Tayyorlov guruhlarda nutq muloqot ko'nikmalarini shakllantirish metodlari

TAYYORLOV GURUHLARDA NUTQ MULOQOT KO'NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH METODLARI.

MAKTABGACHA TARBIYA YOSHDAGI BOLALARDA MULOQOT KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH YO‘LLARI

MUNDARIJA:
Kirish
I.Bob.MAKTABGACHA TA’LIMDA MULOQOT VA TIL NAZARIYASINING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Muloqot-axborot ayirboshlash, o‘zaro ta’sir va maktabgacha yoshdagi bolalarning bir-birini tushunishi vositasi sifatida
1.2. Nutq mexanizmlari va nutqsiz kommunikatsiyaning ahamiyati
II.Bob. MAKTABGA TAYYORLOV GURUH BOLALARDA MULOQOT SHAKLLARIINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI
2.1.Maktabgacha bo‘lgan yosh davrlarida bolalar bilan muloqot shakllari……………
2.2.Maktabgacha yoshdagi bolalar muloqot madaniyatini rivojlantirish usullari……
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.Maktabgacha ta’lim bosqichi uzluksiz ta’limning eng muhim, mas’uliyatli, bola tarbiyasi va ta’lim olishi poydevori, asoslari shakllanadigan bosqichidir. Maktabgacha ta’limning asosiy vazifalari bolalarni xalqning boy milliy, madaniy, tarixiy me`rosi va ma’naviy-axloqiy an’analari ruhida tarbiyalash, bolalarda milliy vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o‘qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda ta’lim jarayoniga tayyorlash, bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish, bolalarning jismoniy va ruhiy sog`ligini ta’minlashdan iborat. Bu bosqichda bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash masalasi eng dolzarb masalalardan sanaladi. Aynan shuni e’tiborga olgan holda bugungi kunda mamlakatimizda maktabgacha ta’lim sohasida, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash sohasida tub o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Maktabgacha ta’lim sohasida Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev faol tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan ishlar, qabul qilinayotgan farmon va qarorlar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Maktabgacha ta’lim vazirligining tashkil etilishi, Prezidentimiz tomonidan “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2707-sonli Qaror (2016-yil, 29- dekabr), «Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-5198-sonli Farmon (2017-yil 30-sentabr), O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 528-sonli Qarori (2017- yil, 19-iyo‘l), “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Kontsepsiyasi” kabi rasmiy hujjatlarning qabul qilinishi maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda alohida o‘rin egallamoqda.Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash o‘zining bir qator mezonlariga ega. Bu jarayonda bolalarni jismoniy, aqliy, ruhiy, irodaviy va ma’naviy jihatdan maktabga tayyorlash ularning maktab ta’limida zo‘riqmasligi, ta’limning uzluksizligi va samaradorligini ta’minlovchi asoslardandir.
O‘zbekistonimizda yangilanish jarayoni kechayotgan xozirgi davrda kelajagimiz egalari bo‘lmish bolalarni ma’naviy boy, axloqan yetuk, intelektual rivojlangan, yuqori bilimli jismonan baqquvvat qilib tarbiyalashga, har tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishga alohida ahamiyat berilmoqda. Maktab ostonasiga qadam qo‘ygandan so‘ng bolalar yangi jamoada, yangi muhitda har bir dars mashg‘ulotlarida muloqotga kirashadilar. Bolalarni bir yillik majburiy tayyorlashda «Ilk qadam» Davlat dasturi bolalarning to‘laqonli riuvojlanishi, tarbiyalanishi va o‘qishini,uning maktabda samarali tayyorlanishiga qaratilgan bo‘lib, unda halqaro tajribalar hisobga olingan Dasturning asosiy sohalaridan ;nutq muloqot, o‘qish va yozish malakalari sohasi kompetensiyalari bolalarning muloqot malakasini egallashlari uchun kompetentlik yondashuv hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalrning ta’limida kompetentlik yondashuvi bolaning o‘suvchi shaxsini hayotga , shu jumladan maktabda o‘qishga tayyorlashni, unda ma’naviy qadriyatlar va me’yorlarni o‘zlashtirish, boshqa maktabgacha yoshdagi bolalar bilan muloqot qilish, o‘z menini shakllantiriush bilan bog‘iq bo‘lgan hayotiy muhim masalalarni hal qilisjh uchun zarur bo‘ladigan faoliyat usullarini ko‘zda tutadi. 6-7 yoshli bolaning muloqoti vaziyatli shaxsiy, ya’ni belgilangan aniq vaqtdagi vaziyatni emas, balki “nima bo‘ladi” yoki “endi nima bo‘ladi” tarzidagi vaziyatni aks ettiruvchi sifatida bo‘ladi bolalarning aksariyat muloqot mazmuni kattalar olami, hulq –atvor qoidalari ma’lum bir tabiat hodisalaridan iborat bo‘lad. Bu yoshda bolalr maktabgacha yoshdagi bolalar tabiatini ochuvchi muloqot me’yorlar va odamlar orasidagi qoidalarning tashuvchisi bo‘lib hisoblanadi. Ularning muloqot jarayonidagi etakchi ehtiyoj – o‘zaro tushinish va tuyg‘ularni his qilish ehtiyojidir. O‘zlarining ijobiy va salbiy yorqin kechinmalari bilan o‘rtoqlashadilar. Bu vaziyatlarda pedagoglar yoki ota- onalar bolaning his tuyg‘ularini, bola hayoti uchun ahamiyatli ekanligini unutishmagan holda qabul qilishlari lozim. Bolalarning muloqotning birinchi shakli atrofidagilarga nisbatan qiziqishi uning his-tuyg‘ularga boy munosabati orqali tavsiflanadi. 6-7 yoshda bolaning qiziqishlari atrof-muhitga yo‘naltiriladi. Unda yangi taassurotlarga ehtiyoj paydo bo‘ladi.
Vazifalari hamkorlikdagi faoliyatda zaruriyat tufayli inson boshqa kishilar bilan birlashishi, ular bilan munosabatga kirishishi, aloqa o`rnatishi, o`zaro tushunishga erishishi va kerakli axborotni olishi, shunga mos javobni berishi kerak. Bunda muloqot faoliyatning bir tomoni, uning axborot aspekti-kommunikatsiya sifatida namoyon bo`ladi. Biroq predmet yasash bilan birga inson o`zi yasagan predmetda o`zini “translyatsiya” qiladi, ya`ni o`zini boshqalarda davom ettiradi. Hosil qilingan predmet (ko`rilgan bino, yozilgan qatorlar, o`tkazilgan daraxt) bir tomonidan faoliyat predmeti, ikkinchi tomondan inson o`zini ko`rsatadigan vositadir. CHunki bu boshqa kishilar uchun hosil qilingan. Shunday qilib, faoliyat muloqotning bir qismi, uning tomoni; muloqot faoliyatning bir qismi va tomonidir. Lekin muloqot va faoliyat barcha hollarda yaxlit (buzilmas) birlikni tashqil etadi.
Kurs ishining obyekti:maktabgacha yoshdgi bolalarni muloqotga tayyorlash.
Kurs ishning predmeti:Maktab ta’limi yoshdagi bolalarda muloqot ko‘nikmalarini shakllantirishning pedagogik va nazariy asoslari.
Kurs ishning maqsadi:Maktabgacha ta’lim yoshdagi bo‘lalarda muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish orqali asоsiy vazifalari quyidagilar deb belgilanadi:
-muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish;
bоlalarni xalqning bоy milliy, madaniy tarixiy me`rоsi va umumbashariy qadriyatlar asоsida aqliy va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash;
bоlalarda milliy g`urur, vatanparvarlik hislarini shakllantirish;
maktabgacha yoshdagi bоlalarda bilim оlish ehtiyojini, o‘qishga intilish mayllarini shakllantirib, ularni muntazam ravishdagi ta’lim jarayoniga tayyorlash;
bоlalarning tafakkurini rivоjlantirish, uzining fikrini mustakil va erkin ifоdalash malakalarini shakllantirish;
bоlalarning jismоniy va ruhiy sog‘ligini ta’minlash kabilarni o‘z оldiga maqsad qilib belgilaydi.
Kurs ishning vazifalari:
Maktabgacha ta`limni rivоjlantirish uchun quyidagilarni amalga оshirish lоzim bo‘ladi:
malakali tarbiyachi va pedagоg kadrlarni ustuvоr ravishda tayyorlash;
maktabgacha ta’limning samarali psixolоgik-pedagоgik uslublarini izlash va jоriy etish;
bоlalarda muloqot ko‘nikmalarini shakllantirishning tashkiliy, psixolоgik, pedagоgik va uslubiy jihatdan ta’minlash;
zamоnaviy o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, texnik vоsitalar, o‘yinchоqlar va o‘yinlar yaratish hamda ularni ishlab chiqarish;
maktabgacha yoshdagi bоlalarni xalqning bоy madaniy-tarixiy merоsi va umumbashariy qadriyatlar asоsida ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash uchun shart-sharоitlar yaratish;
maktabgacha ta’lim tashkilotlarning har xil turlari uchun turli variantlardagi dasturlarni tanlab оlish, maktabgacha ta`limning barcha masalalari bo‘yicha malakali kоnsultatsiya xizmati ko‘rsatish imkоniyatini yaratish;
maktabgacha ta`lim va sog‘lоmlashtirish tashkilotlari tarmоg`ini qo‘llab- quvvatlash va rivоjlantirish mexanizmini ishlab chiqish kabi vazifalarni maqsad qilib qo‘yadi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi: Maktab ta’limi yoshdagi bolalarda muloqot ko‘nikmalarini shakllantirishning yangi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, metod va vositalarni ishlab chiqish.
Kurs ish metodlari:falsafiy, pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni о‘rganish, pedagogik kuzatish, sotsiologik metodlar, (anketa sо‘rovi, suxbat, intervyu), test sо‘rovi, modellashtirish, pedagogik tajriba.

I.Bob.MAKTABGACHA TA’LIMDA MULOQOT VA TIL NAZARIYASINING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI

1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning muloqot-axborot ayirboshlash, o‘zaro ta’sir va bir-birini tushunishi vositasi sifatida
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida muloqot, ma’lumotni bolalar bir biriga o‘tkazish jarayoni, bolalalar yoki bolalar guruhlari o‘rtasida aloqalarni o‘rnatish va rivojlantirishning murakkab jarayoni bo‘lib, u birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadi va uch xil jarayonni o‘z ichiga oladi: ma'lumot almashish, harakatlar almashish; va bir birinii idrok etish va tushunish. Bolalar faoliyatida muloqotchanlik muhim ahamiyatga ega.Muloqot har qanday olib boriladigan faoliyatning bir tomoni sifatida ham (faoliyat nafaqat mehnat, balki mehnat jarayonida muloqotdir), va alohida faoliyat sifatida ko‘rib chiqilishi kerak. Muloqotning faoliyat sifatidagi asosiy xususiyati shundan iboratki, muloqot orqali bola boshqa bolalar bilan munosabatlarini shakllantiradi. Muloqot bolalarning o‘zaro ta'sirini o‘z ichiga olgan faoliyatning ajralmas qismidir. Muloqotning psixologik naqshlarining barqarorligi tufayli turli darajadagi madaniy rivojlanish darajasidagi va turli yoshdagi bolalar muloqot qilishlari mumkin. Muloqot tushunchasiga olimlar tomondan turli ta’riflar berib o‘tilgan. Muloqotni faoliyat deb hisoblagan B.G.Ananyevning ta'kidlashicha, muloqot orqali inson boshqa odamlar bilan munosabatlarini quradi. O‘zining "Inson bilish sub'ekti sifatida" asarida B.G.Ananyevning ta'kidlashicha, insonning xatti-harakati - bu turli xil ijtimoiy tuzilmalardagi odamlar bilan muloqot qilish, amaliy o‘zaro munosabatdir. B.G.Ananiev ta'kidlaganidek, har xil faoliyat turlarining majburiy tarkibiy qismi bo‘lgan holda, muloqot haqiqatni anglash mumkin bo‘lmagan shartdir. Bu nuqtai nazarni G.A.Andreeva, V.P.Zinchenko va S.A.Smirnova. Muloqot faoliyat sifatida motivlar va maqsadlar bilan belgilanadi. Motiv - bu odamni muayyan faoliyatga undaydigan sababdir. Nutq faoliyatining umumiy motivi bu boshqa odamlar bilan axborot va hissiy aloqa o‘rnatish zarurati. Nutq faoliyatining maqsadlariga ijtimoiy va shaxsiy munosabatlarni saqlash, insonning mehnati, hayoti va bo‘sh vaqtini tashkil etish kiradi. Tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, yilning birinchi yarmida bolaning etakchi va yagona mustaqil faoliyati muloqotdir.Bolada muloqotning rivojlanishi bir necha bosqichda sodir bo‘ladi. Avval kontakt funksiyasi paydo bo‘ladi. Ushbu funktsiyaning maqsadi kattalar bilan aloqa o‘rnatish va davom ettirishdir. Keyin bola axborot funktsiyasini o‘zlashtiradi. Ushbu funktsiyani o‘zlashtirish aloqa o‘rnatish qobiliyatini nazarda tutadi. Shuni ta'kidlash kerakki, faoliyat, aloqa holatini ontogenezda sun'iy ramziy vositalarni o‘zlashtirish funktsiyasi beradi Yuqorida aytib o‘tilganidek, ontogenezda muloqot bolaning atrofmuhitga bo‘lgan munosabatining asosiy shaklidir. Birinchidan, bu shakl boshqa sub'ekt (birinchi navbatda, ona) tomonidan tushunishni, keyin esa o‘zaro tushunishni (bola nafaqat o‘z xohishistaklarini ifodalaydi, balki boshqalarning manfaatlarini ham hisobga oladi, bu esa o‘z maqsadini amalga oshirishni) nazarda tutadi. o‘ziga bog‘liq). Asta-sekin muloqot obyektiv faoliyatga aylanadi, bu esa, o‘z navbatida, bolaning dunyoga munosabatini amalga oshiradi. Obyektiv faoliyatda bola muayyan obyektlarni o‘rganadi. Obyektiv faoliyat yordamida bolada dunyoga obyektiv munosabat shakllanadi. Muloqot bola ehtiyoji bo‘lib, uning ijtimoiy tabiati bilan izohlanadi va bola hayotining ham moddiy, ham ma'naviy shakllarini o‘z ichiga oladi.Bolaning muloqotga bo‘lgan ehtiyoji,qiziqishi juda katta ahamiyat kasb etadi. Bola hayoti davomida doimo boshqa bolalar bilan muloqotda bo‘ladi va shuning uchun muloqot qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish murakkab psixologik jarayon bo‘lib,u faqat bolaning eshitgan nutqiga taqlid qilishdan iborat emas.Bu jarayon bolalarda muloqotchanlik faoliyatini rivojlantirish va birinchi navbatda,muloqotga ehtiyot mavjudligi bilan bog‘liqdir.Maktabgacha ta'lim tashkilotida bolalarning muloqatchanligi turli shaxslar va turli temperamentdagi bolalar o‘rtasida vujudga keladi.Turli faoliyat jarayonida bolalar muloqotga kirishadi.Bolalar muloqotchanlik orqali bir birlariga axborot yetkazadi.Atrofdagi hodisalarni Yakka o‘zi emas,kattalar va tengdishlari yordamida anglaydi.Muloqatchanlik bolaning nutqi orqali yuzaga keladi.Agar bolaning nutqi ravon ,so‘z boyligi ko‘p bo‘lsa,bu tengdishlariga ta'sir qiladi.Nutqni rivojlantirish nafaqat bolani atrof-muhit bilan tanishtirish,balki uni umumiy ruhiy rivojlantirish uchun ham zarurdir. Nutqni shakllantirish va rivojlantirish vazifalari sifatida quydagilarni keltirishimiz mumkin:
- bolada kattalarga nisbatan imotsional bog‘liqlik va ishonch hissing tarbiyalash;
-uning o‘ziga nisbatan atrofdagilarning ijobiy diqqat-e'tibor talab qilishini qondirish;
-kichkintoyning qiziqishlarini rivojlantirishga ko‘maklashish; Bolalardagi muloqotchanlikka umumiy to‘xtaladigan bo‘lsak, tengdoshlari bilan maktabgacha yoshdagi bolalar oldingi davrlardagi muloqotga nisbatan sifat jihati o‘zgarib bormoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalar (4-5 yosh) uchun tengdoshlari bilan muloqot qilish ustuvor vazifaga aylanadi. Ular turli vaziyatlarda (rejim momentlarida, turli faoliyat turlari jarayonida - o‘yin, ish, ish va hokazo) bir-biri bilan faol muloqot qilishadi. Muloqot, ayniqsa, o‘yin davomida namoyon bo‘ladi va rivojlanadi. Rivojlanayotgan muloqot o‘yinning tabiatiga va uning rivojlanishiga ta'sir qiladi.
