Tasikineziya Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Тасикинезия
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tasicinesia
- Tasikineziyanın təsnifatı
- İzahlı qeydlər
|
1
Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Тасикинезия Shahin Boyukaga oglu Alibeyli
Шахин Боюкага оглы Алибейли
Tasikineziya barəsində müfəssəl məlumata çox ehtiyac duyulur. Belə məlumatlar ilk növbədə nevroloq və psixiatrlar üçün vacibdir. Çünki onlar bir hərəkət pozğunluğu kimi tasikineziya ilə çox rastlaşırlar. Bundan başqa, ümumi praktika həkimləri və tibbi fiziologiya sahəsində çalışan mütəxəssislər də tasikineziya barəsində dürüst məlumatlar əldə etməkdə maraqlı olurlar.
Hərəki aktivliyin heç bir zərurət yaranmadan, aydın bir məqsəd olmadan və məna kəsb etmədən yüksəlməsi hallarını ifadə etmək üçün həkimlər «akatiziya» və «tasikineziya» terminlərini işlədirlər. «Yerində sakit otura bilməyənlərdə» büruzə olunan akatiziya və tasikineziya simptomları arasında sıx əlaqə mövcuddur. «Akatiziya» və «tasikineziya» terminləri bir-birinə yaxın olsalar da, onları səhv salmaq olmaz. Akatiziya daim və yaxud vaxtaşırı olaraq xoşagəlməz daxili hərəki narahatlıq hissinin, hərəkət etməyə və yaxud pozanı dəyişməyə içəridən qaynaqlanan bir tələbatın meydana gəlməsilə səciyyələnən, xəstənin uzun müddət bir pozada rahatca oturmağa və xeyli zaman ərzində hərəkət etmədən yerində qalmağa qabil olmaması ilə təzahür edən klinik sindromdur. Yunanca a – inkar şəkilçisi və kathizein – əyləşmək, oturmaq deməkdir. Akatiziya müxtəlif mənbələrdə antipsixotik terapiyanın kifayət qədər tez-tez rast gəlinən və əzab verən yanaşı effektlərindən biri kimi müəyyən olunur. Akatiziya diskomfort və daxili narahatlıq hissini azaltmaq üçün bədənin vəziyyətini dəyişdirməyə qarşısıalınmaz tələbat əmələ gəlməsilə səciyyələnən bir haldır. Bildiyimiz kimi, hər bir terminin özündə ehtiva etdiyi hadisə, proses və yaxud əlamət xalq arasında müəyyən sözlərlə ifadə olunur. Əlbəttə, xalqın sadə dilində işlənən sözlərin heç nədən yarandığını söyləmək olmaz. Müdrik xalqın hadisə, proses və yaxud əlamətləri min illər ərzində öz təhlil süzgəcindən keçirməklə onlara verdiyi adlar çox vaxt özünü doğruldur. Xalqın zənni həmişə məntiqin tələblərinə cavab verdiyindən onun yanılmadığını göstərir. Rus xalqının dilində «akatiziya» termini əvəzinə «neusidka» («неусидка») sözü işlənir. Lakin bu sözün dilimizə tərcümə edilməsi kifayət qədər çətindir. Lüğətlərdə həmin sözün verilməməsi yalnız təəssüf hissi doğura bilər. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Əliheydər Abbas oğlu Orucovun redaktəsi ilə hazırlanmış «Rusca-azərbaycanca lüğət» yeganə ümid yerimiz 2
hesab olunur. Həmin
mötəbər mənbənin altıncı nəşrində «neusidçivost» («неусидчивость») və «neusidçivıy» («неусидчивый») sözləri verilmişdir: Неусидчивость – hövsələsizlik, səbirsizlik, qərarsızlıq (uzun müddət bir yerdə oturub işləyə bilməmə). Неусидчивый – hövsələsiz, səbirsiz, qərarsız (uzun müddət bir yerdə oturub işləyə bilməyən) [2, səh. 263, sol sütun]. Xeyli götür-qoydan sonra «neusidka» sözünə adekvat ola biləcək «oturmazlıq» sözünün üzərində dayansaq da, hər halda daha uğurlu bir variantın təklif edilə biləcəyi mümkündür. Beləliklə, oturmazlıq uzun müddət bir yerdə oturub işləyə bilməməkdən ibarət olan bir qərarsızlıq əlaməti, hövsələsizlik nişanəsi, səbirsizlik ifadəsidir. Bir daha xatırladaq ki, xalq istilahlarından olan «oturmazlıq» sözü daha çox «akatiziya» məfhumuna uyğun gəlir. Hərəki aktivliyin lüzumsuz yüksəlməsi hallarından digəri tasikineziya (tasicinesia) adlanır. Həmin termin iki yunan sözünün birləşdirilməsindən əmələ gəlmişdir. Yunanca tasis – arzu, həvəs, meyl, təmayül, tendensiya və kinesis – hərəkət deməkdir. «Tasikineziya» termininin mümkün ola bilən sinonimləri kimi «taxikineziya» və «hipermobillik» terminlərindən istifadə oluna bilərdi. Halbuki bunların heç biri elmdə özünə möhkəm yer tuta bilmədi. «Taxikineziya» («tachycinesia») məfhumu
da iki
yunan sözünün
birləşdirilməsindən əmələ gəlmişdir ki, tachys – cəld, tez, səbirsiz, sürətli, təcili, tələsən və kinesis – hərəkət deməkdir. İngilis dilində olan mənbələrin bir qismində «hipermobillik» («hypermobility») termininə rast gəlinir. «Tasikineziya» termininin sinonimi kimi aşağıdakı anlayışlardan istifadə oluna bilər:
– İo simptomokompleksi; – İo sindromu; – gəzməyə patoloji tələbat; – məqsədsiz yerimə; – mənasız gəzmə. İlk iki anlayış eponimik terminlərdir ki, onlar barəsində tarixi ekskurs gedişində müfəssəl məlumat veriləcəkdir. «Gəzməyə patoloji tələbat», «məqsədsiz yerimə» və «mənasız gəzmə» terminlərinə gəldikdə bunlar daha çox normadan ciddi şəkildə kənarlanma qeydə alınan prosesin dolğun təsvir edilməsinə cəhdlərin nəticəsi kimi yaranmışdır. Tasikineziyanın öyrənilmə tarixi Tədqiqatçılar tasikineziyanı təsvir etməzdən qabaq artıq akatiziyanı öyrənməyə başlamışdılar.
3
«Akatiziya» termini ilk dəfə çex psixiatrı Ladislav Haskovets (Ladislav Haskovec) tərəfindən 1901-ci ildə hələ neyroleptiklərin yaradılmasından xeyli qabaq elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir.
Tasikineziya ilk dəfə 1923-cü ildə fransız nevroloqu, professor Jan Mari Atanaz Sikar (Jean Marie Athanase Sicard) tərəfindən təsvir edilmişdir. J. Sikarın fikrincə, tasikineziya hərəkət etməyə fasiləsiz can atmaqla səciyyələnən bir haldır. Həmin vaxtdan etibarən «tasikineziya» sözü tibbi ədəbiyyatda latınca «tasikinesia» kimi yazılmağa başladı.
