Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor
Ilmiy tadqiqotning asosiy bosqichlari
Yüklə 0,9 Mb.
|
|
Ilmiy tadqiqotning asosiy bosqichlari
Reja: 1. Emperik nazariy tadqiqotlarning uzviy bog`liqligi va farqli jihatlari. 2. Emperik tadqiqot va uning asosiy bosqichlari. I-bosqichi 3. Emperik tadqiqotning II-III-bosqichlari Tadkikodlarni ma’lum bir ketma-ketlikda va yukori samarada bajarish kullaniladigan metodlarning tizimi metodika deyiladi. Metod-ilmiy tadkikot metodikasining asosidir. Metod deganda jarayonni nazariy jixatdan ta’riflab berish va amaliy jixatdan amalga oshirish uchun foydalaniladigan usul tushuniladi. Metodologiya—urganilayotgan masalani xususiyatlarini e’tiborga olgan tadkikot metodlarini tanlash va kullash imkonini yaratib beruvchi fan, Metodikalar turlicha bulishi mumkin: eksperimental va nazariy tadkiko; metodikasi, olingan natijalarni kayta ishlash va rasmiylashtirish metodik tadkikotlar samarasini baxolash metodikasi va x.k. Metodikani ilmiy jixatdan asoslash uchun reja dastur tuziladi. Reja-das murakkab masalani bir kancha oson masalalarga bulib yuborish va tadkidoirasini aniklashdan iborat. Bunda xar bir masala anik ravsh ta’riflanadi, asoslanadi va boshka masalalar bilan uzviy boglikligi topila Bunda tadkikodning mantikiy ketma — ketligi belgilanib, ayni vaktda bu dikkatni jalb kilib, xal kilinishi lozim bulgan bosh vazifa aniklanadi. Re; dasturni tuzishdan oldin vazifalarni yechish metodlari bilan tanishiladi. Kelgusi tadkikotlarni detallarini kura bilish, ularni tuzish va asoslash vazifa emas, shu sababdan rejaga u bu tuzatishlar kiritiladi. Reja-das ilmiy raxbar tomonidan takdim etilishi mumkin, ammo bunda tadkshotchi u tulik ravishda uzlashtira olmasligi mumkin. Eng makbul variant bul!tadkikotchi adabiyotlar taxlili va uzining fikr muloxazalari asosida reja dasturni uzi tuzishi va raxbari bilan kelishishi xisoblanadi.Ilmiy tadkikot metodlari 3 turga bulinadi. Emperik tadkikot metodlari. Emperik v a nazariy tadkikod metodlari. Nazariy tadkikod metodlari. 2. Emperik tadkikot usullari. Emperik tadkshot metodlariga kuzatish, kiyoslash, xisoblash, ulchash va eksperiment kiradi. Kuzatish deb — ma’lum bir ob’ektni muntazam ravishda bir maksad yulida urganish yo'ki ochish bilan amalga oshiriladigan bilish usuliga aytiladi. Ilmiy kuzatish kuyidagi koponentlarni uz ichiga oladi: ob’ekt tanlash, maksad kuyish, uni tavsiflash, xulosa chikarish. Kuzatishda ob’ektni urganish unga aralashuvsiz amalga oshiriladi, bunda fak< ob’ektning xossasi, uzgarishlari kuzatiladi va kayd etiladi. Tadjike natijalari bizga real mavjud ob’ektlarning tabiiy xususiyatlari I munosabatlari xakida ma’lumot beradi. Bu natijalar sub’ektning irodaa sezgilari va istaklariga boglik bulmaydi. Ilmiy kuzatish metodi kuyidagi talablarga javob berishi kerak: Oldindan ataylab maksad kuiish. Rejalashtirish Maksad yulida vazifani yunaltirish, ya’ni ob’ektning eng axdmiyatl tomonlarini urganish. Faollik, ya’ni ayni kerakli xrdisalarni izlash. Muntazamlilik, ya’ni kuzatishni ma’lum bir tizim buyicha olib borish. Zamonaviy fanda kuzatish turli asoboblarni kullash bilan boglikdir. Ula birinchidan, sezgi organlarini kuchaytirsa, ikkinchidan kuzatilayotga xodisalarni baxrlashdagi sub’ektlashuvdan saklaydi. Ijtimoiy fandagi kuzatish metodi uzining murakkabligi bilan ajrali turadi, chunki bu xolda uning natijasi kup mikdorda kuzatuvchining shaxsiga v uning urganilayotgan xodisalarga bulgan munosabatiga boglik. Kuzatish natijalari diagrammalar, sxemalar, jadvallar, bayonnomalar, kino v foto xujjatlar sifatida rasmiylashtiriladi. 59