Kollektiv vazifalarning keng doirasi paydo bo‘ladi:
-qo‘shma o‘yin;
-o‘z dizaynlaringizni o‘rnatish;
-sherikning harakatlarini boshqarish va ularning bajarilishini nazorat qilish;
-o‘zi bilan doimiy taqqoslash va muayyan xatti-harakatlarni baholash. Bolalarning aloqalari nostandart va tartibga solinmagan. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘z munosabatlarida eng kutilmagan harakatlardan foydalanadilar. Ularning harakatlari bo‘shashgan, standartlashtirilmagan: ular sakrashadi, jilmayishadi, turli xil pozalarni olishadi, bir-biriga taqlid qilishadi, turli so‘zlarni o‘ylab topishadi, ertak tuzadilar va hokazo. Yoshi bilan bolalarning aloqalari umumiy qabul qilingan xatti-harakatlar qoidalariga bo‘ysunadi. Ammo maktabgacha yoshning oxirigacha bolalar muloqotining o‘ziga xos xususiyati uning tartibga solinmagan va bo‘shashgan tabiatidir. Tengdoshlar bilan muloqot qilishda faol harakatlar mas'uliyatli harakatlardan ustun turadi. Bola uchun uning o‘z harakati (so‘zlari) ko‘pincha tengdoshlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanmasa ham muhimroqdir. Shuning uchun dialog parchalanishi mumkin. Kommunikativ harakatlardagi nomuvofiqlik ko‘pincha bolalar o‘rtasida norozilik, norozilik, nizolarni keltirib chiqaradi. Muloqotga bo‘lgan ehtiyoj eng muhim ehtiyojlardan biridir. Bu ehtiyoj insonning tug‘ilishi bilan paydo bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan muloqotga bo‘lgan ehtiyoj ham shakl, ham mazmunan o‘zgaradi. Shu bilan birga, katta maktabgacha yoshdagi tengdoshlar bilan muloqotga bo‘lgan ehtiyoj ayniqsa keskindir. Maktabgacha yoshdagi tengdoshlar bilan muloqot intellektual, nutq, hissiy va axloqiy moyillikni rivojlantirishda asosiy o‘rinni egallaydi. Bolalarning psixologik, ijtimoiy va jismoniy rivojlanishi tengdoshlar bilan munosabatlar qanday rivojlanishiga bog‘liq. Muloqotning asosiy mezonlari: boshqasiga e'tibor va qiziqish, unga nisbatan hissiy munosabat, tashabbus va sezgirlik. Muloqot - bu insonning shaxsga bo‘lgan hissiy munosabati. Shuning uchun tengdoshlar bilan muloqot bolaning hissiy sohasini shakllantiradi, rivojlantiradi va tuzatadi. Tengdoshlar bilan muloqot qilishda norozilik bolaning tashvishi, tajovuzkorligi va ishonchsizligini oshirishi mumkin.Shu sababdan bolalar o‘rtasida to‘g‘ri muloqatchanlikni yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyatga ega.Bu bevosita tarbiyachining malakasi va saviyasiga bog‘liq hisoblanadi.
Og‘zaki kommunikatsiya (nutq) Insonning uni o‘rab turgan olamga o‘zaro ta’siri obyektiv munosabatlar tizimida namoyon bo‘ladi. Obyektiv munosabat va aloqalar so‘zsiz har qanday real guruhlarda paydo bo‘ladi. Guruh a’zolarining bu obyektiv o‘zaro munosabatlari subyektiv shaxslararo munosabatlarda aks etadi. Har qanday ishlab chiqarish odamlarning o‘zaro birlashishini talab qiladi. Hech bir maktabgacha yoshdagi bolalik jamiyatida odamlar bilan munosabat o‘matilmasa, ular bir-birini to‘g‘ri tushunmaydi, to‘laqonli birgalikdagi faoliyatni tashkil eta olmaydi. Masalan, tarbiyachi tarbiyalanuvchilarga biror narsani o‘rgatish uchun ular bilan munosabatga kirishishi kerak. Muloqot maktabgacha yoshdagi bolalarning hamkorlikdagi faoliyati, ehtiyojlari asosida tug‘iladigan, ular o‘rtasidagi aloqa rivojlanishining ko‘p qirrali jnrayonidir. Muloqot hamkorlikdagi faoliyat qatnashchilari o‘rtasida axborot almashinishni o‘z ichiga oladi, bu muloqotning kommunikativ ko‘rinishida ifodalanadi. Odamlar bir-biri bilan munosabatga kirishishda tildan muloqot vositasi sifatida foydalanadilar. Muloqotning ikkinchi jihati muloqotga kirishuvchilaming o‘zaro ta’siridir. Bunda faqat so‘zlar emas, balki harakat va holatlar ham almashinadi. Masalan, sotuvchi bilan haridor o‘rtasida biror so‘z aytmasdan muloqotga kirishish mumkin. Muloqotning uchinchi tomoni muloqotga kirishuvchilaming bir-birini idrok qilishidir. Muloqotga kirishuvchilaming bir-birini to‘g‘ri tushunishi muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, muloqotning shartli uch tom onini ajratish mumkin: kommunikativ (axborot berish), interaktiv (o‘zaro ta’sir) va perseptiv (o‘zaro idrok qilish). Muloqotning bu uch tomonining birligi muloqotga kirishuvchi maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘zaro munosabati va hamkorlikdagi faoliyatini tashkil etish usuli sifatida namoyon bo‘ladi. Muloqotning mazmuni — axborot almashish, tarbiyachi tom onidan turli kommunikativ vositalar yordamida tarbiyalanuvchilar bilan o‘zaro tushunish va o‘zaro munosabatlami tashkil etishdir. Pedagoglarning tarbiyaviy va didaktik vazifalarini o ‘qituvchi ham da o ‘quvchilar jam oasi o‘rtasida munosabatlami ta’minlamay turib amalga oshirib bo‘lmaydi. Birgalikdagi faoliyat davomida odamlar turli fikrlar, o‘y-xayollar, his-kechinm alar bilan o‘rtoqlashadilar. Bunda o‘y-fikrlar, hiskechinm alarni axborot sifatida, kommunikatsiyani esa axborot alm ashinuvi siftida talqin etish mum kin. Ammo insonlararo kommunikatsiya shunchaki axborot almashinuvidan iborat emas. Chunki m uloqot jarayonida axborot nafaqat uzatiladi, balki shakllantiriladi, aniqlashtiriladi, rivojlantiriladi. Demak, inson muloqotini shunchaki axborot almashinuvidan iborat jarayon, deb hisoblash mumkin emas. Muloqot jarayonida axborot bir tomondan ikkinchi tom onga harakatlanishdan tashqari, faol almashinadi (kom m unikativ jarayon ishtirokchilari bir-biriga axborot yuborayotganda, bir-birining motivlari, maqsadlari va boshqalarni tahlil qiladilar). Shuningdek, muloqot jarayonida axborot almasha turib, maktabgacha yoshdagi bolalar belgilar tizim i orqali bir-biriga ta ’sir etishi mumkin (insonlararo axborot almashinuvida, albatta, suhbatdosh xulq-atvoriga muayyan ta ’sir o ‘tkaziladi). Muloqot jarayonida kommunikator (axborot yuborayotgan maktabgacha yoshdagi bola) va retsipiyent (axborot qabul qilayotgan maktabgacha yoshdagi bola) bir xil kodlashtirish hamda dekodlashtirish tizimiga ega bo‘lishi kerak. Yagona tizim ni qabul qilishgina kommunikativ jarayon ishtirokchilariga bir-birini tushunish imkonini beradi. Muloqot jarayonida faqat insonlararo kommunikatsiyaga xos to‘siqlar vujudga kelishi mumkin. To‘siqlar nafaqat belgilar tizimidagi farqlar, balki ijtimoiy-siyosiy, diniy, kasbiy farqlar yoki umuman dunyoqarash, olamni his etishdagi farqlar tufayli vujudga kelishi mumkin. Kommunikatordan chiqayotgan axborot ikki xil bo‘lishi mumkin: 1. Undovchi axborot — buyruq, maslahat, iltimos kabilarda namoyon bo‘ladi. Undan ko‘zlangafi maqsad retsipiyentni biror harakatga rag‘batlantirishdir. U uch xil bo‘lishi mumkin: a) aktivlashtirish, ya’ni faollashtirish (biror harakatni qilishga undash);
b) interdiksiyalash (biror harakatni qilishdan to‘xtatish);
c) destabillashtirish (biror harakatdagi muvozanatni buzish).
2. Konstatatsiyalovchi axborot — ma’lumot tarzida ifodalanadi. Bu turdagi axborot turli ta’limiy tizimlardan o‘rin olgan bo‘lib, xulqatvorni o‘zgartirish uchun bevosita ta’sir ko‘rsatmaydi, ammo bilvosita ta’sir ko‘rsatish maqsadi ham bo‘ladi. Amerikalik jurnalist G. Lassuel besh unsurdan iborat bo‘lgan kommunikativ jarayonning quyidagi modelini taklif etadi:
A. Kim (axborot kim tomonidan uzatilmoqda);
B. Nima (qanday axborot uzatilmoqda);
C. Qanday (axborot qanday yo‘l bilan uzatilmoqda);
D. Kimga (axborot kimga yo‘naltirilmoqda);
E. Qanchalik samarali (axborot qanchalik samarador uzatildi). Kommunikativ jarayon aksial (bunda axborot ayrim konkret odamlargagina yo‘naltiriladi) yoki retial (bunda axborot bir qancha ehtimol qilinayotgan retsipiyentlarga у o‘naltiriladi) harakterda bo‘lishi mumkin. Kommunikator retsipiyent uni qanchalik tushunayotganini «kommunikativ rollar» o‘zgargach biladi. Chunki bunda retsipiyent kommunikatorga aylanib awalgi kommunikatorga qabul qilgan axborotning mazmunini qanday tushunganligini bildiradi.
Noverbal kommunikatsiyada belgilar tizimi sifatida quyidagi tizimlardan foydalaniladi:
1. Optik-kinetik tizimga imo-ishoralar (qo‘l motorikasi), mimika (yuz motorikasi), pantomimika (butun gavda motorikasi) kiradi. Ushbu belgilarning muloqotdagi ahamiyati shunchalik kattaki, ularni o‘rganish uchun alohida soha-kinesika shakllangan.
2. Paralingvistik tizim ovoz vokalizatsiyasidan iborat bo‘lib, unga ovoz sifatlari, diapazoni kiradi. Ekstralingvistik tizimga to‘xtalishlar, yo‘talib qo‘yishlar, yig‘i, kulgu, nutq tempi kiradi.