Şəkil 2. Jan Mari Atanaz Sikar (Jean Marie Athanase Sicard; 1872–1929)
4
Bəri başdan qeyd edək ki, «tasikineziya» termininə münasibətdə mübahisəli fikirlərlə hər addımbaşı rastlaşmaq olur. İlk maraqlı cəhət tasikineziyaya münasibətdə nevroloq və psixiatrların bir- birindən fərqli mövqe tutmağa çalışmalarıdır. Məşhur Belarus nevroloqu İvan Nikanoroviç Qorbaç 1995-ci ildə «Nevroloji pozğunluqlar: formaları, stadiyaları, sindromlar, gediş. Lüğət» adlı sorğu nəşrində «tasikineziya» terminini latınca «tasikinesia» kimi yazmış və ona belə tərif vermişdir: «Tasikineziya (tasikinesia) – otaqdakı əşyaların yerini dəyişməyə məcburi meyl etmədir» [4]. Görkəmli rus nevroloqu, professor Anatoli Sergeyeviç Nikiforov 2010-cu ildə nəşr etdirdiyi «Nevrologiya. Tam izahlı lüğət» adlı kitabında tasikineziyaya aşağıdakı kimi tərif vermişdir: «Tasikineziya – otaqdakı əşyaların yerini dəyişməyə sarışan meyl etmədir» [7]. Göründüyü kimi, iki nüfuzlu nevroloqun ayrı-ayrılıqda tərtib etdiyi lüğətlərin hər ikisində oxşar fikir səsləndirilmişdir: tasikineziya otaqdakı predmetlərin (əşyaların) yerini dəyişməyə zorakı (məcburi), sarışan can atmadır. Ancaq psixiatrlar tasikineziyaya münasibətdə bir qədər fərqli düşünürlər. Psixiatriya üzrə lüğətlərin hamısında tasikineziya mövzusu üzrə rast gəlinən fikirlər bir- birini təkrarladığından burada hər müəllifi ayrıca göstərməyə ehtiyac qalmadı. Həmin mənbələrdə nəzərə çatdırılmış fikirlərlə tanış olaq. Tasikineziya daim hərəkətdə olmağa qarşısıalınmaz tələbatdır, fasiləsiz hərəkət etməyə çox güclü bir meyldir. Tasikineziya paradoksal kineziyanın bir forması olub, hərəki aktivliyin yüksəlməsi halının, kəsilmək bilmədən hərəkətdə olmaq, xüsusən gəzmək arzusunun təzahür etməsilə səciyyələnir [3; 8; 10]. Ukraynanın görkəmli psixiatrları Vadim Moiseyeviç Bleyxer və İnna Vadimovna Kruk 1995-ci ildə «Psixiatrik terminlərin izahlı lüğəti»ndə İo sindromunu xronik tasikineziyanın bir növü kimi göstərmişlər [3]. Lakin vəziyyəti qəlizləşdirməmək və terminoloji dolaşıqlıq yaratmamaq üçün «gəzməyə patoloji tələbat» kimi «İo sindromunun» da «tasikineziya» istilahı ilə eyniləşdirilməsinin daha doğru olduğunu güman etmək olar. Məşhur bolqar alimləri İvan Temkov və Kirill Kirov bir yerdə ərsəyə gətirdikləri «Klinik psixofarmakologiya» adlı kitabda qeyd etmişlər ki, tasikineziya akatiziyaya yaxın olan bir patoloji haldır, lakin akatiziyadan fərqli olaraq tasikineziya vaxtı aşağı ətraflarda əzabverici hisslər olmur (ayaqlarda üzücü duyğular yaranmır), hərəkətdə olmağa tələbat birincili tendensiyadır, «qarşısıalınmaz daxili təzyiq» kimi müəyyən edilir [11]. Gəzməyə patoloji tələbat (İo sindromu) ilk dəfə 1979-cu ildə bolqar psixiatrı Vasil Yonçev tərəfindən təsvir edilmişdir. İo sindromlu xəstələr hərəkət etməklə bağlı nəzarət oluna bilməyən arzu hiss edərək, daim tərpənmək, yerimək istəyini daxilində keçirərək xeyli yol gedirlər. Belə ki, hərəkət etməyə əzabverici şiddətli daxili təhrik olduğunu hiss edən xəstələr hətta qapalı məkanda olsalar belə gündə on kilometrlərlə məsafə qət edə bilərlər. Buna bənzər bir hadisə İo adlı kahinənin başına gəlmişdir. Elə onun şərəfinə olaraq pozuntu «İo sindromu» adlandırılmışdır. 5
Qeyri-adi sindromun adının götürüldüyü «İo» sözünün Misir mənşəli olduğu güman edilir. Qədim misirlilərin dilində «iw’t» sözü hərfi mənada «inək» deməkdir. Gəlin, bu mifoloji obrazla bir qədər ətraflı tanış olaq. İo çox qədim argiv çarı və bununla bir vaxtda çay allahı İnaxın və Argiyanın qızı olmuşdur
1 . İo – qədim yunan mifologiyasında Heranın 2 kahinəsidir. Qədim yunan mifologiyasına görə, İo həddən ziyadə gözəl və cazibədar olduğundan baş allah Zevslə 3
onun arvadı Hera arasında nifaq (ixtilaf) yaranmasına gətirib çıxarmışdır. İo öz gözəlliyi ilə Zevsi məftun etmişdir. Zevs kahinəyə vurulmuş, sonra onu yoldan çıxarmışdır. Zevsin bacısı və eyni zamanda arvadı, allahların çariçası, nikah ilahəsi argiv Herası həddən ziyadə gözəl olan İonu ərinə qısqanmışdır. Qısqanc arvad onun üstündə daim əri ilə ədavət aparmışdır. İldırımsaçanın qısqanc arvadı israrla onu insan simasından çıxarmasını istəmişdir. Artıq münasibətlərin dalaşma həddinə gəlib çatdığını görən Zevs arvadının təhriki ilə İonu qar kimi ağappaq bir inəyə döndərmiş və uzunmüddətli sərgərdanlığa məhkum etmişdir. Hera çoxgözlü nəhəng Arqusu ona gözətçi qoymuşdur. Olimp allahlarının müjdəçisi Hermes Arqusu öldürdükdən sonra Hera İonun üstünə qorxunc gigovun (mozalan) göndərmişdir. Hera tərəfindən «inəyin» ardınca göndərilən mozalan İonu daim dərbədər gəzməyə vadar etmişdir. Çünki mozalan «inəyə» rahatlıq verməmiş, ayağını saxlayan kimi dərhal onu dişləmiş və hərəkətə məcbur etmişdir. İo onu təqib edən mozalandan canını qurtarmaq üçün qaçıb Misirə gəlmişdir. Çox