Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor

Tayanch suz va iboralar:
Dalil, xakikat, sub’ekt, ob’ekt, dalil turlari, faraz, ilmiy dalil, sub’ekt-ob’ekt faolligi, tulik, dalil,
yolgon dalil, taxminiy dalil, isbotlangan dalil, isbotlanmaydigan dalil.
Mavzu yuzasidan nazorat savollari:
Dalil tushunchasi va uning mazmun moxiyati
Ilmiy taddikot va ijod tizimida dalil nimalarni ifodalaydi?
Dalilning turlari.
Sub’ekt va ob’ekt xakida tushuncha bering.
Dalil va farazning birligi.
Dalilda sub’ekt va ob’ekt kanday vazifalarni bajaradi?
Dalil falsafiy kategoriya sifatida nimalarni izoxlaydi?
Dalilning ilmiy tadkikotlardagi urni va axamiyati.
Dalilning asosiy vazifalari.
Tavsiya etilayotgan adabiyotlar
Peregudov L.V., Saidov M.X., Alikulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. -
Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002.
Peregudov L.. Metodologiya nauchnыx issledovaniy. — Tashkent, 2002
Gryaznov V.M. Metodologiya nauchnogo tvorchestva. — M.: RUDN, 2000.
ZakinYa.X., Rashidov N.R. Osnovы nauchnogo issledovaniya. - T.: Ukituvchi, 1981.
208s.
Davronov 3. Ilmiy ijod metodologiyasi. - T.: Iktisod-Moliya, 2007.
Siddikov A.M. Rozenblit M.S. Praktikum po metodologii nauchnыx
issledovaniy. - M.: MLTI, 1986.
Sibirskaya M.P. Professionalnoe obuchenie: Pedagogicheskie texnologii.
Sankt Peterburg, 1996. - 99 s.
Fizika va astronomiya ta`limida tahlil va tadqiqot usulllari fanining maksadi- magistrant
talabalarga ilmiy tadqiqotlarning asosiy tushunchalari, ta’riflari, usullari va boskichlari
xakida nazariy bilimlarni berish, ularni ilmiy tadkikotlarni olib borish metodologiyasi,
eksperimentlarni bajarish usullari, olingan natijalarini ishlab chikish va taxlil etish metodlari, ularni
rasmiylashtirish va amaliyotga tatbik etish usullari bilan tanishtirishdan iboratdir. Ushbu fanni
uzlashtirgan talaba da_shshiy_so>shsi„^bu-yina_ ilmiy tadkikot ishlarini bajarish, magistrlik
dissertatsiyasi mavzusi buyicha ilmiy izlanishlarni olib borish metodlarini, tajriba natijalarini
taxlil kilishni, xulosalar chikarishni, amaliyotga tadbik etishni, urganilayotgan ob’ektning
matematik modelini tuzishni uzlashtirib ( Asosiy ta’rif va tushunchalar Fan - inson faoliyati soxasi
bulib, uning vazifasi borlik xakidagi ob’ektiv bilimlarni ishlab chikish va nazariy tomondan
tizimlashtirish xisoblanadi. Bu soxa kuyidagilarni^ichig^rladi:
ilmiy tushunchalar, postulatlar va aksiomalar, ilmiy krnunlar, nazariyalar va farazlar, emperik ilmiy
dalillar, uslublar, usullar va tadkikot yullari tarzidagi uzluksiz rivojlanib boruvchi bilimlar tizimini;

---

---

46
bilimlarning mazkur tizimlarini yaratish va rivojlantirishga yunaltirilgan insonlarning ilmiy faoliyatini