3. Proksemik tizimga kommunikativ jarayon ishtirokchilarining fazodagi joylashuvi va kommunikatsiya vaqti kiradi.
4. Vizual kontaktga ko‘zlar orqali muloqot qilish kiradi. Dastlab muloqotning bunday turi faqat intim muloqot doirasidagina bo‘lishi mumkin, deb hisoblangan. Ammo so‘nggi tadqiqotlar vizual kontakt boshqa sohalarda, ya’ni tibbiyot, pedagogika, boshqaruv kabilarda hnm kuzatilishini isbotlamoqda. Noverbal kommunikatsiya tizimlari kommunikatsiya jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Ular nutqni to‘ldiradi, uning o‘rnini bosadi, kommunikativ jarayon ishtirokchilarining emotsional holatini aks ettiradi. Muloqot ikki va undan ortiq maktabgacha yoshdagi bolalar o‘rtasida bilish yoki baholash tarzidagi axborot almashishda namoyon bo‘luvchi o‘zaro ta’sirdir. Muloqotning o‘zaro birgalikda harakat qilish va faoliyat ko‘rsatish jarayonida odamlarni birlashtiradigan umumiy narsa ishlab chiqarish tarzida tushunilishi ana shu umumiy narsa muloqot vositasi sifatidagi tildan iborat ekanligini bildiradi. Til muloqotga kirishuvchilar o‘rtasida aloqa bog‘lanishini ta ’minlaydi. Uni bu maqsad uchun tanlangan so‘zlar mohiyatiga ko‘ra kodlashtirgan holda axborotni m a’lum qilayotgan maktabgacha yoshdagi bola ham, bu mohiyatning kodini ochgan, ya’ni uning ma’nosini oshkor etgan va ana shu axborot asosida o‘z xulq-atvorini o‘zgartirgan holda bu axborotni qabul qilayotgan maktabgacha yoshdagi bola ham tushunadi. A.V. Petrovskiy fikricha, axborotni boshqa maktabgacha yoshdagi bolaga yo‘llayotgan maktabgacha yoshdagi bola (kommunikator) va uni qabul qilayotgan maktabgacha yoshdagi bola (retsipiyent) munosabat va birgalikdagi faoliyat maqsadlariga erishish uchun mohiyatlarni kodlashtirish va kodini ochishning bitta yagona tizim idan foydalanishlari, ya’ni bitta tilda so‘zlashishlari kerak. Mohiyat — belgining tevarak-atrofdagi voqelikni bilishni ifoda etadigan qism sifatidagi mazmunga ega bo‘lgan jihatidir. Qurol odamlaming mehnat faoliyatini ifodalagani singari belgilar ham ularning bilish faoliyati va munosabatini namoyon qiladi. So‘zlar belgilari tizimi hayot kechirish, ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish va uzatish vositasi sifatidagi tilni tarkib toptiradi. Til yordamida muloqotga kirishish tufayli borliqning alohida bir maktabgacha yoshdagi bolaning miyasidagi in’ikosi boshqa odamlarning miyasida aks etayotgani bilan doimiy ravishda to‘ldirilib turadi — o‘y-fikrlarini ayirboshlash, axborot uzatish ro‘y beradi. 0 ‘qituvchi u yoki bu so‘zni ishlatganda uning o‘zi ham, uning tinglovchilari ham yolg‘iz o‘sha bitta hodisani nazarda tutishadi va ularda anglashilmovchilik yuz bermaydi. Mohiyatlar tizimi maktabgacha yoshdagi bolaning butun hayoti davomida rivojlanib va boyib boradi. Hamkorlikdagi faoliyatda zaruriyat tufayli inson boshqa maktabgacha yoshdagi bolalar bilan birlashishi, ular bilan munosabatga kirishishi, aloqa o‘rnatishi, o‘zaro tushunishga erishishi va kerakli axborotni olishi, shunga mos javobni berishi kerak. Bunda muloqot faoliyatning bir tomoni, uning axborot jihati — kommunikatsiya sifatida namoyon bo‘ladi. Biroq predmet yasash bilan birga inson o‘zi yasagan predmetda o‘zini 32 «translyatsiya» qiladi, ya’ni o‘zini boshqalarda davom ettiradi. Hosil qilingan predmet (qurilgan bino, yozilgan qatorlar, o‘tqazilgan daraxt) bir tomonidan faoliyat predmeti, ikkinchi tomondan inson o‘zini ko‘rsatadigan vositadir. Chunki bu boshqa maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hosil qilingan. Shunday qilib, faoliyat muloqotning bir qismi, uning tomoni; muloqot faoliyatning bir qismi va tomonidir. Lekin muloqot va faoliyat barcha hollarda yaxlit (buzilmas) birlikni tashkil etadi. Til muloqot vositasidir. Til muloqotga kirishuvchilar o‘rtasidagi kommunikatsiyani ta’minlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, axborotni qabul qiluvchi ham birday tushunadi. Boshqa maktabgacha yoshdagi bolaga axborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul qiluvchi (retsipiyent) muloqot jarayonida bir xil tildan foydalanishi kerak, aks holda bir-birini to‘g‘ri tushunolmaydi. Axborot almashishda bola onasiga savollar beradi va u javob beradi, bu javoblardan bola o‘z faoliyatida keyinchalik foydalanadigan umumiy bilimlarning faqat ozgina qismini oladi. Umumiy bilimlaming bu qismini bola til shaklida, til yordamida so‘z belgilari tizimida hosil qila oladi. Maktabda ham xuddi shunday bo‘ladi: tarbiyalanuvchi olam haqida barcha bilimlami tarbiyachining tushuntirishidan yoki darslikdan, ya’ni til yordamida o‘zlashtiradi. Bu yerda til o‘zining muhim vazifalaridan birini bajaradigan, ya’ni yashash vositasi, ijtimoiy-tarixiy tajribani berish va o‘zlashtirish vositasi tarzida namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, har bir alohida odamning ish-harakati va faoliyatini ko‘pincha ijtimoiy qiymatga ega bo‘lmagan o‘zga maktabgacha yoshdagi bolalarning bevosita tajribalari belgilaydi. Masalan, men oshxona tomon yo‘l olaman. Yo‘lda o‘rtog‘im uchrab menga: «oshxona yopilgan», deydi. Shu paytda bu xabar mening faoliyatimni m a’lum bir tarzda boshqaradi: men qayrilib, boshqa oshxona tomon jo‘nayman. Bu yerda til o‘zining boshqa muhim vazifasi bilan, ya’ni vosita yoki kommunikatsiya usuli yoki odamning xatti-harakatlarini boshqaruvchi bir vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Har qanday komm unikatsiya, har qanday m unosabat suhbatdoshiga ta ’sir qilishdan iboratdir. Uchinchidan, har bir alohida odamning ish-harakatlari va faoliyatlarini har bir ayrim maktabgacha yoshdagi bolalarning shaxsiy tajribasi belgilaydi. Odamning «shaxsiy» tajribasi, o‘z individual tajribasi boshqa maktabgacha yoshdagi bolalarning tajribalari va ijtimoiy tajribaning o‘ziga xos aralashmasidan iborat. Odam hayvondan farqli o‘laroq, o‘z harakatlarini rejalashtira oladi. Bunday rejalashtirishning va umumiy fikriy masalalami hal qilishning asosiy quroli tildir. Demak, biz tilning uchinchi vazifasi aqliy faoliyatning (idrok, xotira, tafakkur, xayol) quroli sifatidagi vazifasidir. So‘z belgilar tizimi sifatida tildan nutq faoliyatida foydalaniladi. Nutq faoliyati — odam tom onidan ijtim oiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikatsiya o‘rnatish, o‘z Muloqot psixologiyasi harakatlarini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Nutq faoliyati aloqa jarayonining o‘zidir. Nutq faoliyatining quyidagi turlari farqlanadi: faol va passiv nutq. So‘zlovchining nutqi faol nutq, tinglovchining nutqi passiv nutq hisoblanadi. Nutq ichki, tashqi nutqqa bo‘linadi. Tashqi nutq — yozma va og‘zaki nutqqa, og‘zaki nutq esa monolog va dialogik nutqqa bo‘linadi. Monolog — bir maktabgacha yoshdagi bolaning o‘ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqdir. Bu — tarbiyachining bayoni, tarbiyalanuvchining to‘laroq javobi, ma’ruza va boshqalar. Monologik nutq maTum qiyinchiliklarga ega. Monologda gapirayotgan maktabgacha yoshdagi bola fikrlaming aniqligiga, grammatik qoidalaming saqlanishiga, mantiq va aytilayotgan fikrlaming izchilligiga e’tibor berish kerak. Dialogik nutqqa nisbatan monologik nutq kechroq shakllanadi. Maktabda tarbiyalanuvchilarda monologik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berish kerak. Ikki yoki undan ortiq maktabgacha yoshdagi bolalar o‘rtasidagi nutq dialog deyiladi. Dialogik nutqda bayon qilinayotgan fikr ko‘p jihatdan undan oldingi fikrga bog‘liq bo‘ladi. Dialogik nutqda suhbatdoshlarga ma’lum bo‘lgan ayrim so‘zlar tushirib qoldiriladi. Shuning uchun yozib olingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli bo‘lmasligi mumkin. Dialogik nutqda har xil turdagi shablonlar, ya’ni odatlanib qolgan so‘z birikmasi ko‘p uchraydi (qoyil, marhamat qilib aytingchi). Nutqning ichki nutq deb atalgan turi nutq faoliyatining alohida turi hisoblanadi. Ichki nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasi (bosqichi) sifatida namoyon bo‘ladi. Biz ba’zida so‘zni chala — yarim aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og‘zaki nutq aktlaridan, xususan ixtiyoriylik darajasi ancha yuqori bo‘lgan og‘zaki nutqdan yuksakroq sodir bo‘lishi mumkin. Yozma nutq monologik nutqning turlaridan biri bo‘lib, yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir. Yozma nutq tufayli maktabgacha yoshdagi bolalar to‘plagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi tarzda yetkazish imkoniyati bor. Yozma nutq piktografiyadan (biror narsa yo hodisa ifodalangan ramziy surat) minglab so‘zlar bir necha o‘nlab harflar yordamida ifoda etilayotgan hozirgi zamon yozuviga qadar rivojlandi. Ko‘pincha bir narsani yozib qo‘yish — uni anglab olish va eslab qolish demakdir.
1.2. Nutq mexanizmlari va nutqsiz kommunikatsiya
Nutq o‘zining fiziologik negiziga ko‘ra, eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya qobig‘ida tashqi olam tomonidan bo‘ladigan turli xil qo‘zg‘atuvchilar bilan so‘zlaming talaffuz qilinishini boshqarib turadigan tovush paychalari, xiqildoq, til va boshqa a’zolar harakati o‘rtasidagi muvaqqat bog‘lanishlar o‘rnatiladi. Nutq ikkinchi signallar tizimi negizida amal qiladi. So‘z, I. P. Pavlov fikricha, «signallar signali»dir. Nutqni dasturlashtirish — nutqiy ifodaning, ya’ni maktabgacha yoshdagi bola bildirmoqchi bo‘lgan fikming ma’naviy o‘zagini tuzish — birinchi bosqich hisoblanadi. Ikkinchi bosqich — jumlaning sintaktik tarkibini tuzishdan iborat. Nihoyat, jumla ovoz chiqarib aytiladi, ya’ni nutq real tarzda ro‘yobga chiqadi. Shunday qilib, «gapirish» jarayoni boshlanadi. Bu jarayon davomida kommunikator uzatilishi lozim bo‘lgan axborotni kodlashtiradi. Retsipiyent tinglash jarayonida olingan axborotning kodini ochadi. Bu kommunikator aytmoqchi bo‘lgan so‘zning anglab yetilishini ta’minlaydi. XIX asrning o‘rtalaridayoq olimlar miyaning ba’zi bir qismlari ishidagi buzilish nutqning buzilishiga olib kelishini kashf etgan edilar. Jumladan, P.Broka bemorlarda chap yarimshaming pastki peshona qismidagi burmalari orqa tomonining uchdan bir ulushi shikastlangan holda so‘zlami talaffuz etishda buzilish ro‘y berishini aniqladi. Keyinroq K. Vernike chap yarimshaming ustki chakka qismidagi burmalari orqa tomonining uchdan bir ulushi shikastlanganda so‘zlami tushunishning buzilishi hollarini tavsif qilgan edi. Miya to‘qimalarining ushbu qismlari harakatlantiruvchi nutq («Broka markazi») va nutqni tushunish («Vernike markazi») «markazlari» deb yuritila boshladi. Lekin keyinchalik, asosan psixofiziologlar (A.R. Luriya, N.A. Bernshteyn, P.K. Anoxin va boshqalar) ning ilmiy ishlari tufayli nutqning fiziologik negizi miyaning alohida qismlari («Nutq markazlari») faoliyatidan ko‘ra ko‘proq yaxlit holdagi miya faoliyatining murakkab tarzda tashkil topishidan iborat ekanligi aniq-ravshan bo‘ldi. Shunday qilib, nutq funksiyalarining jo‘sh q in , ya’ni anatom ik tarzda emas, balki harakatchan tarzda cheklanishi to‘g‘risidagi tasaw ur tarkib topdi. Bu — markaziy asab tizimining keng ravishda kompensatsiyalab (o‘m ini to‘ldirib) turish imkoniyatlaridan foydalanishi munosabati bilan nutqning buzilishini to‘g‘rilashida juda katta ahamiyat kasb etadi. Noverbal (nutqsiz) kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko‘z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya — so‘zni to‘ldiradi, kuchaytiradi va ba’zan uning o‘mini bosadi. Bolgarlarda boshni qimirlatish «yo‘q» degan ma’noni anglatsa, ruslarda uning aksini anglatadi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikatsiya vositasi turlicha bo‘ladi. Masalan, bolalar ko‘pincha kattalarga ta’sir etish, ularga o‘z xohish va kayfiyatlarini o‘tkazishda yig‘idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so‘z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikatsiya vositalarining mos kelishi muloqot madaniyatining bir turidir. O 'rtog‘ining boshiga tushgan kulfatdan xabar topib, unga ham dardlik bildirayotgan suhbatdoshi nutqsiz kommunikatsiya belgilarini ishlatadi: yuzlarini g‘amgin tutadi, past ohangda, qo‘llarini 35 yuziga yo peshonasiga qo‘ygan va boshini chayqagan holda chuqur xo‘rsinib gapiradi va h.k. Nutqsiz kommunikatsiyani amalga oshirish uchun turli xil yosh guruhlarida turlicha vositalar tanlanadi. Nutqsiz kommunikatsiyada qoMlanayotgan vositalarning axborotni so ‘z bilan yetkazish maqsadlariga va mazmuniga muvofiqligi munosabat madaniyatining tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Bunday muvofiqlik ham og‘zaki, ham nutqsiz kommunikatsiya vositalari kasb faoliyatining quroli hisoblangan pedagog uchun juda muhimdir. Noverbal muloqot tizimlari kommunikatsiya jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda 80% axborot imo-ishoralar, mimika va pantomimika yordamida ifodalanadi. Noverbal belgilar nutqni to‘ldiradi, ba’zida uning o‘rnini bosadi, kommunikativ jarayon ishtirokchilarining emotsional holatini aks ettiradi. Shuning uchun muloqot davomida noverbal signallami kuzatish va ularning mazmunini tushunish juda muhimdir. N overbal m uloqotda quyidagi belgilar tizim laridan keng foydalaniladi: 1. Kinetik belgilar tizimi imo-ishoralar, mimika va pantomimikadaniborat. Masalan, rost so‘zlayotgan maktabgacha yoshdagi bola ochiq kaftlarini ko‘rsatishdan qo‘rqmaydi. Aksincha, yolg‘onchi ularni berkitishga harakat qiladi. Suhbatdoshdan o‘zini yuqori tutish belgilaridan biri — butun kaft cho‘ntakda bo‘lib, bosh barmoqning tashqariga chiqarib qo‘yilganligidir. Shubhalanuvchanlikni odatda og‘izni qo‘l bilan himoyalash, burunga tegib qo‘yish, qovoqlarni silab qo‘yish, quloq ortini yoki bo‘yinni qashlab qo‘yish bildirib qo‘yadi. Dahanni silab-silab qo‘yish qaror qabul qilishga qiynalishni ko‘rsatadi. Asabiylik holati maktabgacha yoshdagi bolaning biror narsaga — bilak uzugi, soati va shu kabilarga hech qanday maqsadsiz qayta-qayta tegib turishi ostiga yashirinadi. Stulning ustiga «minib», oyoqlami keng yozib o‘tirishdan odamdagi dominantlikka (ustunlikka, hukmronlikka) moyillikni sezish mumkin. Oldinga chiqarilgan oyoq, ayniqsa, uning uchi bilan yer depsinayotgan bo‘lsa, dominantlik yaqqol namoyon bo‘ladi. Bosh orqasida chalishtirilgan qo‘llar, ayollarda belga tiralgan mushtlar ham dominantlikka intilish munosabatidan darak beradi. Kiyimdagi yo‘q changlami qoquvchilar bunday harakati bilan suhbatdosh fikriga e’tiborsizligini yoki qo‘shilmasligini ko‘rsatadi. Qo‘llarini boshining orqasiga o‘tkazib, oyoqlarini chalishtirib o‘tirgan maktabgacha yoshdagi bola vaziyat to ‘la uning nazorati ostida, deb hisoblaydi. 