sonralar Zevs İonu bir daha sevməyəcəyinə and içmiş, ona «qeyri-adi» nəzərlərlə baxmayacağına söz vermişdir. Ərinə inanan Hera kahinəni əvvəlki simasına qaytarmışdır. Beləliklə, mozalandan xilas olmağa çalışan İo gəlib çıxdığı Misirdə yenidən insana çevrilmişdir [1, səh. 487, sol sütun]. Roma şairi Publi Ovidi Nazon (Publius Ovidius Naso) ellinizm poeziyası ruhunda yazdığı «Metamorfozlar» poemasında İo tarixini ətraflı təsvir etmişdir. Ovidiyə görə, İo inəyə çevrilmiş və sərgərdanlıq etdikdən sonra Nil çayının sahilində oğlu Epafı doğmuşdur. Zevs Heraya bir daha İonu sevməyəcəyinə and içmişdir. Yalnız bundan sonra Hera neçə müddət izlədiyi gözəlçənin əvvəlki simasını qaytarmışdır. Başqa bir izaha görə, İonu Heradan gizli saxlamaq üçün Zevs onu inəyə çevirmişdir. Lakin ildırımsaçan bununla İonu xilas edə bilməmişdir. Çünki Hera ağappağ inəyi görmüş və Zevsdən bunu ona hədiyyə etməsini tələb etmişdir. Zevs inadkar arvadına rədd cavabı verə bilməmiş, lakin çox keçmədən bədbəxt İonun çox əziyyət çəkdiyini görəndə oğlu Hermesə oğurlamağı əmr etmişdir. Hermes Arqusu söhbətə tutaraq onu yuxulatmış və sonra öldürmüş, bununla İonu azad etmişdir. Lakin İo azad olunmasına baxmayaraq əvvəlki kimi dilsiz-ağızsız inək simasında qalmışdır. Arqusun ona verilən tapşırığın öhdəsindən gələ bilməməsindən və öldürülməsindən xəbər tutan Hera hər yerdə İonu təqib etmək və onu sancmaq üçün çox dəhşətli bi mozalan yaratmışdır. Bədheybət mozalan biçarəni ölkədən-ölkəyə qovmuşdur. Zavallı inək heç yerdə rahatlıq tapa bilməmişdir. Nəhayət, uzun müddət sərgərdanlıqdan sonra İo skiflər ölkəsində bir qalaya çatmışdır. Qayaya zəncirlə bağlanmış titan Prometey on yalnız Misirdə öz dözülməz əzablarından canını qurtara biləcəyini söyləmişdir. Məşəqqətli həyatdan boğaza yığılan İo yoluna davam etmək üçün yüyürməyə başlayır, Misirə çatana qədər yenə bir xeyli əziyyətə qatlaşmalı olur. Nəhayət, Misirə yetişən İo dəhşətli həşəratın həmlələrindən birdəfəlik qurtulur. Orada Zevs onun əvvəlki simasını qaytarır. İo burada oğlu Epafı doğmuşdur.
6
Epaf Misirin ilk çarı və qəhrəmanlar nəslinin banisi olmuşdur. Yunanıstanın çox böyük qəhrəmanı Herakl məhz həmin nəslə məxsus olmuşdur. İo əbəs yerə ondan qaçmış, əvvəlcə Dodona düşmüş və həmin vaxtdan İoniya adını daşıyan dənizə çatmış, şimala, sonra Kimmeriya Bosforu 4 vasitəsilə Asiyaya yetişmişdir. İo keçiddən sonra «İnək» adlı bir yerdə dayanmış, Misirin Kanob 5 şəhərində ağlı özünə qayıtmışdır. Başqa bir hekayəyə görə, İo Egey dənizinə baxan Eybeyadakı 6
mağarada Epafı doğmuşdur. Qədim yunan dramaturqu, Avrapo tragediyasının (faciəsinin) atası Esxilə (Aeschylus) görə, İo inəyə çevriləndən sonra Zevs özünü buğa sifətinə salmaqla ona sahib olmuşdur. Bununla İo Zevsdən uşağa qalmışdır. Daha bir hekayədə deyilir ki, Zevsin əllərilə toxunmasından sonra İo hamilə olmuşdur. Şərhçilərin qənaətinə görə, İo adaxlanmış (nişanlanmış) qız olaraq Misirə gəlmişdir. İo yalnız Misirdə təqibləırdən azad olmuş və yenidən insan simasını qəbul etmişdir. Buurada İo Zevsdən bir oğlan doğmuşdur. Epaf adı verilən həmin oğlan yunan əfsanəsinə görə, Misir çarı olmuş və Memfis şəhərini salmışdır. Linkey və Hipermnestr vasitəsilə elə həmin Epafdan qədim arqosların Perseidlər sülaləsi yaranmışdır. İo Heraklın on ikinci nəsil budağında ulu nənəsi olmuşdur. Digər versiyaya görə, İo Misir çarı Teleqona
7 ərə getmişdir. Antik dövrün sonunda geniş yayılmış mif variantına görə, İo Misirdə İsida 8 ilahəsinə çevrilmişdir. Nəhayət, daha bir təfsirə (yozmaya) görə, İo Buğa bürcünə çevrilmişdir. Bundan başqa, İo digər görkəmli sənətkarların əsərlərində, xüsusən Esxilin «Zəncirlənmiş Prometey» faciəsində, Heremon faciələrində, «İo» aksiyasında, Sannirion, Platon, Anaksandrid və Anaksilayın «İo» adlı komediyalarında iştirak edən şəxslərdən biridir. Həmçinin verilən şərhlərdən (izahlardan) birinə görə, İo – buynuzlu Ay ilahəsi olub, saysız-hesabsız ulduzla (Arqus gözlərilə) örtülü səma boyunca daim gəzib-dolaşır. Onun bu gəzintisi əbədi olaraq davam edir.
Şəkil 3. Antonio da Korrecco (Antonio da Correggio; təqribən 1489 – təqribən 1534)
7
Qədim Roma mifologiyası və dinində baş allah olan Yupiter qədim yunan əsatirindəki Zevslə eyniləşdirilirdi. Buna görə İo və Yupiterin adı bir yerdə çox çəkilir. Əslində Antonio Alleqri (Antonio Allegri) olmuş, lakin Antonio da Korrecco (Antonio da Correggio) kimi tanınmış Yüksək Renessans dövrü italyan boyakarının təqribən 1531-ci ildə yaratdığı «Yupiter və İo» əsəri çoxlarına tanışdır. Əsər utanmaz erotikanı, parlaq gözəlliyi və sədəf kimi saf rəngləri simvollaşdırır (şəkil 4).
«Yupiter və İo» əsəri. Yağlı boyalarla çəkilmiş və 163,5 x 74 santimetr ölçülərində olan şəkil Avstriyanın paytaxtı Vyanada İncəsənət tarixi muzeyində saxlanılır.