tamoyiliga tayanadi. Kiyoslash natijasida bir kanch ob’ektlar uchun umumiy bulgan va fakat uziga xos jixatlar aniklanadi. K,iyoslai konuniyatlar va konunlarni bilishda bir kadamdir. K,iyoslash unumli bulish] uchun 2ta talabga rioya kilish zarur: 1. K,iyoslash uchun ular urtasida muayyan ob’ektiv umumiylik bulga] ob’ektlargina tanlanishi kerak. 2. Takkoslash jarayoni eng axamiyati belgilar va xossalar buyicha amalga oshirilishi zarur. Kiyoslash asosida olingan natijalar "kattarok, kichikrok yoki teng" degandajavoblar bilan xulosa kilinadi. Xisoblash deb - tor texnik ma’noda berilgan majmua yoki tuplamdagi bir tishi ob’ektlar sonini aniklash jarayoniga aytiladi. Xdsoblashni amalga oshirib uchun farkni aniklash, xar bir diskret ob’ektni kura bilish lozim Xdsoblashning natijalari bulib sonlar xisoblanadi. Ular EXM da taxlsh kilish uchun asosiy manba bulib xizmat kiladi. Ulchash deb - ma’lum bir kattalikni ulchov birligidagi etalonga nisbatan rakal- sonidagi kiymatini aniklashdan iborat bulgan fizik jarayonga aytiladi Ulchashda kuyidagi komponentlarning bulishi talab etiladi: Ulchash ob’ekti Etalon Ulchov asbobi Ulchash metodi. * K,iyoslashdan farkli ularok, ulchash bilishning ancha anik vositasi xisoblanadi Bunda atrof borlikdagi ob’ektlar xakida yukori aniklikdagi ma’lumot olinadi, Ulchash metodi eksperiment va nazariya orasidagi bevosita boglanishni va ilmiy tadkikotlarning yukori darajadagi anikligi va tugriligini ta’minlayd» Ulchash xakidagi fan metrologiya deb ataladi. X,isoblash bilan ulchash mikdoriy ma’lumot olishning asosiy metodlaridsh: Ularning natijalari sonlardir. Xdsoblash nazariy jixatdan xatolarsi buladi, ammo, ulchash bexato bulmaydi. Ulchashning aniklik darajasi ilmi tadkikot darajasini belgilaydi. Eksperement deb - anik; belgilangan sharoitda ma’lum bir xodisani anik maksa, yulida urganish uchun kuyilgan tajribaga aytiladi. Bunda tadkikotchiga bulayotgan uzgarishlarni kadam-bakadam kuzatish xodisalarga turli vositalar bilan ta’sir kursatish, ularni avvalgi sharoitd takrorlash imkoniyati tugiladi. Eksperimentda kuzatish, kiyoslash va ulchav usullaridan foydalaniladi. Bunda bir yoki bir nechta omillarni bopshalarg kursatgan ta’siri urganiladi. Eksperiment ilmiy jixatdan asoslanishi v uning xatosi aniklanishi lozim. Metodologik nuktai nazardan eksperiment ilmiy-tadkikotni suyet faoliyatda] faol faoliyatga utishini ta’minlaydi. Eksperimentda ob’ektni urganii sharoitini uzgartirish, U ni SO F xolda bajarish, kaytarish, xamd soddalashtirilgan, kichiklashtirilgan modellarda urganish mumkin. Emperik tadkikot usullari farazni dalillash uchun asos bulib kolmay, balyu yangi ilmiy kashfiyotlar, konunlar va boshkalarni ochish manbai xisoblanadi. 3. EMPERIK-NAZARIY TADKSHOT METODLARI. Ushbu metodlarga taxlilT^yntez, indu1ssyya7^eduksiya~modellashtirish usullar] kiradi. Taxlil usulida tadkikot ob’ekti fikran yoki jisman tarkibiy kismlarg ajratib urganiladi. Bunda ob’ektning ayrim tomonlarining moxiyati ularnin boglikligi va uzaro ta’siri asosida urganiladi. Sintez esa — ob’ektni yaxlit, bir butun sifatida kismlarining birligi va uzar| boglikligi asosida Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|