0 ‘tirganda qo‘llami tizzaga qo‘yish harakatga darhol tayyorlikni bildiradi. Suhbatni tugatmoqchi bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bola qo‘llarini tizzasiga qo‘yib, qaddini biroz oldinga egadi. Odam gapira turib oyoqdan oyoqqa ko‘chaversa-, tezroq ketishga harakat qilayotganligini, suhbat unga yoqmayotganligini yoki shoshayotganligini taxmin qilish mumkin. Ko‘krak qafasini berkitish himoyalanish alomatidir. Bunda qo‘llar ko‘krak qafasiga chalishtirilgan, qaddi-qomat egilgan bo‘lishi mumkin. Agar maktabgacha yoshdagi bola dahanini kafti bilan tirab o‘tirgan bo‘lsa, bu ko‘pincha diqqat bilan tinglayotganligi va o‘ylanib qolganligini bildiradi. 2. Proksemik belgilar tizimi kommunikativ jarayon ishtirokchilarining fazodagi joylashuvidan iborat. Muloqot davomida maktabgacha yoshdagi bolalar o‘rtasidagi munosabat to‘rt xil hududda shakllantirib borilishi shart deb qaraladi. Jumladan, intim hudud (oralig‘i 15—45 sm) ga eng yaqin va tanish odamlargina kiritiladi. Uning asosiy belgilari: ishonch muhiti, past ovoz, taktil aloqa. Intim hududga begonalarning kirishi organizmda muayyan fiziologik o‘zgarishlami keltirib chiqaradi (yurak urishi tezlashadi, adrenalin ajralishi ko‘payadi). Shaxsiy hudud (45—120 sm) da tanishlar hamkasblar muloqoti amalga oshadi. Uning asosiy belgilari: vizual kontaktning uzoqroq davom etishi, verbal muloqotning noverbal muloqotdan ustun bo‘lishi. Ijtimoiy hudud (120 —400 sm) da begona maktabgacha yoshdagi bolalar muloqoti amalga oshadi. Uning asosiy belgilari: muloqotning rasmiy harakterga ega bo‘lishi, suhbatdoshlar bir-birini yaxshi tanimasligi. Ommaviy hudud (400 sm va undan ortiqroq) da maktabgacha yoshdagi bolalarning katta guruhi bilan muloqot qilinadi. Uning asosiy belgilari: bevosita kontaktning yo‘qligi, noverbal signallar rolining ortishi. 3. Vizual kontakt ko‘zlar orqali amalga oshiriladigan aloqadan iborat. Psixologik tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, suhbatdoshlar birbirining ko‘zlariga tikilishi bilan o‘zidagi yoqtirish, sadoqat yoki aksincha, (agressiv) tajovuzkor reaksiyalarga tayyorlikni ifodalaydi. Yoqimsiz mavzudagi suhbat davomida maktabgacha yoshdagi bolalar ko‘zlar to‘qnashuvidan o‘zlarini saqlaydilar. Ayollar erkaklarga nisbatan vizual kontaktga ko‘proq moyildirlar. Odamning emotsional holati ta ’sirida ko‘z qorachig‘i kengligi o‘zgaradi. Salbiy emotsiyalar ta’sirida qorachiq torayadi, ijobiy emotsiyalar ta’sirida esa kengayadi. Mutaxassislar maslahatiga ko‘ra, ijobiy va ishonchli munosabat o‘matish uchun suhbatdoshlar vizual kontakti butun muloqot vaqtining 60—70%ini egallashi kerak. Odam samimiy bo‘lmasa yoki uyalayotgan bo‘lsa vizual aloqa butun muloqot vaqtining 1/3 qismini egallaydi. Agar vizual kontakt butun muloqot vaqtining 2/3 qismini egallasa, bu holat odamga nisbatan qiziqish kuchliligini (bunda ko‘z qorachig‘i kengayadi) yoki salbiy munosabat kuchliligini ko‘rsatadi (bunda ko‘z qorachig‘i torayadi). Ammo vizual aloqada milliy xususiyatlami inobatga olish kerak. Janubiy Yevropa xalqlarida suhbatdosh ko‘zlariga uzoqroq tikilish odatiy holat. Ba’zilarga bu haqorot bo‘lib tuyulishi mumkin. Yaponlar yuzga nisbatan bo‘yinga ko‘proq qaraydilar. Vizual kontakt 10 soniyadan ortmasligi kerak. Vizual aloqaning optimal varianti suhbatdoshlarning yuzma-yuz emas, ma’lum burchak ostida (90 gradus) bir-biriga yuzlanishidan iborat. Bunday joylashish tikilib turishga majbur qilmaydi va harakatlarning erkin bo‘lishini ta’minlaydi. Demak, noverbal muloqotda bir qancha belgilar tizimlaridan foydalaniladi. Ulardan foydalanish ko‘pincha ongsiz ravishda amalga oshadi. Maktabgacha yoshdagi bola ehtiyojlari azaldan agar u boshqa odamlar bilan birgalikda harakat qilgan holda o‘zaro munosabatga kirishgan taqdirdagina qondirilishi mumkin bo‘lib kelgan. Bu hoi subyektda uning uchun nima muhim va ahamiyatli ekanligini aytish ehtiyojini keltirib chiqaradi. Muayyan yoshda bola aniq-ravshan nutqni egallay boshlaydi, bir yoshning oxiriga yetganda buning dastlabki belgilari paydo bo‘ladi. Murakkab talaffuzni talab qilmaydigan va oson aytiladigan «о — pa», «bu — vi» kabi ohangdosh so‘zlar jumlasidandir. Katta yoshdagilar bu hamohanglikni konkret shaxslarga — ona — ota — buviga bog‘laydilar va bolaga ana shu ohangdosh so‘zlaming uning yaqin atrofidagi konkret shaxslar bilan bog‘lanishi qaror topishiga («bu sening buving») yordamlashadilar. Bola so‘zni talaffuz qilarkan, istaganiga erishishga — e’tiborga, erkalatilishga, o‘yinchoq kabilarga erishishga intiladi. So‘z aloqa vositasiga aylanadi. Qo‘llanadigan so‘zlar soni to‘xtovsiz orta boradi va 2 yoshda bolalarning so‘z boyligi kengayib, ularning grammatik shakllarini to‘g‘ri ishlatishi ham mumkin bo‘lib qoladi. Jumlalar murakkablashib va uzunroq qilib tuzila boshlaydi. Bolaning tili maktab yoshigacha bo‘lgan yillar davomida muttasil boyib boradi. Maktabda o‘qish, yozish, keyinroq esa til va adabiyot darslarida bolalarda muloqot vositasi sifatida tilga va munosabat jarayoni sifatida nutqqa ongli munosabat shakllantiriladi. Til tarbiyachi tomonidan maxsus uyushtirilgan tahlil predmetiga aylangan holda tarbiyalanuvchilar oldida ijtimoiy jihatdan shakllangan qonunlar ta’siriga bo‘ysunadigan murakkab belgilar tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda va tarbiyalanuvchilarda nutqiy munosabatga kirishish malakasini hosil qilishda pedagogikaning roli katta. Bu o‘rinda ham tarbiyachining erkin hamda aniq-ravshan nutqi tarbiyalanuvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirishning birinchi darajali muhim shartlaridan hisoblanadi. Yuksak nutq madaniyati — tarbiyachi tomonidan vaqtdan oqilona foydalanishning muhim shartidir. Demak, nutq faoliyati turli davrlarda o‘ziga xos tazrda shakllanib, takomillashib boradi.
Nutqning kommunikativ sifati deganda, maktabagcha ta’lim tashkilotida, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi, tarbiyalanuvchi va tarbiyalanuvchi, tarbiyalanuvchi va ota-ona kabilar o‘rtasidagi munosabatni shakllantirishda "aloqa" vazifasini bajaruvchi muloqot aslida ma'lumot uzatishni anglatadi. So‘zlarni to‘g‘ri tushunish va tushunish uchun, tarbiyalanuvchida ask etayotgan nutq imkoniyatlariga e’tibor ebrish zarur:
Nutqning mantiqiyligi . Odatda, odam ma'lum bir mavzu haqida o‘z fikrlarini baham ko‘radi, lekin keyin boshqa narsani eslab, boshqa mavzularga o‘tib ketadi va butunlay boshqa narsa haqida gapira boshlaydi. Bunday xatti-harakatlar yaxshi xussuiyat sanalmaydi. Nutqning kommunikativ sifat sifatida mantiqiyligi mantiqiy xulosaga bitta mavzuni kiritish, bolajonning suhbatdoshiga manitiqiy tafakkur asosida suhbat olib borishi tushuniladi.
Nutqning dolzarbligi . Har safar biror narsa haqida hikoya qilingan bo‘lsa, hozirgi vaqtda bu mos keladimi-yo‘qmi haqida o‘ylash kerak. Afsuski, odamlar doimo vaziyatni o‘z vaqtida baholaydilar. Nutqning kommunikativ sifatiga moslik, siz hech narsa demaguningizdan oldin har doim so‘zlaringizni tarozida tortish kerakligini ko‘rsatadi.Mavzuga doir so‘zlarni ifoda etayotganda o‘sha so‘zning sinonimlaridan foydalanib, ko‘tarilgan, ochib berilayotgan mavzuning kerakliligi va dolzarbligi fikrlar yo‘sinida izohlanishi tushuniladi.
Nutqning ifodasi . Tinglovchi tinglovchining nutqiga qiziqish bildirishi uchun intonatatsiya, talaffuz, his-hayaon gaplardan, bo‘yoqdor so‘zlardan foydalanib, tushunchalar tinglovchilarga hissiy ta'sirlarni kuchaytirish hisoblanadi.
Nutqning to‘g‘riligi . To‘g‘ri talaffuzini, grammatik jihatdan to‘g‘ri jumlalarni qurishni, ishlarni kuzatishni o‘z ichiga oladi. Nutqning kommunikativ sifat sifatida to‘g‘riligi zamonaviy adabiy me'yorlarga muvofiq keltirilishi, chiroyli va ravon so‘zlash anglashiladi.
Nutqning boyligi . Nutqning boyligi, uning kommunikativ sifati sifatida, go‘zal va malakali tarzda jumlalarni chiqarish va boshqalarga yetkazish uchun yordam beradi. Nutqning boyligi bolajonlarning badiiy saviyasi bilan bog‘liq. Badiiy saviya esa, o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmaydi, u shakllantiriladi, yillar davomida sayqallashtirib boriladi. Bunga quyidagi ishlar kiradi:
-badiiy asarlar ustida ishlash;
-ertaklar tahlili, qayta hikoyalash usullaridan foydalanish;
-she’r yodlash;
-tez aytish ko‘proq aytish;
-hikoyalar tuzish hamda so‘zlab berishga o‘rgatish;
- xalq og‘zaki ijodi namunalaridan yod olish, mashg‘ulot jarayonida o‘rganish.
Nutqning sofligi . Nutqning soflik sifati ega bo‘lish uchun parazit so‘zlardan, vulgarizm, varvarizmlardan umuman foydalanmaslik, soz’larni tutulib gapirmaslik, ohangni to‘g‘ri qo‘llay olish, fikrlarni ifoda etayotganda sof adabiy tilde gapira olish qobiliyatini shakllantirish sanaladi. Buning uchun tarbiyachining o‘zi ham nutqiy ifodasi sof va ravon bo‘lishi shartdir.
So‘zlarni to ‘g‘ri tanlash tarbiyachi nutqini ifodali, mazmunli bo‘lishim ta’minlaydi. Yangi so‘zlarni ishlatishga juda ehtiyotlik bilan yondashish kerak. Bunda ushbularni hisobga olish lozim:
— birinchidan, bolaning yoshini hisobga olib so‘z tanlash;
— ikkinchidan, doimo yangi so‘zlami lug‘atiga kiritish, lug‘atida bor bo‘lgan so‘zlarni faollashtirish, ularning ahamiyatini tushuntirish.
Tarbiyachining hikoyasi to‘liq, chiroyli, so‘zlari to‘g‘ri tanlab olingan, grammatik tomondan to‘g‘ri shakllangan, mazmunli va ifodali, mantiqan bog‘langan bo‘lishi kerak. Tarbiyachi hikoya qilib berishda sinonimlardan, o‘xshatish va hikoya so‘zlardan foydalanishi zarur. Bu tarbiyachi nutqining ifodali, jozibali, m azm unan boy bolishini ta ’minlaydi. Shuningdek, tarbiyachi o‘z nutqida xalq og‘zaki ijodidan (maqol, matai, tez aytish, topishmoq va h.k.), frazeologik so‘zlardan o‘rinli foydalanishi kerak, shundagina u kelajak avloddan yaxshi natija kuta olishi mumkin.Bu ushun esa, tarbiyachi muloqot jarayonida quyidagilarga amal qilishi lozim:
1.Ona tilidagi hamma tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishi, nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etishi;
2. Sof, aniq-ravshan nutqqa ega bolishi, ya’ni diksiyasi yaxshi bolishi;
3. Nutqida adabiy talaffuzdan (so‘zlardan) foydalanishi, ya’ni orfoepik normalarga rioya qilishi;
4. Bayon etiladigan fikrlarning mazmuniga qarab intonatsiya vositalaridan (ovoz kuchi, tempi, urg‘u, to ‘xtam, ritm, temp, ohang) to‘g‘ri foydalanishga harakat qilishi;
5. Bolalar bilan nutqiy muloqotda bo‘lganda yengil, sekin tempdagi, o‘rtacha baland ovozdagi nutqdan foydalanishi;
6. Bolalarning yoshiga qarab hikoya matnining mazmunini bayon etishda sinonim , om onim lardan va kinoya so‘zlardan, xalq og‘zaki ijodiyotining namunalaridan foydalanishi;
7. Nutqning grammatik tomoniga e'tibor bergan holda fikrini izchillik bilan, bir-biriga bog‘lab bayon etishi;
8. Bolalar bilan so‘zlashganda baland tonda gapirmaslik, qo‘pol so‘zlardan (adabiy til normalariga to‘g‘ri kelmaydigan, mantiqsiz so‘zlardan) foydalanmaslik zarur.