Təsadüfi deyildir ki, Yupiter planetinin peykini də «İo» adlandırırlar. Dörd Qaliley Ayından planetə ən yaxın olan həmin peyk 1610-cu ildə kəşf edilmişdir. Həmçinin 1865-ci ildə aşkara çıxarılan asteroidə də «İo» adı verilmişdir. Hazırda elmi ədəbiyyatda «İo simptomokompleksi», yaxud «İo sindromu» kimi eponimik terminlərdən çox geniş istifadə olunur. Saratovdan olan həmkarımız, müharibə veteranları üçün Saratov vilayət hospitalında və özəl çoxprofilli klinikada birinci kateqoriyalı həkim-psixiatr kimi işləməklə yanaşı, elmi tədqiqatla məşğul olan və Rusiya Federasiyası Elm və Təhsil Nazirliyi nəzdindəki Ali Attestasiya Komissiyasının referensiya verdiyi nəşrlərdə əsərlərini çap etdirən Qleb Yuryeviç Pospelov 2013-cü ilin sentyabrında tibb işçiləri və farmasevtlər
8
üçün «Katren Stil» onlayn jurnalında «İo sindromu» adlı məqaləsində gəzməyə patoloji tələbat haqqında çox maraqlı bir söhbət açmışdır.
Şəkil 5. Qleb Yuryeviç Pospelov
Akatiziya ilə bir yerdə olub-olmamasına görə tasikineziyanın iki növü ayırd edilir: 1. «Təmiz» tasikineziya; 2. «Qarışıq» tasikineziya. Bəzi hallarda tasikineziya akatiziyasız müşahidə edilir. Belə hallarda ona «təmiz» tasikineziya, yaxud akatiziyasız tasikineziya deyilir. Lakin əksər hallarda eyni xəstədə tasikineziya akatiziyaya qarışır, onunla bir yerdə rast gəlinir. Belə hallarda ona «qarışıq» tasikineziya, yaxud akatiziyalı tasikineziya deyilir. Ağırlıq dərəcəsinə görə tasikineziyanın aşağıdakı üç növü fərqləndirilir: 1. Yüngül tasikineziya; 2. Orta ağırlıqda tasikineziya; 3. Ağır tasikineziya. Klinik gedişinə görə tasikineziya kəskin və xronik olmaqla iki növə ayrılır. Təzə başlayan və şiddətli şəkildə özünü göstərən tasikineziyaya kəskin tasikineziya (tasicinesia acuta) deyilir. Artıq xeyli zaman ərzində müşahidə olunan, heç bir vəchlə dayanmaq bilməyən tasikineziya xronik tasikineziya (tasicinesia chronica) adlanır. Təzahürünə görə gəzməyə patoloji tələbat (İo sindromu) aydın ifadəli və zəif ifadəli olmaqla iki növə ayrılır. Tasikineziya müxtəlif səbəblərdən meydana çıxır, eynən akatiziya müşahidə olunan patoloji hallarda rast gəlinir. Sindromun inkişafına gətirib çıxaran xəstəliklərdən asılı olaraq tasikineziyanın aşağıdakı üç növü fərqləndirilir: 1) orqanik tasikineziya; 2) medikamentoz tasikineziya; 3) parkinsonik tasikineziya. Baş beyinin diensefal-endokrin və subkortikal (ekstrapiramid) pozğunluqlarla gedən orqanik zədələnmələri zamanı müşahidə olunan tasikineziya orqanik tasikineziya (tasicinesia organica) adlanır. Ona başqa sözlə üzvi tasikineziya da deyilir. Baş beyinin bəzi
9
orqanik zədələnmələri (epidemik ensefalit) zamanı tasikineziya təcrübəli həkimin diqqətini dərhal cəlb edir. Bundan başqa, antipsixotik vasitələrlə aparılan terapiya (neyroleptiklərlə müalicə) gedişində bir ağırlaşma kimi tasikineziya yaranır. Belə hal medikamentoz tasikineziya (tasicinesia medicamentosa) adlanır. Ona başqa sözlə dərman tasikineziyası da deyilir. Neyrolepsiya zamanı təzahür edən tasikineziya tranzitor neyroleptik sindromlara aiddir, lakin bir sıra hallarda xronik gediş xüsusiyyəti əldə edir. Antipsixotik vasitələrin arzuolunmaz təsirinin bir ağırlaşması kimi meydana çıxan tasikineziya psixiatrların təcrübəsində çox müşahidə olunur. Nadir hallarda parkinsonizm zamanı özünü göstərən tasikineziya vardır. Buna parkinsonik tasikineziya (tasicinesia parcinsonica) deyilir.
İo sindromu nəzərə çarpmayan, elə çox əhəmiyyət verilməyən, hətta ən adi bir pozuntu kimi baxılan, ancaq əslində olduqca məkrli, hiyləgər və kifayət qədər qəddar olan bir sindromdur. İo sindromu zamanı tasikineziya xəstənin yaşayış yeri (ev, mənzil, otaq) ilə məhdudlaşmır. Antipsixotik vasitələr (neyroleptiklər), xüsusən onların «tipik» adlandırılan qrupuna məxsus nümayəndələr ektrapiramid pozuntuların praktik olaraq böyük spektrini törədə bilər: parkinsonizm, distoniya, tremor, xoreya, atetoz, akatiziya, tasikineziya, tik, miokloniya, stereotipiya, gecikmiş diskineziyalar, bədxassəli neyroleptik sindrom. Belə pozuntular içərisində tasikineziya (İo sindromu) ilə praktik həkimlər başqalarına nisbətən daha tez-tez rast gəlirlər. Lakin əzabverici distoniya və yaxud bədxassəli neyroleptik sindrom kimi qorxulu əlamətlərlə müqayisədə xəstənin ümumi halının nisbətən sakit olmasına əsasən əksər vaxtlarda diqqəti elə çox cəlb etmir. İo sindromu bir qayda olaraq antipsixotik preparatlarla (neyroleptiklərlə) terapiyaya başlayandan sonra bir neçə il ərzində inkişaf edir, belə vasitələrin təkrarən təyin edilməsi zamanı güclənməklə xronik gedişli olur. Aydın ifadəli İo sindromu zamanı pasiyentin həyat keyfiyyəti zərər görür, bundan hədsiz əziyyət çəkir. Xəstə hər hansı məqsədyönlü fəaliyyətə diqqətini cəlb edə bilmir, əlindəki işlə məşğul olmaq əvəzinə öz kilometrlərini «dolamağa» məcbur olur. Antipsixotik preparatların qəbulu zamanı yaranan ekstrapiramid pozğunluqların səbəbləri axıracan aydınlaşdırılmamışdır. Lakin antipsixotik vasitələrin farmakoloji xassələri belə güman etməyə imkan verir ki, preparatlarla dofamin reseptorlarının blokadası 9 , dofaminin sintezi və azad olmasının güclənməsi, QAYT-ergik neyronlara 10