va ijodini;
insonlar ijodini ilmiy mexnat ob’ektlari, vositalari va ilmiy faoliyat sharoitlari bilan ta’minlovchi
muassasani.
Fanning asosiy maksadi -xolis dunyoni ya’ni borlshushng nazariy aksini bilish va tabiatga jamiyat
uchun foydali natijalar olish maksadida ta’sir kursatishdan iboratdir,
Postulatlar va aksiomalar ilmiy bilishning boshlangich xolati xisoblanadi, ular tizimlashtirishning
boshlangich shakli bulib, ta’limot, nazariya va x-k. YAarning asosini tashkil kiladi.
Ta’rif ilmiy bilimni umumlashtirish va tizimlashtirishning oliy shaklidir. U mavjud ob’ektlar,
jarayonlar va xodisalarni umumlashtirib idroklashga, shuningdek, yangilarini oldindan aytib berishga
imkon beruvchi tadkikotlarning ilmiy tamoyillari, konunlari va usullarini ifodalaydi.
Ilmiy bilim tarkibida ilmiy konunlar muxim axamiyatga ega. Ular tabiat, jamiyat va tafakkurdagi eng
axamiyatli, barkaror va takrorlanuvchi ob’ektiv ichki boglikdiklarni aks ettiradi. Odatda, ilmiy
konunlar umumiy tushunchalar vakategoriyalar jumlasiga kiradi. Agarda ilmiy natijaga erishishda
vosita sifatidagi dalil materiallari yetarlicha bulmasa, unda faraz (gipoteza)dan foydalanadi. Faraz
ilmiy taxmin bulib, tajribada tekshirishni talab etadi va nazariy jixatdan ishonchli ilmiy nazariya
bulishi uchun asoslanishi lozim.
Faraz uzining rivojlanish jarayonida uch boskichni bosib utadi: Dalilli materialning tuplanishi.
Farazning shakllanishi. Amalda sinalishi va tasdiklanishi. SHu tarzda faraz ilmiy nazariyaga aylanadi.
Oddiy farazda ob’ektning fizik xossalari xakida taxminlar kilinadi, keyin esa uning matematik
nazariyasi
beriladi.Faraz ushbu xollarda asosli xisoblanadi: Bilish tamoyillariga zid bulmasa.Avvaldan fanga
ma’lum bulgan konunlarni e’tiborga olsa, ammo yangilarini ularga yakinlashtirib kurmagan
bulsa.
Ilgari surilgan barcha omillarni tushuntirib bersa. Uni tekshirish mumkin bulsa. U mumkin kddar
soddalik asosida kurilgan bulsa, (ya’ni uzida kerak bulmagan elementlarni saklamasa).
Mantikka zid bulmasa. Ma’lumki, bitta xodisa uchun odatda bir emas, balki bir nechta farazlar ilgari
suriladi. Ayrim xolarda ularning ba’zilari bir-birini inkor etadi. Bu esa noxush xolat xisoblanmaydi,
chunki turli farazlarning mavjudligi turli soxalar buyicha taxlil kilishni talab kiladi, bu esa ilmiy
umulashtirish
jarayonini jiddiy tarzda amalga oshirish uchun zamin yaratadi. Ma’lumki ma’lum bir narsani isbotlab
yoki inkor etib, olim yangilikni kidiradi. Faraz tasdiklanadimi yo'ki yukmi, bunga boglik
bulmagan xolda, u xakikdtni izlanishiga yordam kursatadi. Tugri bulmagan faraz xam foyda
beradi, chunki uni
inkor etish jarayonida xakdkatga olib boruvchi yullar torayadi va kiskaradi. Agar faraz tasdiklansa, u
ilmiy nazariyaga aylanadi. X^ar kanday bilim xam ilmiy bulmaydi. Ilmiy bilim xodisalarning uzaro
boglanish va sodir bulish konunlarini ochib beradi va ularning kelgusidagi tarakdiyoti xakida bashorat
kiladi. Ilmiy bilimning xakdoniyliga amaliyotda mutlakr tekshirish bilan kafolatlanadi. V Ilmiy
nazariya deb nazariy bilimlarni tashkil kilishning eng yukori shakliga aytiladi. U ma’lum bir soxadagi
asosiy goya va gipotezalarni yagona bir tizimga birlashtiradi.

Nazariyaning xakkoniylik mezoni - bu

amaliyotdir. Tabiat va jamiyatning ob’ektiv konunlarini bilishga asoslangan ilmiy nazariyalar ushbu
konunlar natijasida kelgusida vujudga keladigan xodisalarni oldindan kura olish imkoniyatini beradi.
Ilmiy nazariya — bu ma’lum bir xodisalar yigindisini tushuntirib beruvchi va ilgari surilgan barcha
konuniyatlarni asoslovchi va shu soxada ochilgan konunlarni yagona bir asosga birlashtiruvchi
bilimlar tizimidir. Masalan: nisbiylik