II.Bob. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHDAGI BOLALARDA MULOQOT SHAKLLARIINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI
Maktabgacha bo‘lgan yosh davrlarida bolalar bilan muloqot shakllari
Tabiatda inson bolasigina ojiz va kattalarning gʻamxoʻrligiga muhtoj boʻlib tugʻiladi. Lekin inson farzandiga berilgan eng katta imkoniyat bu uning oʻrganishga boʻlgan ehtiyojidir. Aytish mumkinki, odam bolasi oʻrganishga “dasturlangan” holda tugʻiladi. Shu tufayli qisqa vaqt ichida u juda koʻp bilimlarni oʻzlashtiradi. Hozirgi kunga kelib aksariyat tugilgan bolalarda quyidagi kabi xususiyatlar ko‘plab kuzatilmoqda; an`anaviy tarbiya vositalarini qabul qilmaslik; intuitsiyaning, xavf hissining rivojlanganligi; raqamli texnologiyalarni tez oʻzlashtirishga boʻlgan qobiliyat. Chaqaloqlik davrida kattalar bilan muloqot bevosita bolani qoʻlga olish orqali amalga oshiriladi. Bola qoʻlga olinganda aloqa bogʻlanadi, qayta qoʻyilganda esa aloqa uziladi, u yigʻlay boshlaydi. Olimlarning ta’kidlashlaricha bola psixologik jihatdan me’yorida rivojlanishi uchun ona uni kun davomida kamida 30-35 marotaba qoʻlga olishi kerak ekan. Shuni aytish joizki, aynan onaning bolaga qoʻl tekkizib turishiga boʻlgan ehtiyoj butun umr davomida saqlanib qoladi va tarbiya vositalaridan biri sifatida ehtirof etiladi. Mutaxassislar vaqti – vaqti bilan bolaning boshini silash yoki yelkasidan qoqib qoʻyish u bilan boʻladigan ishonchli muloqotni ta’minlab turuvchi vosita ekanligini ehtirof etishadi. Millatimizda bu tajriba azaldan ma’lum boʻlgan, keksa avlod vakillari boʻlgan otaxonlarimiz, ayniqsa buvijonlarimiz farzand bilan muloqotda albatta bu qoidaga amal qilishgan. Bola predmetlarga boʻlgan qiziqishini avvalo kattalarga murojaati orqali bildiradi. Kerakli yordamni nutqni qoʻllash orqali oladi. Bu yerda kattalar bolaga qanday talablar qoʻyishlari muhim oʻrin tutadi. Kattalar agar bola bilan kam muloqotda boʻlsalar, uning nutqi rivojlanishdan orqada qolishi mumkin. Muloqotga boʻlgan ehtiyoj bolada oʻz-oʻzidan rivojlanmaydi, balki predmet faoliyati boʻyicha kattalarning muloqoti orqali oʻsadi.Kattalar tomonidan boʻladigan toʻgʻri muloqot chaqaloqda muloqotga boʻlgan ehtiyojni shakllantiradi. Bolaning muloqoti reaktiv (passiv) yoki aktiv (faol) shaklda boʻladi. Bolaning kattalar bilan qiladigan muloqoti dastlab kattalarning yuziga va koʻzlariga qarashdan boshlanadi. Bir yarim-ikki oylikda bola kattalarning jilmayishiga oʻzining kulgusi bilan javob qaytaradi. Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanishi ikki xil yoʻl orqali amalga oshiriladi: kattalar nutqini tushunishi hamda bolaning shaxsiy faol nutqi shakllanishi orqali. Bola bilan onaning muloqoti faqatgina soʻzlar bilan emas, balki mimika, imo-ishora, pantomimika, ohang va vaziyat kabilar orqali amalga oshiriladi. Bular harakatga signal boʻlib xizmat qiladi. Bola 3 yoshgacha atrofidagi narsalarni ushlab koʻrib, ogʻziga solib, ochib oʻrgansa, unda nutq paydo boʻlgandan keyin bilimlarni egallash jarayoni yanada tezroq, samaraliroq kecha boshlaydi. Dunyoda qoʻl bilan ushlab boʻlmaydigan, koʻz bilan koʻrib boʻlmaydigan soʻz va iboralar borki uni faqat “ikkinchi signallar tizimi” hisoblangan nutq orqaligina tushunish mumkin. (Rus psixolog olimi A. Pavlovning “ikkinchi signallar tizimi” boʻyicha tadqiqotlarining asosiy mohiyati shundaki, predmetdan kelayotgan signal “birinchi signal” boʻlsa, soʻz orqali oʻsha predmetning obrazini tasavvur qilish orqali “ikkinchi signal” yaratiladi. Masalan, olmani koʻrganda u haqidagi tasavvur ongimizda namoyon boʻlgani kabi, “qipqizil olma” degan soʻzlar ham ongimizda xuddi shu tasavvurni paydo qiladi).Olimlar bu davrni “savollar davri” deb atashadi. Har tomonlama sogʻlom rivojlanayotgan bola albatta savol berishi lozim. Xoʻsh, savol tugʻiladi: moboda bola savol bermasa-chi? Mutaxassislar fikricha, agar bola savol bermasa, tarbiyachilarning oʻzi savol bera boshlashi zarur ekan. Bola qachon savol beradi? Agar u muammoga, jumboqqa duch kelsa. Faylasuflardan biri: “bolaning aqliy rivojlanishi savol berish va hayratlanishdan boshlanadi”, – degan ekan. Lekin aynan shu joyda tarbiyadagi ikkinchi muammo boshlanadi, ya’ni savolga javob beruvchi tarbiyachilarning bilim darajasi, saviyasi. Bola savolga qanchalik aniq, mukammal javob olsa, uning dunyoqarashi shunchalik keng rivojlanadi. Shuning uchun, ota-ona hamda tarbiyachilar barcha fanlar yuzasidan toʻlaqonli bilimlarga ega boʻlishlari lozim. 3 yoshga toʻlganda bola kattalar bilan munosabatlarga bemalol nutq orqali kirisha oladi. Bu yoshdagi bolalar hamma kiyimini oʻzi kiyishga harakat qiladi. Oʻz ehtiyojlarini soʻzlar orqali bayon qila oladi. Chunki nutqni toʻla egallaydi. Bola kattalarning koʻrsatmasiga binoan hatti - harakatlarini toʻgʻri yoʻnaltirishga oʻrganadi. U kattalarning oʻzaro muloqotini jon qulogʻi bilan eshitadi, tushunishga harakat qiladi. Bu davrda bolalar ertak, hikoya, shehrlarni eshitishni juda yaxshi koʻradi. Bu bolaning tashqi olamni bilishiga katta tahsir koʻrsatadi. Bola ijtimoiylashuv jarayonida turli tahsirlarni (shu jumladan tarbiyaviy tahsirni) passiv holda holda qabul qilmaydi, balki, sekin-asta ijtimoiy tahsirning obhektidan uning faol subhektiga aylanib boradi. Bolalik davrida insonning oʻzligi shakllanadi, oʻzi haqidagi tasavvuriga poydevor qoʻyiladi. Bola oʻzida ehtiyojlar mavjudligi tufayli faollik koʻrsatadi, tarbiyaviy jarayonda ushbu ehtiyojlarni hisobga olinishi bolada faollikni rivojlanishiga yordam beradi.Bordi-yu tarbiyachilar oʻz «tarbiyaviy faoliyatlarini» amalga oshirishlari uchun bola faolligini cheklashga harakat qilib, uni doimo «tinch oʻtirish»ga majbur qilsalar, bu bilan ular har tomonlama yetuk, uygʻun tarzda rivojlangan shaxsni emas, balki ijtimoiy moslashuvga qobiliyatsiz, nochor va passiv shaxsni shakllantirishga muvoffaq boʻladilar. Bola faolligining doimiy boʻgʻilishi natijasida u ijtimoiy munosabatlarga moslasha olmaydigan, asabiy boʻlib shakllanadi yoki (mahlum individual xususiyatlarga, masalan, kuchli asab tizimi tipiga ega boʻlganda) faollik turli muqobil yoʻllar orqali yuzaga chiqadi(masalan, nima man etilgan boʻlsa, shuni yashirin amalga oshirishga harakat qiladi). Bola ulgʻayar ekan, maktabda unga singdirilayotgan baho mehzonlari (jamiyatda qabul qilingan normalar, qoidalar) koʻchada oʻrtoqlari bilan muloqotda qabul qilingan baho me’zonlaridan keskin farq qilsa, bu uning shaxsiyatida ichki ziddiyatlar paydo boʻlishiga olib keladi. Ota-ona va bolalar munosabati oʻzaro muloqot asosida quriladi.Kichik yoshdagi bolalar bilan boʻlgan muloqotda uchraydigan kamchiliklardan yana biri, bolaning kattalar tiliga emas, balki kattalarning bola tiliga taqlid qilishidir. Ayrim ota – onalar ataylab tillarini chuchitib, bola nutqiga moslashadi. Bu narsa bolalar nutqida turli defektlar paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin. 3 yoshli bolalarda birinchi “inqiroz” davri boshlanadi. Bunda bola oʻz “men”ligini oilada tasdiqlashi zarur. Bu davrda bolalarda «hamma ishni oʻzim qilaman», “men oʻzim”, - degan tushunchalar shakllanadi. Ular qaysar, injiq boʻlib qoladilar. Ota-onalar bu yoshdagi bolalarga tarbiya berishda undagi bu xususiyatlarni hisobga olishlari lozim. Bolalarning yetakchi faoliyati maktabgacha davrda oʻyin boʻlib hisoblanadi. Kattalar oʻyinchoqlar tilidan bola bilan muloqotda boʻlishlari muhim ahamiyatga ega. 9 oylik bolalarga endi oʻyinchoqdan tashqari qogʻoz, qalam ham berish kerak. Shunda bola yozma nutqning rasmlar chizish elementlarini shakllantirish mumkin boʻladi. Oʻyin orqali bolalarda sezgi, idrok, xotira, fikrlash, fantaziya kabi ruhiy jarayonlar, shuningdek, harakter hislatlari, qobiliyat turlari, temperament (mijoz) tiplari rivojlanadi. Bolalarning nutqini, muloqotini rivojlantirishda kattalar muhim ro‘l oʻynaydilar. Bu davrdagi bolalar oʻyini ham oʻziga xos boʻladi. Bolalar oʻyinda turli rollarni oʻynaydilar. Oʻyin qoidalariga rioya qila boshlaydilar . Muloqot shakllari bola hali guruh boʻlib oʻynamasidan avval, ya’ni oʻz- oʻzi bilan oʻynaganidayoq shakllanadi. Bu davrda bola oʻyin oʻynaganida koʻproq oʻzining hatti-harakatlariga ehtibor beradi. Oʻzaro munosabatlar orqali bola boshqa bola bilan muloqotga kirisha boshlaydi. 4 yoshli bolalar esa koʻproq boshqa bolalar bilan muloqotda boʻlishga harakat qiladilar. Bu bosqichda bolalar bir-birlari bilan oʻyinchoqlarini almashtiradilar, bir-birlariga yordam bera boshlaydilar. Hamkorlikda oʻynaladigan oʻyinda bolalar birbirlarini tushunishga, bir-birlariga yordam berishga oʻrganadilar. Endi bola oʻzi oʻynamasdan boshqa bolalar bilan oʻynashga harakat qiladi. Oʻyin oʻynaganda bolalar koʻpincha boshliq boʻlishga harakat qiladilar. Kim oʻyinni tashkil qilsa u doimo boshliq boʻlgisi keladi. Shunda konflikt (nizolar) kelib chiqadi. Oʻyindan qoniqmagan bola “men oʻynamayman, sen bilan,”- deb noroziligini bildiradi. Kichik va oʻrta maktabgacha yoshdagi bolalarda soʻz boyliklari oʻyin faoliyati orqali ortib boradi. Mashgʻulotlar orqali bolalarda nutq rivojlanib boradi. Chunki mashgʻulotlarda bolalar she’r yodlaydilar, ertaklar eshitadilar. Oʻyin vaziyati bolalarda nutq munosabatlarini rivojlantiradi. Kichik maktab yoshidagi bolalar muloqoti: Bola endi maktab yoshiga yetganda ularning bir-birlariga nisbatan munosabatlari yangicha mazmun kasb etadi. Bola ilgari ota-onasi, guruhdagi tengdoshlari, tarbiyachi bilan muloqotda boʻlgan boʻlsa, endi maktab oʻqituvchisi, sinf rahbari bilan ham muloqotda boʻladi. Bolalarda bu davrda mashuliyat hissi shakllanadi. Shu oʻrinda, bolalarning maktabga tayyorgarligi masalasiga alohida toʻxtalib oʻtish joiz deb hisoblaymiz. Psixologiyada «7 yosh inqirozi» - deb yuritiladigan inqiroz davri mavjuddir. Bu davr bolaning oʻz «men»ligini tengdoshlari orasida tasdiqlashi bilan bogʻliq. Bundan tashqari, 7 yoshda bolaning bilish jarayonlarida (sezgi, idrok, xotira, xayol, diqqat) sifat oʻzgarishlari sodir boʻladi. Boladagi boʻlinuvchan beqaror diqqat oʻrniga barqaror diqqat shakllana boshlaydi, xotirasi mustahkamlanadi, tafakkur jarayonlari rivojlanadi. Gohida 6 yoshli bolada mana shu sifat oʻzgarishlari yuz bermaganligi tufayli ularni maktabga qabul qilish jarayonida « maktabga tayyor emas», degan xulosa chiqarish mumkin boʻladi . Shu tufayli ota-onalar bolani maktabga berish chogʻida albatta, mutaxassis maslahatini olishlari maqsadga muvofiqdir. Maktabgacha yoshning yettinchi yilida bilan muloqot uslubini pedagog bolalar xulq atvoridagi oʻziga xos jihatlar, uning oʻz tengdoshlari va kattalar bilan oʻzaro muloqotga kirisha olish malakalariga qarab tanlaydi ,tengdoshlari orasida jamoa bilan muloqot qilish jarayonida turli darajadagi qiyinchiliklarni his qiladigan oʻquvchilar bor: gipermuloqotchan (sergap) bolalar; sinf- dars holatidan qoʻrqadigan bolalar; javob berishga uyaladigan, shuning uchun hech narsani bilmaydigan yoki quloq solmayotgan oʻquvchi boʻlib koʻrinadigan bolalar. Ularning har biriga nisbatan oʻqituvchi sabr-toqat va xayrixohlik bilan turli xilda yondashishi kerak boʻladi.Tarbiyachi pedagogning tarbiyalanuvchilari bilan avtoritar uslubda ish olib borishiga yoʻl qoʻyib boʻlmaydi, unga nisbatan mehribonlik bilan ijobiy munosabatda boʻlishi oʻta muhimdir.Tarbiyachining bolaga munosabati faqat uning aniq muvaffaqiyati evaziga boʻlmasligi kerak. Bolalar nutqining oʻsishida ularning maktabda oʻqishi katta rol oʻynaydi. Bola maktabgacha yoshda oʻylamasdan gapiradi, maktabda esa bola gaplashayotgan til oʻqitiladigan va oʻrganiladigan ilm boʻlib qoladi. Grammatikani oʻqib oʻrganish jarayonida bola nutqining fonetik jihati toʻgʻri boʻlib boradi, nutqning sintaksis tuzilishi takomillashadi. Maktabda oʻqitilayotgan hamma fanlarni oʻrganish jarayonida oʻquvchi nutqining lugʻati boyiydi, soʻzlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi. Bolalarning yozma nutqni egallashlari ular nutqining oʻsishida muhim bosqich boʻladi. Bola oʻz fikrlarini yozma nutqda bayon qilishga harakat qiladi. Oʻquvchi oʻqituvchining topshirigʻiga binoan yozma ishlar bajarayotganda oʻzining shu ishiga baho berilishini, oʻz fikrining qanday til bilan bayon qilinganiga qarab baho berilishini oldindan bilib turadi. Oʻquvchi maktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni oʻziga - oʻzi gapirib berishni mashq qilib turishi oʻquvchi nutqining oʻsishiga katta tahsir qiladi. Bolalar nutqining oʻsishida tarbiyachining nutqi katta ro‘l oʻynaydi, chunki uning nutqi bolalar uchun namunali nutq hisoblanadi. Kichik maktab yoshidan boshlab turli muloqot shakllarini qo‘llagan holda ogʻzaki va yozma nutqni oʻstirish bilan birga nutq madaniyatini va muloqotga kirishishni ham oʻrgatib borishlari zarur hisoblanadi .