dağıdıcı təsir göstərən qlutamatın 11 azad olunmasının əlaqəli surətdə güclənməsi həmin pozğunluqların əsasında dayanır. Nəticədə sinir impulsunun ötürülməsi sistemində disbalans inkişaf edir, neyronların zədələnməsinə səbəb olan proseslər aktivləşir. Bundan başqa, antipsixotiklər öz lipofilliyi hesabına hüceyrə membranı içərisində qurulmağa və neyronların energetik metabolizmini (enerji mübadiləsini) pozmağa qabil olur. Rus həkim-psixiatrı Qleb Yuryeviç Pospelov 2013-cü ilin sentyabrında «İo sindromu» adlı məqaləsində günlərin birində psixiatrik stasionarın gənc pasiyenti, peşəkar 10
gimnast qızın şöbə boyunca salto 12 vurmaqla yerini dəyişdiyini müşahidə etməsindən danışmışdır. Pasiyent bir yerdən başqa yerə məhz belə mürəkkəb hərəkətlə keçməsini aydınlaşdırarkən bunu darıxdığından etdiyini bildirmiş və «gəzmək məni artıq bezikdirib, ancaq hər necə olsa hərəkət etmək ki, hökmən lazımdır» söyləmişdir. Əlbəttə, qızın sözlərində böyük bir həqiqət olduğunu inkar etmək mümkün deyildir. Gimnastın bəxti gətirir, onu müalicə edən həkim kifayət qədər tez bir müddətdə «oturmazlığı» korreksiya (təshih) edir və bununla dəhlizdəki idman çıxışları başa çatır. Qızda psixozun kəskin tutması aradan qaldırılandan sonra ona demək olar ki, yanaşı effekt verməyən yeni nəsil neyroleptik seçilir. Gimnast qız inadla müalicə olunmaqla çox ağıllı davranır, sağalmaq üçün böyük mətanət göstərir. Görünür, onun dözümlülüyü və intizamlılığı idman rejiminə vərdiş etməsindən irəli gəlir. Əks təqdirdə qız həkimlərin bütün göstərişlərini belə diqqətlə yerinə yetirə bilməzdi. Həqiqətən qız olmazın əziyyətə qatlaşmaqla, çəkdiyi sıxıntılara sinə gərməklə, məruz qaldığı anlaşılmazlığa səbatla yanaşmaqla, həkimlər tərəfindən üzərində keçirilən hər cür «sınaqdan» üzüağ çıxmağı bacarmaqla, onların «incitməyinə» ağıllı surətdə yanaşmaqla, bütün «yoxlamaların» ancaq ülvi məqsədə xidmət etdiyini anlamaqla xəstəliyinə qalib gələ bilmişdi. İki ildən sonra qızın tam sağaldığını görüb dərman qəbulunu tamamilə saxladılar. Mətin qız artıq tamamilə sağlam şəkildə məşqçi kimi çalışır, işinin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlir. Deyirlər ki, qız indi də mayallaq vurmağından qalmır. Lakin qız artıq həkimlərin «köməyi» olmadan, onların «yardımına» ehtiyac duymadan bunu edir [9]. Xəstəliyin xoşbəxt finalını görmək hər bir vicdanlı həkimin arzusudur. Şəxs psixi xəstəlikdən əziyyət çəkdikdə, belə bir finala şahidlik etməyin verdiyi həzzin bənzərsizliyini təsəvvür etmək çətinlik törətmir. Ancaq burası da var ki, idmançı qız daim hərəkətdə olmağa can atan yeganə xəstə deyildir. Xəstələrin daim hərəkətdə olmağa çalışması psixiatrik müəssisələr üçün son dərəcə xarakterik bir mənzərədir. Xəstəxananın təkcə uzun və geniş dəhlizi boyunca deyil, eyni zamanda palata və həkim kabinetlərinin qapıları yanında, hətta palatadakı çarpayı və tumbanın ətrafında boş qalan yerdə xəstələrin fasiləsiz olaraq gedib-gəldiyi diqqətdən yayınmır. Onlar bir və yaxud bir neçə nəfər olmaqla, tək-tək və yaxud cüt halında müxtəlif sürətlə hərəkət edirlər. Sanki xəstələr şöbədə əşyaların tutmadığı boş yerin hamısını öz addımlarıyla ölçürlər. Xəstələr bir divardan digərinə doğru gedir, səssiz-səmirsiz, sakitcə dönür, canlı insandan çox dəqiq işləyən mexanizmə daha artıq dərəcədə xas olan bir incəliklə tempini dəyişmədən səbəb və məqsədi bilinməyən həzin, kədərli yerişlərini yorulmadan davam etdirirlər. Əgər pasiyenti saxlayıb onu sorğu-sual edirsənsə, yenə hərəkətindən qalmadığını görürsən. Pasiyent söhbətə dəstək verərək yerində addımlamağını davam etdirir, bir ayağından digər ayağına keçməklə elə bil çox güclü şəkildə səbirsizliklə gözləyir, bir dəqiqədən sonra yenidən dəhliz boyunca özünün saatlarla çəkəcək gəzintisini davam etdirməyə tələsir. Pasiyentlər onların gündəlik həyatında baş verən və gəzməyə həddən ziyadə tələbat şəklində özünü göstərən həmin hadisəni özünəməxsus şəkildə adlandırırlar. Akatiziya və tasikineziya əlamətləri həm xəstələrin özləri, həm də həkimlər üçün problem yaradır. Şöbədə işləyən həkim-psixiatr öz iş vaxtının təxminən dörddə birindən çoxunu neyroleptiklərin törədiyi və İo sindromunun da daxil olduğu ektrapiramid 11
pozğunluqlarla mübarizəyə sərf edir. Nə qədər paradoklsal, inanılmaz olsa da, psixiatrların yalnız bəziləri məhz hansı sindromu müalicə etdiklərini və onun ektrapiramid pozğunluqlar «buketindən» nə ilə ayırd edildiyini, necə seçildiyini bilirlər. Psixiatrların çoxu onunla daim rastlaşmasına baxmayaraq bundan bixəbər qalırlar [9]. Praktikada tasikineziya çox vaxt bu və yaxud digər dərəcədə ifadə olunan akatiziya ilə eyni vaxtda rast gəlinir. Hətta xəstələrin özlərinin və həkimlərin şüurunda nəsə bir ümumiləşdirilmiş şəkil alana, hər cəhətdən qovuşana qədər onların yaxın olması mümkündür. Onların patomorfozu, klinika, diaqnostika və müalicəsi də özündə bir çox ümumi xüsusiyyətlərə malik olur. Akatiziya və tasikineziya əsasən dofamin reseptorlarına qarşı yüksək həssaslığı (yaxınlığı) olan tipik neyroleptiklər