalil anikdir. Bu aniklik dalillar natijasidir. Fanlarda dalillar uz xolicha kuzga tashlanavermaydi. Ob’ektiv real narsa va xodisalarni unlab, yuzlab chigirikdan utkazish natijasida paydo buladi. Dalillarni nisbiy xamda mutlak dalillarga bulish yuli bilan farklash kerak, ular bir xil emas. Masalan, Uzbekistonning mustakil bulganligi Birlashgan Millatlar Tashkiloti uchun mutlak dalildir. Uzbekistonning bozor munosabatlariga utishi, yangi jamiyatning paydo bulishi nisbiydir. Chunki yangi jamiyatning paydo bulishi jarayonida bozor munosabatlariga ushshning mazmun moxiyati davr talabidan kelib chikib, yangi dalillar bilan tuldirilishi mumkin. Bu jarayonlar ma’lum fanlardagi xozirgacha ma’lum bulgan dalillarni tuldiraveradi va tarmokdarni kengaytiradi. Dalillar tuplashda uslublarni tugri tanlay bilish katta axamiyatga ega bulib, tugri uslub tanlanganda xatolardan xoli bulish mumkin. Anikrogi, ilmiy tadkikotlarning ravnaki va kelajagi uslub tanlashda mujassamlashgan. Ilmiy tadkikrtga dalillar xaet baxsh etadi. Natijada fan tarakkiyoti xam jadallashadi. Uning tizimida yangi soxalar paydo buladi. Dalillar tuplash fan nuktai nazarida cheksizdir. Sababi, bilishning uzi xam cheksizdir. Bu cheksizlik olamdagi narsa va xodisalarning bitmas-tuganmasligiga olib boradi. Ana shu tarika dalillar tuplash inson faoliyatidan doimiy urin olgan. Dalillarni izlash jarayonida yangi dalillarga duch kelinadi. Bu esa uz navbatida, yanada yangi dalillarni ochishga imkon yaratadi. shunday ekan, tadkikrt dalillar uzluksizligini takozo etadi. Ushbu krnuniyatlar ta’sirida yangi kashfiyotlar paydo buladi. Bu esa ijodiy izlanuvchi tafakkurining yorkin faoliyatini keltirib chikaradi. Yangi dalillarni uz doirasida, ya’ni ularni taxlil kilish, uxshashligini bilish, aloka va munosabatlarga e’tiborni karatish, foyda va zararni baxolash yuli bilan xayotga tatbik etish jarayoni xal etiladi. Ilmiy tadkikotda ilmiy dalillarni tuplashdan maksad undan kundalik xayotda izchil foydalaniщtsir. X|ayot, turmush tarzi uchun foydali bulmagan dalillar tuplashdan uzok bulish xar bir tadkikotchining muxim vazifasidir. Ilmiy tadkщotda dalillar ijodiy izlanuvchining ilmiy olamini yaratad Dalillar ijodkorga su v va xayotdek zarurdir. Tadkikotchi yaratayotgan yangili kashfiyot mantikiy dalillar, farazlar, nazariyalar, mantikiy xulosala jarayonida paydo buladi. Natijada eski dalillar inkor etilib yangilari payd buladi. 44
kuroldir. Ilmiy tadkikrtda dalil tuplash izlanuvchida maxorat va mexnatni, izlanuvchanlikni va sezgirlikni, tadbirkorlik v xushyorlikni, mutlakr soflikni, ob’ektiv xulosa chikarishni talab etadn Tadkikotchi esdan chikarmasligi lozimki, izlanish natijasida olgan yangiliklar tavsiyalar, xulosalar fakat uziniki bulib kolmaydi, balki ular jamiyat mulkip aylanadi. Ushbu jarayonlarni uz faoliyatida mujassamlashtirgan shaxslar fa tarixida oz emas. Ular uz dalillarining xakligini isbotlash yulida uz jonlarini fido etganlar. Bularga misol inkivizatsiya davridagi olimlar (Galiley, Kopernik, Jordano Bruno) faoliyatidir. Shunday ekan, dalillar ilmiy ijodning tarkibiy kismlarini tashkil etadi. Bu jarayonsiz izlanuvchi faoliyat kursata olmaydi. Ilmiy tadkikotlarda dalillarni tasdiklash xam uz-uzidan bulmaydi. Sababi, tadkikotchining erishgan dalillari ba’zi boshka izlanuvchilarni shubxaga tushirish mumkin. Bu shubxa izlanuvchini sarosimaga olib keladi. Shu sababli, tadkikrtchi uzi erishgan dalilni oxirgi nukta deb bilmasligi kerak. Oldindagi karama karshiliklarga ruxan tayyor turish, matonatli b^lish talab etiladi. Dalillar turli jarayonlardan muvaffakdyatli utgandan sung, natijasi kurinadi. U uzini amaliyotda tasdiklasa, bu dalilning kelajagi porlokdir. Ilmiy ijod jarayoni sub’ekt (ega) va ob’ekt (narsa) faoliyatiga boglik,. Sub’ekt va ob’ekt dalilning ikki kanotidir. Sub’ekt va ob’ekt xam falsafiy kategoriyalardir. Sub’ekt - bu ob’ektiv olamdagi narsa va xodisalarning moxiyatini bilish va ularni nisbatan uzgartirishga ta’sir etadigan faoliyat egasidir. Ob’ekt - bu sub’ektning izlanish manbai bulib, sub’ektga bilim beradigan vokeilikdir. Sub’ekt deganda, kuprok shaxe, inson faoliyati tushuniladi. Shu bilan birga, ilmiy izlanishda ishtirok etadigan zamonaviy texnik vositalarni xam, insonning uzini xam sub’ekt katoriga kiritish mumkin. Asosiy sub’ekt boshka jonli mavjudotdan uzining amaliy faoliyati bilan fark kiladi. U vokeilikni bilibgina kolmaydi, balki uni nisbatan uzgartiradi. Tabiat va jamiyat bilan uzaro mulokrtda buladi. Ushbu jarayonda sub’ekt faol, ob’ekt esa passivdir. Xuddi shu faollik insonni sub’ektga aylantiradi va sub’ekt tabiiy xamda sun’iy vositalar yordamida tabiat, jamiyat xodisalariga, narsa xamda jarayonlarga, ya’ni uz faoliyatining ob’ektiga ta’sirini utkazadi. Bu esa ilmiy dalil tuplashning muxim jixatlaridir. Sub’ekt faoliyati xakvda I.Kant, I.G.Fixte. G.Gegellar Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|