Maktabgacha ta’lim tashkiloti yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko‘ra bu davrni uch qismga ajratish mumkin: Birinchi davr–bu 3–4 yosh oralig‘ida bo‘lib, bola emotsional jihatdan o‘z–o‘zini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog‘liqdir. Ikkinchi davr–bu 4–5 yoshni tashkil qilib axloqiy o‘z – o‘zini boshqarish. Uchinchi davr esa shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatining shakllanishi bilan xarakterlanadi Axloqiy tushunchalar manbai bo‘lib ularning ta’lim – tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham bo‘lishi mumkin. Axloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, taqlid qilish jarayonida, shu bilan birga kattalarning, ayniqsa onalarning maqtovi va tanqidlari orqali o‘tadi va mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlarning bola shaxsidagi muvaffakiyatga erishishga harakat
xususiyatining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti, hamda kasb
tanlashida ahamiyati juda katta. Maktabgacha ta’lim yoshidagi davrda bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy muloqot motivlari bu –bolaning tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog‘liq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan motivlardir. Bu motivlarga asta – sekinlik bilan bilim, ko‘nikma va malakalarni egalash bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qish motivlari qo‘yiladi. Bu motivlar ilk bolalik davrdan boshlanib yuzaga keladigan bolalarning tabiiy qiziquvchanligi o‘rnida paydo bo‘ladi. O‘zini ko‘rsatish motivlari ham bu yoshda yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu motiv asosan bolalarning syujetli – rolli o‘yinlarda asosiy rolni egallashga boshqalar ustidan rahbarlik qilishga, musobaqaga kirishishga qo‘rqmasligida, nima bo‘lganida ham yutishga harakat qilishlarida ko‘rinadi. Maktabgacha yosh davri bolalari uchun kattalar beradigan baholari juda muhim. Bolalar birinchi navbatda maishiy axloq norma va qoidalarni, o‘z majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga rioya etish, hayvon va narsalar bilan muloqot qilish normalarini egallaydilar. Bunday normallarni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ularni yaxshi o‘zlashtirish uchun syujetli – rolli o‘yinlar yordam berishi mumkin. Maktabgacha ta’lim tashkilotiyoshining oxirlariga kelib, ko‘pchilik bolalarda aniq bir axloqiy qarashlar tarkib topadi, shuningdek, odamlarga munosabat bilan bog‘liq bo‘lgan shaxsiy sifatlar ham shakllanadi. Kishilarga nisbatan diqqatli, mehribon bo‘lish xususiyatidir. Katta yoshdagi bolalar ko‘p hollarda o‘z xatti – harakatlari sababini tushuntirib bera oladilar. 3–3,5 yosh oraligida o‘zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o‘z munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat, asosan ularning o‘zlariga beradigan baholari asosida bo‘ladi. 4 yoshli bolalar esa o‘z imkoniyatlarini real baholay oladilar. Lekin 4 –5 yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, shuningdek o‘zlari haqida ma’lum bir xulosani beraolmaydilar. O‘z –o‘zini anglash layoqati katta maktabgacha ta’lim tashkilotiyoshidan boshlab rivojlanib avval u qanday bo‘lganini va kelajakda qanday bo‘lishini fikrlab ko‘rishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan «Men kichkina paytimda qanday bo‘lgan edim?», «Men katta bo‘lganimda qanday bo‘laman?» singari savollarida ko‘rinadi. Bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa shu singari qimmatli insoniy fazilatlariga ega bo‘lishiga harakat qiladilar. Kichik va o‘rta maktabgacha ta’lim tashkilotiyoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi. U asosan bolalarning kattalar xarakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan boshlab bolada ahamiyatli hisoblangan – iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta maktabgacha ta’lim tashkilotiyoshida bola atrofdagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga o‘rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan til topishishda, ish bo‘yicha va shaxsiy munosabatlarni normal ravishda o‘rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota-onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda ahamiyatlidir.
Muloqot – bu ikki yoki undan ortiq odamlar orasidagi axborot almashinuvi jarayoni bo‘lib, bunda o‘zaro munosabatlar shakllanishi, ro‘yobga chiqarilishi va namoyon bo‘lishi ifodalanadi. Bola shaxsining shakllanishida muloqotning roli benihoya kattadir. Muloqot jarayonida muayyan shaxsiy munosabatlar shakllanadi. Bolada qanday shaxsiy sifatlarning tarkib tapishi ko‘p jihatdan uning atrofdagilar bilan bo‘lgan o‘zaro munosabati xarakteriga bog‘liqdir. Bolaning kattalarga munosabati ishonchli yoki ishonchsiz, yokimli yoki yoqimsiz va hokazo bo‘lishi mumkin. Xo‘sh, bolalarning kattalarga bo‘lgan munosabati nima bilan belgilanadi? Bu munosabat asosida nimalar yotadi? Bunday masalalar hozircha kam tadqiq qilingan. Ularga nisbatan yondashuvlar mavjud. M.I.Lisina boshchiligidagi eksperimental tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, inson ehtiyojining dastlabki yetti yili davomida bolalar va kattalar o‘rtasidagi muloqotning bir necha shakli ketma-ket paydo bo‘ladi hamda birbirining o‘rnini almashtiradi. Muloqot shakllarining asosiylari quyidagilardir: bevosita emotsional muloqot, biror bir ish yuzasidan vujudga keluvchi muloqot (ishchan muloqot), ayni paytdagi vaziyatga bog‘liq bo‘lmagan va bilishga yunaltirilgan muloqot (bilish muloqot), odam bilan bog‘liq masalalar yuzasidan bo‘ladigan muloqot (shaxsiy muloqot). Dastlab, bevosita - emotsional muloqot paydo bo‘ladi. Muloqotning bu shakli asosida bolaning unga nisbatan diqqat e’tiborli va mehribon bo‘lishlariga ehtiyoj his etishi yotadi. Keyinchalik muloqotdagi tashabbusni bola o‘z qo‘liga oladi. Yilning ikkinchi yarmidan boshlab, nafaqat mehribonlikka ehtiyoj, balki kattalar bilan hamkorlik qilishga bo‘lgan ehtiyoj ham kiritiladi. Bunday ehtiyoj ishchan muloqot davomida qondiriladi. Bola ishchan muloqotga kirishganda, kattalardan yordam so‘rashi, ularni ma’lum bir faoliyat bilan shug‘ullanishga taklif etishi va boshqalarni amalga oshirishi mumkin. Bilish muloqotida bola kattalar bilan atrof olamdagi narsa va hodisalarni muhokama qiladi. Bunda bola biror bir narsa haqida aytib berishi, savollar bilan murojaat qilishi, kattalardan biror narsa aytib berishlarini iltimos qilishi mumkin. Bunday turdagi muloqotga kirishishdan maqsad kattalardan zarur bo‘lgan borotni olishdan iborat, shaxsiy muloqotda esa bola kattalar bilan odam xaqida suhbatlashadi, bunda u o‘zining emotsional holatini tariflab berishi, kattalarni o‘zlari haqida gapirib berishlariga undashi mumkin. Bolaning emotsional qo‘llab quvvatlashiga bo‘lgan ehtiyoji atrof olamga bo‘lgan munosabati va unga berayotgan bahosi kattalarning munosabat va bahosiga mos kelishiga intilishi shaxsiy muloqotning asosini tashkil etadi. M.I.Lisinaning fikricha, aynan shu narsalar bolaning ijtimoiy ehtiyojlari tarkibida markaziy o‘rinni egallaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning muloqotini yaxshilash bog‘lanishli nutq zamirida yuzaga keladi. O‘z fikrini aniq, ifodali, izchillik bilan bog‘lab bayon eta olishi bolaning estetik rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bog‘lanishli nutq deganda, ma'lum bir mazmundagi fikrni mantiqan bir-biriga boglab, izchil ravishda, grammatik jihatdan to‘g‘ri va obrazli qilib bayon qilish tushuniladi. Bolalarda bog‘lanishli nutqning rivojlanishi ona tiliga o‘rgatishning quyidagi vazifalarini ham hal qiladi:
1) lug‘at ishini (keng so‘zlar to‘plami va undan foydalana olish, fikrni aniq va to‘liq ifoda etishga yordam beradi);
2) nutqni grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllantirishni (o‘z fïkrini sodda va yoyiq, ergashgan va bog‘langan qo‘shma gaplardan, son, sifat, kelishik qo‘shimchalarida n to‘g‘ri foydalanib bayon etish);
3) nutqning tovush m adaniyatini tarbiyalashni (nutqning aniq, ma’noli, burro bo‘lishi). Nutqning ikki xil: dialogik va monologik turlari mavjud bo‘lib, ularning har qaysisi o‘z xususiyatiga ega. Dialogik nutq shakli (ikki yoki bir necha kishining suhbati, savollar va uning javoblari) bu to‘liq bo‘lmagan (qisqa) javobdir. Dialogik nutqning asosiy belgilari—to‘liq bo‘lmagan, undov so‘zlardan iborat, aniq intonatsion manodorlik (ifodalash), imo-ishora va boshqalardir. Dialogik nutqda savol tuza olish va savol berish, eshitgan savoliga taalluqli javobni berish, kerakli e’tirozni bildirish, suhbatdoshining javobini tuzatish va toldirish, muhokama va munozara qilish, o‘z fikrini asoslash va boshqalar juda muhimdir. Monologik nutq bir kishining nutqi bo‘lib, so‘zlovchidan keng, aniq, to‘liq, bog‘langan fikrni talab etadi.
Kichik yoshdagi bolalarda nutqni tushunish takomillashadi (so‘zli topshiriqíarni, kattalarning ko‘rsatmalarini, niurakkab bolm agan adabiy asar mazniunini tushunadilar). Endi nutq aloqa vositasigina b o lib qolm ay, balki kattalarning so‘z orqali tushuntirishlari yordamida bilimlarni egallash manbayiga aylana boshlaydi. Bolaning kattalar, tengdoshlari bilan boladigan ancha niurakkab va turli xildagi muloqotsi nutqning rivojlanishi uchun qulay sharoitlarni vujudga keltiradi: tasavvurlarini boyitadi, lug‘atini kengaytiradi. Ko‘p harakatlar qilishi natijasida uning nutqi fe'llar, olmoshlar, ravishlar, old qo‘shimchalar bilan boyiydi. Turli so‘zlardan va ularning turli tartibidan foydalanib, oddiy gaplar tuza boshlaydi:
-Behzod cho‘miladi;
-Sayrga chiqaman;
- Sutni men ichmayman.
Uch yoshli bolalar uchun oddiy shakldagi muloqot nutqi (savollarga javob) xosdir. Biroq ular endi o ‘zlarining fikrlarini bog‘lab bayon etishni o‘zlashtira boshlaydilar. Ular hali o‘z nutqlarida juda ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadilar: gapni noto‘g‘ri tuzadilar, buyumlarning harakatini, sifatini noto‘g‘ri aytadilar. Bolalarni so‘zlashuv nutqiga o‘rgatish va uni rivojlantirish monologik nutqni shakllantirishning asosi hisoblanadi. O‘rta guruh yoshidagi bolalarda bog‘lanishli nutqning rivojlanishida ular lug‘atida 2 ,5 mingtagacha so‘zlarning bo‘lishi va ularni faollashtirish katta ahamiyatga ega. Bu yoshdagi bola kattalar nutqini tushunibgina qolmay, balki o‘z nutqida buyumlarning belgilarini, sifatini bildiruvchi so‘zlarni, vaqtni va oddiy munosabatlarni aks ettiruvchi ravishlarni ishlata boshlaydi. 4 — 5 yoshli bolaning muloqot nutqida savolga to‘liq, keng javob berish talab etilsa-da, to‘liq bo‘lmagan jumlalarni ishlatish hollari juda ko‘p uchraydi, mustaqil javob berishda qiynaladilar, ko‘pincha ular tasdiq shaklidagi savollardan foydalanadilar, savollarni to‘g‘ri tuza olmaydilar, o‘rtoqlarining javobini tuzatish va to‘ldirishga qiynaladilar. Shuningdek, ularda nutqning tuzilishi ilk shakliga ega bo‘ladi. Ergashgan qo‘shma gaplarni ishlatishda asosiy qism (shuning uchun, nima, qachon) tashlab ketiladi. Bolalar sekin-astalik bilan surat va o‘yinchoqlar asosida mustaqil ravishda uncha katta bo‘lmagan hikoyalar tuza boshlaydilar. Biroq ularning hikoyalari ko‘pincha kattalar hikoyasining aynan nusxasi bo‘ladi. Ular hali kerakli narsani keraksizdan, muhimni ikkinchi darajalidan ajrata olmaydilar.
Katta guruh yoshidagi bolalarda boglanishli nutq ancha rivojlangan bo‘lib, muloqot qilishda qiynalmaydilar. Ular umumlashtirish, xulosa chiqarish, muhokama yuritish kabi malakalarga ega bolishadi. Muloqot nutqlariga, savollarga aniq, qisqa yoki keng tarzda javob bera oladilar. Savollarni to‘g‘ri tuza olish malakasi paydo bo‘ladi, kerak paytda luqma tashlash, o‘rtog‘ining javobini to‘ldirish va tuzatish kabi xususiyatlar rivojlanadi. Ularda katta kishilarning ta’siri ostida fikr yuritish faoliyati takomillashadi, uning mazmuni va shaklida o‘zgarish yuz beradi. Narsa-buyumlardagi yoki hodisalardagi eng muhim belgilarni aytib berish malakasi shakllana boshlaydi.
5 — 6 yoshli bolalar muloqot olib borishlarida, suhbatda va so‘zlashishda faol ishtirok etadilar: tortishadilar, muhokama qiladilar, o‘z fikrlarini asosli deb biladilar, o‘rtoqlarini bunga ishontiradilar. Endi ular narsa-buyumlarning, hodisalaming nomlarini aytish bilangina chegaralanmaydilar, balki ularning eng xarakterli belgilarini, sifatlarini aytadilar, narsa- buyumlarni yoki hodisalarni yetarli darajada to ‘liq tahlil qiladilar. Buyumlar va hodisalar o ‘rtasidagi ba’zi bir bog‘lanishlarni belgilay olish malakasi bolalarning monologik nutqida o‘z aksini topadi. Bu yoshga kelib ularning muloqotida ergashgan qo‘shma gaplar paydo bo‘la boshlaydi, to‘liq bo‘lmagan va oddiy gaplar miqdori kamayadi. Taklif etilgan mavzuda tasviriy va voqeiy hikoya tuzish malakasi paydo bo‘ladi. Biroq bu yoshda ham bolalar tarbiyachining namunasiga muhtoj boladilar. Ularning hikoyasida tasvirlanayotgan narsa- buyumga yoki hodisaga o‘zining emotsional munosabatini bildirish hali yetarli darajada rivojlanmagan bo‘ladi. Bolalarda bog‘lanishli nutq mashg‘ulotlar va kundalik hayot jarayonida rivojlantiriladi. “Ilk qadam” Davlat dasturiga ko‘ra, kichik guruh bolalarini hikoya qilishga o‘rgatishda, bog‘lanishli nutqni rivojlantirishga yordam beruvchi tayyorgarlik ishlarini olib borish ko‘rsatilgan. Ayniqsa, ushbu guruhda muloqot nutqini rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi. Shuning uchun kichik yoshdagi bolalarning har bir aytgan fikriga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bolib, uni qo‘llab-quvvatlash kerak. Avval bolalarni so‘z yordamidagi topshiriqlarni (o‘yinchoqni olib kelish, nimanidir ko‘rsatish yoki suratdan kimnidir, nimanidir ko‘rsatish) bajarishga, so‘ngra tarbiyachining savollariga javob berishga, uni tinglashga, ertakdagi ayrim qahramonlarning ashulalarini tarbiyachi bilan birgalikda takrorlashga o‘rgatiladi. Bu yoshdagi bolalarga beriladigan savollar bola uchun aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. ( “Sen qimday o‘yinchoqlarni yaxshi ko‘rasan? Bu o‘yinchoq haqida gapirib ber. Bu suratda nim a tasvirlangan?”) Tarbiyachi bolaning bitta yoki ikkita jumladan iborat bolgan fikrlarining mazmunini fahmlab, o‘zining savollari bilan bolaning fikrini to‘liq va grammatik jihatdan to‘glri bayon etishga undaydi. Muloqot nutqini rivojlantirish — bolalarni kattalarning nutqini tinglash va tushunish, savollarga javob berish, boshqa bolalarning oldida o‘z fïkrini aytish, bir-birini tinglashdan iborat. Muloqotni yuzaga keltirishda monologik nutqning o‘rni ham beqiyosdir. O‘rta va katta yoshdagi bolalar monologik nutqning asosiy turi — hikoya va qayta hikoya qilish malakasini egallaydilar. Hikoya va qayta hikoya qilish bog‘langan nutqning cng murakkab turidir. Bolalarda bog‘lanishli nutqni rivojlantirish ularni hikoya qilishga o‘rgatish orqali amalga oshiriladi.