qəbul edən pasiyentlərdə inkişaf edir. Həmçinin dərman preparatlarının yüksək dozası, titrinin tez yüksəlməsi, prolonqasiya olunmuş təsirə malik neyroleptiklərin qəbulu, pasiyentin orta yaşda olması, xəstənin qadın cinsli olması, dəmirin çatışmazlığı, baş beyində orqamik zədələnmələrin olması, alkoholdan sui-istifadə edilməsi, bipolyar depressiya da risk faktorları hesab olunur. Akatiziya subyektiv olaraq intensiv xoşagəlməz oturmazlıq duyğusu, xüsusən aşağı ətraflarda ifadə olunan hərəkət etmək zərurəti kimi keçirilir. Pasiyent daim təlaş içərisində olur, onun həyatına narahatedici qərarsızlıq hakim kəsilir. Xəstələr fasiləsiz olaraq boş-boşuna əlləşir, daim nəyisə etməyə çalışır, hər şeyi tələsə-tələsə edir, elə vurnuxur, əsasən aşağı ətraflarına güc verir, daim ayaqlayır (bir ayağından digərinə keçməklə aramsız tapdalayır), narahatlığını azaltmaq, onu yüngülləşdirmək üçün həmişə hərəkət etməyə məcbur olur, hətta cəmi bir neçə dəqiqə ərzində yerində sakit otura və yaxud bir yerdə dayana bilmir. Pasiyent həmin duyğuların onu fasiləsiz hərəkətliliyə təhrik etdiyini, «boş dayanmamağa çağırdığını» dərk edir, lakin çox vaxt onları konkret olaraq təsvir etməkdə çətinlik çəkirlər. Rahatlığı pozan duyğular ümumi (həyəcan, daxili gərginlik, əsəbilik – tündməcazlıq, tez qıcıqlanma, hər şeyə acıqlanma, heç nədən hirslənmə) və yaxud somatik (ayaqlarda ağırlıq hissi yaranması, aşağı ətrafların həssaslığının pozulması) xarakter daşıya bilir. Akatiziyanın hərəki komponenti stereotip xarakterli hərəkətlərlə təqdim olunur (irəli sürülür). Hər şeydən öncə xəstənin gördüyü əşyaları tərpətməsi, onlara toxunuşu kimi hərəkətlər yer alır. Pasiyent nəyisə yavaş-yavaş tıqqıldadır, əlinə keçəni bir-bir yoxlayır, «söküb quraşdırır» (əvvəlcə sökür, hissələrə ayırır, sonra onları bir yerə yığır), çoxlu sayda olan şeyə daha çox maraq göstərir, çünki onları bir- bir seçib ayırır, ayrılıqda hər birinə baxır, nəyisə araşdırırmış kimi gözdən keçirir, sonra yerinə qoyur, əvvəlki görkəmini bərpa edir. Xəstənin hərəkətləri təkcə ətrafındakı əşyalara münasibətdə özünü göstərmir, eyni zamanda bədən hissələrini və hətta geyimini də əhatə edir. Pasiyent yerində rahat otura bilmir, stulda qımıldanır, daim qurdalanır, ardı-arası kəsilmədən pozasını dəyişməsinə baxmayaraq sanki rahatlıq tapa bilmir, gövdəsini yırğalamaqla möhkəm tərpənir, bir ayağını digər ayağının üstünə qoyur, sonra kənara atır, ayaqlarını asta-asta yırğalayır (yellədir), ayaqlarını arabir hara gəldi döyür, əl barmaqları ilə nəyisə taqqıldadır, başını qaşıyır, saçlarını tumarlayır, bığ saxlayırsa onu arabir sığallayır, üzünə sığal çəkir, düymələrini açır və yenidən bağlayır. Dik dayanmış vəziyyətdə olan pasiyent çox vaxt ayağının birini götürüb digərini qoyur, yaxud yerində marşlayır, nizamla yeriyir, hərbi komandanı yerinə yetirirmiş kimi addımlayır. 12
Tasikineziya zamanı yeriməyə can atma ilk plana çıxır: xəstə öz halını «daim yerimək istəmək, fərqi yoxdur, hara olursa-olsun, getməyə qarşısıalınmaz arzu hiss etmək» kimi təsvir edirlər. Digər hərəki aktivlik zəif dərəcədə ifadə oluna bilir, yaxud demək olar ki, hiss edilmir. Akatiziya və tasikineziya bir çox hallarda xəstələri dərman terapiyası rejimini pozmağa məcbur edir. Daimi diskomfort (arasıkəsilməz narahatlıq) pasiyentdə çarəsizlik, ümidsizlik hissini gücləndirə və suisidal fikirlərin meydana çıxmasını provokasiya edə bilər. Hətta yüngül akatiziya xəstə üçün çox xoşagəlməz təsir bağışlayır. Belə təsir elə bir dərəcədə pis ola bilər ki, xəstə müalicədən imtina edə, müalicəsiz buraxılmış (vaxtında sağaldılmamış) hallarda isə depressiya yarana bilər. İo sindromu çərçivəsində şöbə ərazisində (stasionar müalicə halında) və yaxud küçə boyunca (ambulator müalicə halında) saatlarla gəzmə, yerini dəyişmə həmin insanın personal və sosial adaptasiyasında çətinliklərə səbəb olur, yəni onun şəxsi və ictimai uyğunlaşmasında problem yaradır. İnsanın maraqları istəmədən, qeyri-ixtiyari olaraq və xoşa gəlməyəcək bir halda məqsədsiz və mənasız hərəkətlərdə cəmləşir. Akatiziyanın pasiyentdə əvvəldən mövcud olmuş psixopatoloji simptomatikanı dərinləşdirdiyinə, özünüöldürmə (intihar) və zorakılıq aktlarını törətməsinə gətirib çıxara bildiyinə şəhadət verən məlumatlar vardır. Akatiziya üçün xarakterik olan həyəcan, təşviş və daxili gərginlik səhvən psixozun və yaxud depressiv halın təzahürü kimi qəbul edilə bilər. Çünki xəstənin təlaş (əndişə) içərisində olması, daim nədənsə iztirab çəkməsi, nigaranlığının aydın təzahür etməsi ciddi psixotik dəyişiklik hesab edilməsi üçün şübhə oyadır. Həmçinin hərəki narahatlıq səbəbindən yanlış olaraq diskineziya, yaxud bəzi digər nevroloji pozğunluqlar, məsələn, narahat ayaqlar sindromu kimi diaqnozların qoyulması mümkündür. Belə hallarda adekvat olmayan, səhv müalicə aparılması nevroloji pozuntuların daha böyük dərəcədə ifadə olunmasına, onların xronifikasiyasına və yaxud xəstə üçün digər xoşagəlməz nəticələrə gətirib çıxara bilər. «Qaş düzəldən yerdə vurub gözünü də çıxardırsan» zərbi-məsəli sanki bu cür hallar üçün söylənilibmiş.
Akatiziya və tasikineziyanın müalicəsində iki əsas strategiya mövcuddur. Bunlardan birincisi ənənəvi yanaşma olub, antipsixotik dərman vasitələrinin zərərli təsirlərinin azaldılmasına istiqamətlənən tədbirlərin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Praktikada adətən aşağıdakı tədbirlərdən biri seçilir: 1) antipsixotik vasitənin dozasının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması; 2) antipsixotik vasitənin qəbulunun tamamilə dayandırılması (kəsilməsi); 3) pasiyentin daha «yumşaq», mülayim təsirə malik antipsixotik preparata keçirilməsi; 4) nadir hallarda ekstrapiramid pozğunluqlar törədən atipik qrupa mənsub antipsixotik preparatların təyin edilməsi. Xəstənin yaşından, mövcud vəziyyətindən, xəstəliyinin şiddətliliyindən və başqa amillərdən asılı olaraq belə tədbirlərdən yalnız biri kifayət edə, yaxud onların hamısını ardıcıl surətdə sınamaq lazım gələ bilər. İkinci strategiya nevroloji simptomatikanı azaldan, onları zəiflədən dərman vasitələrinin tətbiq edilməsindən ibarətdir. Çox vaxt beta-adrenoblokatorlar, benzodiazepin 13
trankvilizatorları, antidepressantlar, valproatlar, antixolinergik vasitələr və başqaları istifadə edilir. Propranolol kimi lipofil beta-adrenoblokatorlar İo sindromu daxil olmaqla müxtəlif ekstrapiramid pozğunluqlarının müalicəsində ən affektiv vasitələrdən biridir. Neyroleptik ağırlaşmalarının terapiyasında benzodiazepin trankvilizatorları da effektivliyə malikdir. Görünür, anksiolitik (həyəcan əleyhinə) və sedativ (sakitləşdirici) təsir etməsi səbəbindən onlardan belə bir gözəl effekt hasil olur. Akatiziyalı tasikineziya zamanı həmçinin bəzi antidepressantlar və valproatlar öz effektivliyini sübut etmişlər. Lakin nevroloji simptomatikanı zəiflətmək məqsədilə təyin edilən dərman preparatlarından istifadə olunmaqla uzunmüddətli müalicənin mümkünlüyü elm cəmiyyətində etirazla qarşılanır və mübahisələrə yol açır. Məsələ burasındadır ki, həmin dərman vasitələrinin özləri sinir sistemi tərəfdən müxtəlif xoşagəlməz yanaşı effektlər törədə bilir. Məsələn, standart klinik dozada verilən antixolinergik vasitələr (xolinolitiklər) pasiyentlərin koqnitiv funksiyasını pisləşdirə, həmçinin neyroleptiklərin antipsixotik effektini zəiflədə bilər. Bundan başqa, xolinolitiklərin təsirindən insanda subyektiv olaraq xoşagələn yüngüllük hissi, boşalma, bir sakitlik, rahatlıq, yaxud əksinə, zövqverən oyanma, nəşəli həvəslənmə, xoş həyəcanlanmanı xatırladan şəkildə hərəkətə gəlmə, hətta eyforiya törənməsi mümkündür. Belə bir vəziyyət zahirən xəstə üçün acınacaqlı olmasa da, ancaq dərman asılılığının formalaşmasına və preparatlardan sui-istifadə edilməsinə gətirib çıxara bilər. Bəzi tədqiqatçıların əldə etdikləri məlumatlara görə, xolinolitiklər gecikmiş diskineziyanın inkişafını provokasiya edir, yəni onun təzahürünə təhrikedici təsir bağışlayır. İzahlı qeydlər 1 İonun atasının İnax olduğu Kastora və başqa faciə müəlliflərinə, həmçinin Vergili və Ovidiyə görə iddia edilir. Lakin belə bir atalıq Zevsin ilk dəfə İnaxın nəvəsi Niobaya vurulması barəsində olan məlumatlarla ziddiyyət təşkil edir. Başqa bir versiyaya görə, İoya İasın qızı kimi baxılmışdır. Hesiod və Akusilayın fikrincə, İo Pirenin qızıdır. Başqa bir mənbədə, İonun atasının Arestor olduğu bildirilmişdir. İstriyə görə, Prometeyin qızıdır (İsida ilə qarışıq salınır). Başqa məlumatlara görə, İo Hermesin qızıdır. Afinalı Antiklidə görə, İo məhz Prometeyin qızı və Dionisin arvadıdır. 2 Hera qədim yunan mifologiyasında baş ilahə, nikahın himayəçisi, doğuş zamanı anaların mühafizəçisi olmuş, buna görə nikah və ailə ilahəsi kimi tanınmışdır. Əsatirə görə, Heranın hakimiyyətpərəstlik (hökm vermək), amansızlıq və qısqanclıq xasiyyəti olmuş, buyuruğunun heç bir güzəşt olmadan dərhal yerinə yetirilməsini istəmiş, sərt davranmasına görə seçilmişdir. «Hera» sözü hərfi mənada «mühafizəçi xanım», «keşikçi qadın» deməkdir. Hera qədim Roma mifologiyasında Yunonaya uyğundur. 3 Zevs (Zeus) qədim yunan mifologiyası və dinində baş allahdır. Onu bir çox mənbələrdə həmçinin Zeves kimi təqdim edirlər. Zevs titan Kronos və Reyanın oğludur. Zevs öz atası Kronosu devirmişdir. Buna görə Zevsə allah və insanların atası və çarı (hökmdarı) kimi etiqad edilmişdir. Allahların Olimpiya ailəsinin başçısı, yunan panteonunun baş allahı Zevs dəniz və yeraltı aləmin hökmranlığını qardaşları Poseydona 14
və Haidə güzəştə getmiş, Yer və səma hadisələrini (əsasən ildırımı, göy gurultusunu, yağıntını) idarə etməyi öz üzərinə götürmüşdür. Səma allahı Zevs ilk növbədə ildırımın (şimşəyin) hesabına bütün səma hadisələrinə nəzarət etmişdir. İldırımsaçan, küləkqovan və yağıntı allahı Zevs sonralar eyni zamanda ictimai asayişin qoruyucusu hesab edilmişdir. Zevsin atributları egida, əsa, bəzən qartal olmuşdur. Zevsin daimi məskəni, onun yaşadığı yer Olimp dağı sayılırdı. Olimpiya oyunları məhz Zevsin şərəfinə keçirilirdi. Zevs macəralarla dolu bir həyat yaşamışdır. Təsadüfi deyildir ki, Zevs öz məhəbbət sərgüzəştlərilə məşhur olmuşdur. Zevsə sitayiş qədim Roma mifologiyasında yerli Yupiter allahına sitayişlə eyniləşdirilmişdir. 4 Kimmeriya Bosforu – Keriç boğazının qədim yunan dilində olan adıdır. Qədim köçəri tayfalardan olan kimmeriyaların (Cimmerii) adına uyğun olaraq belə işlənmişdir. Esxil boğaz vasitəsilə keçid yerini «İnək keçidi» adlandırmışdır. Ona yunan dilində «Bosphoros» deyilir. Qədim yunan dilində «bosphoros» sözü «inək bərəsi», «inək keçidi» deməkdir. Elə buradan «Bosporos» sözü götürülmüş, son şəkilçisi atılaraq «Bospor» şəklinə salınmışdır. Həmçinin «Bosphoros» ifadəsindən «Bosfor» adı miras qalmışdır. Bosfor türkcə «Qara dəniz boğazı» adlanır. Avropa ilə Kiçik Asiya arasında olan Bosfor boğazı Qara dənizlə Mərmərə dənizini birləşdirir. 5 Kanob Qədim Misirdə Nil çayı deltasının qərb hissəsinsə yerləşən şəhərdir. Qədim yunan dilində «Kanopos», latın dilində isə «Canopus» adlanır. Elə buradan «Kanopa» adı da işlənmişdir. 6 Eybeya (Euboia) – Egey dənizində Balkan yarımadasının sahilində yerləşən, yunanıstana məxsus olan adadır. Kritdən sonra ikinci ən böyük ada olan Evbeya qədim yunan dilində «Evviya», həmçinin bəzən «Egripos» adları ilə tanınmışdır. Yeni yunan dilində tələffüz edilərkən sadəcə «Evya» kimi səslənir. 7 Teleqon Misir çarı, İonun əri olmuşdur. Lakin Evripidə dair sxoliyalarda (təfsirlərdə) Teleqon Epafın oğlu və Liviyanın qardaşı adlandırılmışdır. «Teleqon» sözü hərfi mənada «uzaqda doğulmuş» (qədim yunan dilində tele – uzaqda, çox aralıda və gonos – doğulma, törəmə, əmələ gəlmə, yaranma, toxum) deməkdir. 8 İsida qədim dövrün ən böyük ilahələrindən biridir. Ona başqa sözlə İzida da deyirlər. İsida Misirdə qadınlıq və analıq idealını başa düşmək üçün bir nümunə olmuşdur. 9 Dofamin neyromediator və hormondur. Ona başqa sözlə dopamin də deyilir. Dofamin özü noradrenalin və adrenalinin biokimyəvi sələfi olub, beyinin «həvəsləndirmə» sisteminin mühüm tərkib hissəsi kimi xidmət göstərir, çünki həzz və yaxud məmnunluq (təminolunma) hissini törədir. Dofamin insan təsəvvürünə görə pozitiv (müsnət) hesab edilən təcrübə zamanı böyük miqdarda hasil olunur. Buna görə də həmin neyromediator nəslin sağ qalması və davam etdirilməsi üçün zəruri olan hərəkətləri möhkəmləndirməklə beyin tərəfindən qiymətləndirmə və motivasiya üçün istifadə olunur. Həmçinin dofamin koqnitiv fəaliyyətin təmin edilməsində böyük rol oynayır. 10 Transmitter qismində qamma-aminoyağ turşusu ifraz edən və bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan ləngidici neyronlara QAYT-ergik neyronlar, belə sinir hüceyrələrinin məcmusuna isə QAYT-ergik sistem deyilir. 11 Qlutamin turşusu alifatik dikarbon amin turşusudur. Ona başqa sözlə 2- aminopentandi turşusu da deyilir. Azərbaycan dilində olan mənbələrdə çox vaxt «qlütamin 15
turşusu» kimi yazılır. Həmin yazılış sovet dönəminin «hədiyyəsidir». Çünki imperiyanın hökmranlıq etdiyi dövrdə dilimizdəki terminlərin böyük əksəriyyəti rus dilindən tərcümə olunurdu. Son illər rus dilinin özündə «qlükoza», «qlütamin turşusu» tipli sözlərin artıq «глюкоза», «глютаминовая кислота» kimi deyil, «глукоза», «глутаминовая кислота» şəklində yazılması tendensiyası aşkar hiss olunur. Əlbəttə, burada məqsəd terminlərin orijinaldakı yazılışından uzaq düşməsinin qarşısını almaqdır. Qlutamin turşusu «oyandırıcı» təsirli amin turşusudur. Onun duzu qlutamat adlanır. Qlutamat onurğalıların sinir sistemində ən geniş yayılmış «oyandırıcı» neyrotransmitter hesab olunur. Neyron sinapslarında qlutamatın miqdarının yüksəlməsi həmin hüceyrələri həddən ziyadə «oyandırmaqla» onların məhv olmasına (ölməsinə) gətirib çıxara bilər. 12 Salto – havada mayallaq vurmaqdan ibarət olan idman hərəkətidir. Başından ayaqlarına doğru olmaqla yerindən 360° və daha çox ölçüdə fırlanma hərəkətinə salto deyilir. İtalyanca salto – atılma, hoppanma, sıçrama, tullanma deməkdir. Salto idman akrobatikasının əsas elementidir. Ona başqa sözlə salto-mortale, yaxud sadəcə salto-mortal da deyilir. Məcazi mənada «salto» dedikdə «xətərli iş», «qorxulu iş» başa düşülür. Biblioqrafiya
1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası [Mətn]. On cilddə, Bakı, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının baş redaksiyası, IV cild, 1980 2. Rusca-azərbaycanca lüğət [Mətn] / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Əliheydər Orucovun redaktəsi ilə. Redaktorlar: İlyas Aydınov, İdris Kərimov. Altıncı nəşr, üç cilddə, II cild, Bakı, «Şərq–Qərb» nəşriyyatı, 2005, 848 səh. 3. Блейхер Вадим Моисеевич, Крук Инна Вадимовна. Толковый словарь психиатрических терминов [Текст] / Редактор: кандидат медицинских наук Сергей Никанорович Боков. Воронеж, общество с ограниченной ответственностью научно-производственное объединение «Модэк», 1995, 640 стр. 4. Горбач Иван Никанорович. Неврологические расстройства: формы, стадии, синдромы, течение. Словарь. Справочное издание / Рецензент: доктор медицинских наук, профессор Иосиф Исаакович Протас [Текст]. Минск, издательство «Наука и техника», 1995, 272 стр. 5. Коркина Мария Васильевна, Лакосина Надежда Дмитриевна, Личко Андрей Евгеньевич, Сергеев Игорь Иванович. Психиатрия [Текст]. Учебник. 2-е издание, дополненное и переработанное, Москва, издательство «Медпресс- информ», 2002, 545 стр. 6. Коркина Мария Васильевна, Лакосина Надежда Дмитриевна, Личко Андрей Евгеньевич, Сергеев Игорь Иванович. Психиатрия [Текст]. Учебник. 3-е издание, дополненное и переработанное, Москва, издательство «Медпресс- информ», 2006, 576 стр. 7. Никифоров Анатолий Сергеевич. Неврология. Полный толковый словарь [Текст]. Москва, издательство «Эксмо», 2010, 464 стр. 16
8. Первый Виктор Станиславович, Сухой Василий Фёдорович, Гриневич Евгения Геннадиевна, Маркова Марианна Владиславовна. Психиатрический словарь. Более 8000 слов и словосочетаний (серия «Медицина») [Текст]. Ростов-на- Дону, издательство «Феникс», 2013, 640 стр. 9. Синдром Ио. Глеб Поспелов о патологической потребности ходить [Электронный ресурс] Онлайн-журнал для фармацевтов и медицинских работников «Катрен Стиль», выпуск № 121, сентябрь 2013 года 10. Стоименов Йордан Александров, Стоименова Мая Йорданова, Коева Правда Йорданова, Коев Георги Михайлов, Попов Пламен Любенов, Стоименова Лиляна Цанова. Психиатрический энциклопедический словарь [Текст]. София, академическое издательство имени
профессора М.
Дрирова, Киев,
Межрегиональная Академия управления персоналом, 2003, 1200 стр. 11. Темков Иван, Киров Кирилл. Клиническая психофармакология» [Текст] / Перевод с болгарского. Москва, издательство «Медицина», 1971, 356 стр. Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|