2.2. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR MULOQOT MADANIYATINI RIVOJLANTIRISH USULLARI
Axloqiy tarbiyada muloqotning roli ayniqsa katta. Bolalar bilan maqsadli muloqot ularni o‘z-o‘zini tarbiyalashga, xatti-harakatlarini yaxshilashga intilishlariga sabab bo‘ladi.
Muloqot - bola rivojlanishining asosiy sharti, shaxsni shakllantirishning eng muhim omili, inson faoliyatining asosiy turlaridan biri, boshqa odamlar orqali o‘zini bilish va baholashga qaratilgan. Bola hayotining birinchi kunlaridanoq muloqot uning aqliy rivojlanishining eng muhim omillaridan biridir. Maktabgacha yoshda bola va kattalar o‘rtasidagi muloqotning to‘rtta shakli ketma-ket bir-birini almashtiradi. Muloqotning mazmuni, uning motivlari, muloqot qobiliyatlari va qobiliyatlari o‘zgarib bormoqda. Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligining tarkibiy qismlaridan biri - kommunikativ shakllanmoqda. Bola kattalarga tanlab munosabatda bo‘ladi, ular bilan munosabatlarini asta-sekin anglay boshlaydi: ular unga qanday munosabatda bo‘lishadi va undan nima kutiladi, u ularga qanday munosabatda bo‘ladi va ulardan nimani kutadi. Birinchi shakl muloqotning vaziyatli-shaxsiy shakligo‘daklik davriga xos xususiyat. Bu vaqtda muloqot bola va kattalar o‘rtasidagi lahzalik o‘zaro ta'sirning xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib, u bolaning ehtiyojlari qondiriladigan vaziyatning tor doirasi bilan chegaralanadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri hissiy aloqalar muloqotning asosiy mazmunidir, chunki bolani o‘ziga jalb qiladigan asosiy narsa bu kattalarning shaxsiyati va qolgan hamma narsa, shu jumladan o‘yinchoqlar va boshqa qiziqarli narsalar fonda qoladi. Erta yoshda bola obyektlar dunyosini o‘zlashtiradi. U hali ham onasi bilan iliq hissiy aloqalarga muhtoj, ammo bu endi etarli emas. U yangi tajriba va faoliyatga bo‘lgan ehtiyoj bilan birgalikda kattalar bilan birgalikdagi harakatlarda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan hamkorlikka muhtoj. Bola va kattalar tashkilotchi va yordamchi sifatida harakat qilib, obyektlarni birgalikda manipulyatsiya qiladilar va ular bilan tobora murakkab harakatlarni bajaradilar. Voyaga etgan odam turli xil narsalar bilan nima qilish mumkinligini, ulardan qanday foydalanishni ko‘rsatadi, bolaga o‘zi kashf eta olmaydigan fazilatlarni ochib beradi. Bolaning birinchi savollari paydo bo‘lishi bilan: "nima uchun?", "Nima uchun?", "Qaerda?", "Qanday qilib?" - bola va kattalar o‘rtasidagi muloqotni rivojlantirishning yangi bosqichi boshlanadi. Hayotning birinchi yilining oxirida bolaning va kattalarning birlashuvining ijtimoiy holati ichkaridan portlaydi. Unda ikkita qarama-qarshi, lekin bir-biriga bog‘langan qutblar paydo bo‘ladi - bola va kattalar. Erta yoshga kelib, kattalardan mustaqillik va mustaqillikka intilish paydo bo‘lgan bola, u bilan obyektiv (chunki u kattalarning amaliy yordamiga muhtoj) va sub'ektiv (chunki u kattalarning bahosiga muhtoj bo‘lganligi sababli) u bilan bog‘liq bo‘lib qoladi. e'tibor va munosabat). Bu qarama-qarshilik o‘z yechimini bola rivojlanishining yangi ijtimoiy holatida topadi, ya'ni hamkorlik yoki bola va kattalarning birgalikdagi faoliyati. Bola va kattalar o‘rtasidagi muloqot go‘daklikning ikkinchi yarmidayoq o‘zining bevositaligini yo‘qotadi: u obyektlar orqali vositachilik qila boshlaydi. Hayotning ikkinchi yilida bola va kattalar o‘rtasidagi mazmunli hamkorlikning mazmuni alohida bo‘ladi. Ularning birgalikdagi faoliyatining mazmuni obyektlardan foydalanishning ijtimoiy rivojlangan usullarini o‘zlashtirishdir. Rivojlanishning yangi ijtimoiy holatining o‘ziga xosligi, D. B. Elkoninning fikricha, hozirda bola "... kattalar bilan emas, balki kattalar orqali, uning yordami bilan yashaydi. Katta yoshli odam buni uning o‘rniga emas, balki u bilan birga qiladi. Voyaga etgan odam bola uchun nafaqat e'tibor va xayrixohlik manbai, nafaqat Hozirgi taraqqiyot bosqichida jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini tashkil qilishning istiqbollari: muammo va yechimlar. Garchi erta yoshda kattalar bilan muloqot qilish shakli situatsion va ishbilarmon bo‘lib qolsa ham, ishbilarmonlik muloqotining tabiati sezilarli darajada o‘zgaradi. Bunday hamkorlik endi bevosita yordam yoki obyektlarni namoyish qilish bilan cheklanib qolmaydi. Endi kattalarning sherikligi, u bilan bir vaqtning o‘zida amaliy mashg‘ulotlar, xuddi shu narsani bajarish kerak. Bunday hamkorlik jarayonida bola bir vaqtning o‘zida kattalarning e'tiborini ham, bolaning harakatlarida ishtirokini ham, eng muhimi, obyektlar bilan harakat qilishning yangi, adekvat usullarini oladi. Kattalar endi nafaqat bolaning qo‘liga narsalarni qo‘yadi, balki obyekt bilan birgalikda u bilan harakat qilish tartibini ham yetkazadi. Bolaning obyektiv faoliyatdagi yutuqlari va ularning kattalar tomonidan e'tirof etilishi u uchun uning o‘ziga xosligi va o‘z qadr-qimmatini himoya qilish usuliga aylanadi. Bolalarda o‘z faoliyatining mahsuli, natijaga erishish uchun o‘ziga xos istagi bor. Ushbu davrning tugashi 3 yillik inqiroz bilan belgilanadi, bunda bolaning mustaqilligining kuchayishi va uning harakatlarining maqsadga muvofiqligi o‘zini namoyon qiladi. Ekstrasituatsion - kognitiv aloqa shakli. Oddiy rivojlanish jarayonida kognitiv aloqa taxminan to‘rt-besh yil davomida rivojlanadi. Bolada bunday muloqotning paydo bo‘lishining aniq dalili uning kattalarga qaratilgan savollaridir. Bu savollar asosan jonli va jonsiz tabiat qoliplarini oydinlashtirishga qaratilgan. Bu yoshdagi bolalar hamma narsaga qiziqishadi: nima uchun sincaplar odamlardan qochib ketishadi, nega baliqlar cho‘kmaydi va qushlar osmondan tushmaydi, qanday qog‘ozdan yasalgan va hokazo. Bu savollarning barchasiga faqat kattalar javob berishi mumkin. Voyaga etgan kishi maktabgacha yoshdagi bolalar uchun atrofda sodir bo‘layotgan voqealar, obyektlar va hodisalar haqida yangi bilimlarning asosiy manbaiga aylanadi. Qizig‘i shundaki, bu yoshdagi bolalar kattalarning har qanday javoblaridan mamnun. Ular o‘zlarini qiziqtirgan savollarga ilmiy asos berishlari shart emas va buni qilish mumkin emas, chunki bolalar hamma narsani tushunmaydilar. Ularni qiziqtirgan hodisani ular allaqachon bilgan va tushunadigan narsalar bilan bog‘lash kifoya. Masalan: kapalaklar qor ostida qishlaydi, u yerda issiqroq; qog‘oz yog‘ochdan yasalgan va hokazo. Bunday o‘ta yuzaki javoblar bolalarni to‘liq qondiradi va ular hali ham ibtidoiy bo‘lsa-da, dunyoning o‘zlarining rasmini rivojlantirishga yordam beradi. Shu bilan birga, bolalarning dunyo haqidagi g‘oyalari inson xotirasida uzoq vaqt saqlanib qoladi. Shuning uchun, kattalarning javoblari haqiqatni buzmasligi va bolaning ongiga barcha tushuntiruvchi sehrli kuchlarga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Garchi oddiy va tushunarli bo‘lsa-da, bu javoblar ishlarning haqiqiy holatini aks ettirishi kerak. Asosiysi, kattalar bolalarning qiziqishlari e'tibordan chetda qolmasligi uchun ularning savollariga javob beradi. Gap shundaki, maktabgacha yoshda yangi ehtiyoj paydo bo‘ladi - kattalarning hurmatiga bo‘lgan ehtiyoj. Bolaga endi kattalar bilan oddiy e'tibor va hamkorlik etarli emas. Uning savollariga, qiziqishlariga va harakatlariga jiddiy, hurmatli munosabatda bo‘lish kerak. Hurmatga bo‘lgan ehtiyoj, kattalar tomonidan tan olinishi bolani muloqot qilishga undaydigan asosiy ehtiyojga aylanadi. Bolalarning xulq-atvorida, bu kattalar o‘z harakatlarini salbiy baholaganda, ta'na qilganda va tez-tez izoh berganda, ular xafa bo‘la boshlaganlarida ifodalanadi. Agar uch yoki to‘rt yoshgacha bo‘lgan bolalar, qoida tariqasida, kattalarning sharhlariga javob bermasalar, kattaroq yoshda ular allaqachon baholashni kutishmoqda. Ular uchun kattalar nafaqat e'tibor berishlari, balki ularning harakatlarini maqtashlari va savollariga javob berishlari muhimdir. Agar bola tez-tez tanbeh berilsa, doimo o‘zining qobiliyatsizligini yoki biror narsa qila olmasligini ta'kidlasa, u bu biznesga qiziqishni yo‘qotadi va u undan qochishga harakat qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolaga biror narsani o‘rgatishning eng yaxshi usuli, unga qandaydir faoliyat turiga qiziqish uyg‘otish, uning muvaffaqiyatini rag‘batlantirish, uning harakatlarini maqtashdir. Masalan, besh yoshli bola umuman chiza olmasa nima bo‘ladi? Albatta, siz bolaning qobiliyatini xolisona baholashingiz, unga doimiy ravishda izoh berishingiz, uning yomon chizilgan rasmlarini boshqa bolalarning yaxshi rasmlari bilan taqqoslashingiz va uni chizishni o‘rganishga undashingiz mumkin. Ammo bundan u rasm chizishga bo‘lgan qiziqishini yo‘qotadi, u tarbiyachining doimiy sharhlari va shikoyatlariga sabab bo‘ladigan darsni rad etadi. Va, albatta, shu tarzda, u nafaqat yaxshiroq chizishni o‘rganmaydi, balki u bu mashg‘ulotdan qochadi va uni yoqtirmaydi. Yoki aksincha, bolaning eng ahamiyatsiz muvaffaqiyatlarini maqtash orqali uning qobiliyatiga ishonchini shakllantirish va saqlab qolish mumkin. Chizma mukammallikdan uzoq bo‘lsa ham, unga salbiy baho berishdan ko‘ra, uning minimal (mavjud bo‘lmasa ham) afzalliklarini ta'kidlash, bolaning chizish qobiliyatini ko‘rsatish yaxshiroqdir. Kattalarning daldasi bolada nafaqat o‘ziga ishonchni uyg‘otadi, balki u maqtovga sazovor bo‘lgan faoliyatni muhim va sevimli qiladi. Bola kattalarning ijobiy munosabati va hurmatini saqlab qolish va mustahkamlashga intilib, yaxshiroq va ko‘proq chizishga harakat qiladi. Va bu, albatta, kattalarning so‘zlaridan qo‘rqish va o‘z qobiliyatsizligi haqidagi ongdan ko‘ra ko‘proq foyda keltiradi. Shunday qilib, bolaning kattalar bilan kognitiv aloqasi uchun quyidagilar xarakterlidir: ma'lum bir narsalar haqida kattalar bilan gaplashish imkonini beruvchi nutqni yaxshi bilish; muloqotning kognitiv motivlari, bolalarning qiziquvchanligi, bolalar savollarida namoyon bo‘ladigan dunyoni tushuntirish istagi; kattalarni hurmat qilish zarurati, bu tarbiyachining so‘zlariga va salbiy baholariga norozilik bilan ifodalanadi. Ekstrasituatsion - shaxsiy aloqa shakli. Vaqt o‘tishi bilan maktabgacha yoshdagi bolalarning e'tiborini atrofdagi odamlar orasida sodir bo‘layotgan voqealar tobora ortib bormoqda. Insoniy munosabatlar, xulq-atvor normalari, shaxslarning fazilatlari bolani hayvonlarning hayoti yoki tabiat hodisalaridan ham ko‘proq qiziqtira boshlaydi. Nima mumkin va nima mumkin emas, kim mehribon va kim ochko‘z, nima yaxshi va nima yomon - bu va boshqa shunga o‘xshash savollar allaqachon katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarni tashvishga solmoqda. Va ularga javoblar, yana, faqat kattalar tomonidan berilishi mumkin. Albatta, ota-onalar o‘z farzandlariga doimo o‘zini qanday tutish kerakligini, nima mumkin va nima mumkin emasligini aytishdan oldin ham, lekin kichik bolalar faqat kattalarning talablariga bo‘ysunishgan (yoki bo‘ysunmagan). Endi olti-etti yoshda o‘zini tutish qoidalari, insoniy munosabatlar, fazilatlar, harakatlar bolalarning o‘zlari uchun qiziqish uyg‘otadi. Ular uchun kattalar talablarini tushunish, o‘z haqlarida o‘zini namoyon qilish muhimdir. Shu sababli, katta maktabgacha yoshdagi bolalar kattalar bilan kognitiv mavzularda emas, balki odamlarning hayoti bilan bog‘liq shaxsiy mavzularda suhbatlashishni afzal ko‘radilar. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi muloqotning eng murakkab va eng yuqori nosituatsion-shaxsiy shakli paydo bo‘ladi. Voyaga etgan odam hali ham bolalar uchun yangi bilim manbai bo‘lib, bolalar hali ham uning hurmati va e'tirofiga muhtoj. Ammo bolaning ma'lum fazilatlari va harakatlarini (o‘zining ham, boshqa bolalari ham) baholash juda muhim bo‘lib qoladi va uning muayyan hodisalarga munosabati kattalarning munosabati bilan mos kelishi muhimdir. Qarashlar va baholashlarning umumiyligi bola uchun ularning to‘g‘riligining ko‘rsatkichidir. Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolaning yaxshi bo‘lishi, hamma narsani to‘g‘ri bajarishi juda muhimdir: o‘zini to‘g‘ri tutish, tengdoshlarining xatti-harakatlari va fazilatlarini to‘g‘ri baholash, kattalar va tengdoshlar bilan munosabatlarini to‘g‘ri qurish. Bu intilish, albatta, ota-onalar tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi kerak. Buning uchun siz bolalar bilan ularning harakatlari va bir-birlari bilan munosabatlari haqida tez-tez gaplashishingiz, ularning harakatlarini baholashingiz kerak. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar hali ham kattalarning rag‘batlantirishi va roziligiga muhtoj. Ammo ular endi o‘zlarining o‘ziga xos qobiliyatlarini baholash haqida emas, balki ularning axloqiy fazilatlari va umuman shaxsiyatini baholash haqida o‘ylashadi. Agar bola kattalar unga yaxshi munosabatda bo‘lishiga va uning shaxsiyatini hurmat qilishiga ishonch hosil qilsa, u o‘zining shaxsiy harakatlari yoki ko‘nikmalariga oid so‘zlariga xotirjam, ishbilarmonlik bilan munosabatda bo‘lishi mumkin. Endi uning rasmiga salbiy baho berish bolani unchalik xafa qilmaydi. Asosiysi, u odatda yaxshi, shuning uchun kattalar o‘z baholarini tushunadi va baham ko‘radi. Voyaga etgan odamni o‘zaro tushunish zarurati shaxsiy muloqot shaklining o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Ammo agar kattalar bolaga tez-tez ochko‘z, dangasa, qo‘rqoq va hokazo deb aytsa, bu bolani juda xafa qilishi va xafa qilishi mumkin va hech qanday holatda salbiy xarakter xususiyatlarini tuzatishga olib kelmaydi. Bu erda yana yaxshi bo‘lish istagini saqlab qolish uchun, bolaning kamchiliklarini qoralashdan ko‘ra, uning to‘g‘ri harakatlari va ijobiy fazilatlarini rag‘batlantirish ancha foydali bo‘ladi. Kattaroq maktabgacha yoshda, vaziyatdan tashqarishaxsiy aloqa mustaqil ravishda mavjud bo‘lib, boshqa faoliyatga kiritilmagan "sof muloqot" dir. Boshqa odam bolani o‘ziga jalb qilganda, bu shaxsiy motivlar bilan turtki bo‘ladi. Bularning barchasi muloqotning ushbu shaklini chaqaloqlarda kuzatiladigan ibtidoiy shaxsiy (lekin vaziyatli) muloqotga yaqinlashtiradi. Biroq, kattalarning shaxsiyati maktabgacha tarbiyachi tomonidan chaqaloqqa qaraganda butunlay boshqacha tarzda qabul qilinadi. Katta sherik endi bola uchun mavhum e'tibor va xayrixohlik manbai emas, balki ma'lum fazilatlarga (oilaviy holat, yosh, kasb va boshqalar) ega bo‘lgan aniq shaxsdir. Bu fazilatlarning barchasi bola uchun juda muhimdir. Qolaversa, voyaga yetgan kishi “nima yaxshi, nima yomon”ni biladigan malakali sudya va namunadir. Shunday qilib, maktabgacha yoshning oxiriga kelib rivojlanadigan ekstrasituatsion-shaxsiy aloqa uchun quyidagilar xarakterlidir: o‘zaro tushunish va empatiyaga bo‘lgan ehtiyoj; shaxsiy motivlar; nutqiy aloqa vositalari. Bola shaxsini rivojlantirish uchun ekstrasituatsion-shaxsiy muloqot muhim ahamiyatga ega. Bu ma'no quyidagicha. Birinchidan, bola xulqatvor normalari va qoidalarini ongli ravishda o‘rganadi va o‘z harakatlarida va harakatlarida ularga ongli ravishda amal qila boshlaydi. Ikkinchidan, shaxsiy muloqot orqali bolalar o‘zlarini tashqi tomondan ko‘rishni o‘rganadilar, bu ularning xatti-harakatlarini ongli ravishda nazorat qilishning zaruriy shartidir. Uchinchidan, shaxsiy muloqotda bolalar turli kattalar: tarbiyachi, shifokor, tarbiyachi va boshqalarning rollarini farqlashni o‘rganadilar va shunga muvofiq ular bilan muloqot qilishda o‘z munosabatlarini turli yo‘llar bilan quradilar. Kattalar bilan muloqotda maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiyatini rivojlantirish Insonning shaxsiyati haqida gapirganda, biz doimo uning etakchi hayotiy motivlarini, boshqalarni bo‘ysundirishini tushunamiz. Har bir insonda har doim eng muhim narsa bor, buning uchun siz hamma narsani qurbon qilishingiz mumkin. Va inson o‘zi uchun nima muhimligini qanchalik aniq anglasa, u qanchalik qat'iy harakat qilsa, uning xatti-harakati ixtiyoriy bo‘ladi. Biz insonning irodaviy fazilatlari haqida gapiramiz, agar odam nafaqat nimani xohlashini biladi, balki o‘jarlik va qat'iyat bilan o‘z maqsadiga erishadi, uning xatti-harakati tartibsiz emas, balki biror narsaga qaratilgan. Agar bunday yo‘nalish bo‘lmasa, individual impulslar qo‘shni bo‘lsa va oddiy o‘zaro ta'sirga kirsa, insonning xattiharakati o‘zi tomonidan emas, balki tashqi sharoitlar bilan belgilanadi. Bunday holda, bizda shaxsiyatning parchalanishi, sof vaziyatli xatti-harakatlarga qaytish tasviri bor, bu ikki yoki uch yoshli bola uchun odatiy holdir, lekin katta yoshdagi tashvishlarni keltirib chiqarishi kerak. Shuning uchun bolaning rivojlanishida tashqi sharoitlarga bog‘liq bo‘lgan vaziyatli xatti-harakatlardan shaxsning o‘zi tomonidan belgilanadigan ixtiyoriy xatti-harakatlarga o‘tish davri juda muhimdir. Bu davr maktabgacha bolalik davriga to‘g‘ri keladi (uch yoshdan etti yoshgacha). Shunday qilib, agar harakat va harakat natijasi o‘rtasidagi bog‘liqlik bolaga tushunarli bo‘lsa va uning hayotiy tajribasiga asoslangan bo‘lsa, u harakat boshlanishidan oldin ham, kelajakdagi mahsulotining ma'nosini tasavvur qiladi va uning jarayoniga hissiy jihatdan moslashadi. ishlab chiqarish. Bu bog‘liqlik o‘rnatilmagan hollarda, harakat bola uchun ma'nosiz bo‘lib, u o‘z xohish-istaklarini tushunish (ro‘yobga chiqarish) va vaziyatli vaziyatlarga qaramay, ularni saqlashga yordam berish uchun uni yomon qiladi yoki undan butunlay qochadi. Ammo bolaning o‘zi ishni bajarishi kerak. Sizning bosimingiz yoki bosimingiz ostida emas, balki o‘z xohishingiz va qaroringiz bilan. Faqatgina bunday yordam uning shaxsiy fazilatlarini shakllantirishga yordam beradi. Oilada muloqotning xususiyatlari. "Yolg‘izlik eng og‘ir jazodir", - degan edi XIX asrning mashhur yozuvchisi. F.M. Dostoevskiy ta’kidiga ko‘ra, hech qachon yordamga muhtoj bo‘lgan, tushunishni va eshitishni istagan har bir kishi bu aforizmga rozi bo‘ladi, ammo hozir biz kattalar haqida emas, balki sevgi va e'tibor etishmasligidan aziyat chekayotgan bolalar haqida gapiramiz. Bolaning ota-onalari bilan muloqot qilishni xohlashi uchun ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi muloqotning asosi retsept shaklida yozilishi mumkin bo‘lgan oltita tamoyil ekanligini unutmaslik kerak. Ushbu retsept oilada bolalarni tarbiyalashning asosiy qonuniga aylanishi mumkin: qabul qiling, unga e'tirof qo‘shing, ma'lum miqdorda ota-ona mehrini va mavjudligini qo‘shing, o‘z mas'uliyatingizni qo‘shing, mehribon otalik va onalik obro‘siga ega. Eng muhim tamoyil - bu bolani qabul qilish printsipi. Bu ota-ona mehrining namoyon bo‘lishi, bola nima bo‘lishidan qat'iy nazar uni sevishini tushunganida. Farzandni chinakam qabul qilish - uning oila mavjudligidagi ahamiyatini e'tirof etishning zamirida ahamiyat yotadi. Bola va uning ota-onasi o‘rtasidagi yaxshi munosabatlar uning ota-onasi tomonidan tan olinishidir. Bu bolaning o‘zini o‘zi qadrlashi va o‘ziga bo‘lgan ishonchini, qobiliyatini saqlab qolishdir. Ota-onalar tomonidan bu bolaning umidlarini oqlashiga cheksiz ishonchdir. Tan olish bolada o‘zini o‘zi qadrlash va uning oilasida zarurat hissini shakllantiradi. E'tirof - bu uydagi devorlarga bolaning chizgan rasmlari va she'rlari, uning hunarmandchiligi uchun eng ko‘zga ko‘ringan joy, bayram gazetalari va tabriklari, maqtov yorliqlari va tashakkurnomalari. Ota-onalarning o‘z farzandlarining qiziqishlari va qobiliyatlarini tan olish qobiliyatining etishmasligi juda istalmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Farzand uchun muhim tuyg‘u - ota-ona mehridir. Shunday bolalar borki, ota-onasi bor, lekin sevgi nimaligini bilmaydi. Bolaga, yoshidan qat'i nazar, sevgi va mehr kerak. Bolalarni kuniga kamida 4-5 marta quchoqlash va o‘pish kerak. Ba'zida ota-onalar o‘smir bola uni ichkariga kiritmasligidan, ota-onaning quchoqlashidan qochishidan shikoyat qiladilar. Bunday vaziyatda sababni faqat bolada izlab bo‘lmaydi. Ehtimol, yoshligida bola kamdan-kam hollarda ota-onasidan o‘ziga bo‘lgan sevgi va mehr-muhabbatning namoyon bo‘lishini his qilgan va u ota-onaning e'tiboriga muhtoj emas edi. Siz mehr va muhabbatni bolalikda ekasiz, uni o‘smirlik chog‘ida asrab-avaylab, asrabavaylaysiz – keksalikda esa uni to‘liq o‘rib olasiz: u sizga g‘amxo‘rlik va e’tibor, allaqachon voyaga yetgan bolalarning sabri va bag‘rikengligi bilan qaytadi. Agar bola jismonan va ruhan ota-ona mehrini, mehrini his qilsa, ota-onasining talablarini dushmanlik bilan qabul qilmaydi. Bolalar va ota-onalar o‘rtasidagi muloqotda juda muhim printsip - bu kirish imkoniyati printsipi. Mavjud bo‘lish - bolangiz bilan muloqot qilish uchun har qanday vaqtda barcha ishlaringizni, ishingizni bir chetga surib qo‘yish uchun o‘zingizda kuch topishdir. Siz uni ishdan bo‘shata olmaysiz, uni ishga qabul qilish uchun yoza olmaysiz, uni "keyinroq" ga o‘tkaza olmaysiz. Agar kattalar bugun bola bilan muloqot qilishga ulgurmasa, ertaga kattalar ota-onasi bilan muloqot qilishga ulgurmaydi. Biroq, ota-onalar esda tutishlari kerakki, bola bilan vaqt o‘tkazish, unga axloqni cheksiz o‘qish yoki u bilan uy vazifasini bajarish degani emas. Bolaga qulay bo‘lish - bu savolni o‘z vaqtida o‘qish, unga javob berish, bolaga o‘z boshidan kechirganlarini ishonib topshirish va uning azob-uqubatlaridan omon qolishga yordam berish, ularni o‘z vaqtida gapirish va muhokama qilishdir. Bola haqiqatni orqa ko‘chada, yomon kompaniyada qidira boshlaganida, bu holatning sabablaridan biri ota-onaning bolaga befarqligi, befarqligidir. Hozirgi taraqqiyot bosqichida jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini tashkil qilishning istiqbollari: muammo va yechimlar. Xalqaro miqiyosidagi ilmiy amaliy-anjuman. 2022 yil 28-29 aprel 1225 Bolada mas'uliyat va o‘z-o‘zini tarbiyalash ota-onalar tomonidan oilada ana shu fazilatlarning namoyon bo‘lishiga bog‘liq. Har kuni ota-onalar o‘z farzandlariga ularga nisbatan mas'uliyatni namoyon etishlari kerak. Mas'uliyatli ota-onalarning donoligi shundaki, ular doimo farzandlariga bergan va'dalarini bajaradilar va agar biron sababga ko‘ra bu sodir bo‘lmasa, ular o‘zlarining va'dalarini bajara olmasliklarini tan olish uchun jasorat topadilar va o‘z xatolarini tuzatishga harakat qiladilar. Bolada mas'uliyat va o‘z-o‘zini tarbiyalashning asosiy shartlaridan biri shundaki, u har kuni bajarishi kerak bo‘lgan muayyan vazifalarga ega. Agar o‘g‘il yoki qizning mas'uliyati uyni tozalash yoki axlatni olib tashlash bo‘lsa, ular uchun buni boshqa hech kim qilmasligi kerak. Albatta, har xil vaziyatlar bo‘ladi, lekin agar bolaning sog‘lig‘i yaxshi bo‘lsa va shunchaki hech narsa qilishni xohlamasa, u jazolanishi kerak va shu bilan birga jazo unga nisbatan ongli bo‘lishi kerak. Bolalarning barcha harakatlari uchun javobgarlikni o‘z zimmangizga olish noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki. ota-onalarning bunday xatti-harakati bolani uning harakatlarini tushunishga o‘rgatmaydi. Ota-onalarning o‘z farzandlarida mas'uliyatni oshirishdagi asosiy qobiliyatlaridan biri bu qat'iyatlilik va bolaga "yo‘q" deyish qobiliyatidir. Agar ota-onadan biri ruxsat bersa, ikkinchisi taqiqlasa, ta'limda bundan yomoni yo‘q. Ota-onalardan biri bolasi bilan birga uning g‘azabidan qo‘rqib, boshqa ota-onadan nimanidir yashirsa, bundan ham yomoni. Bolani o‘zining nomaqbul ishlariga jalb qilish, noto‘g‘ri xatti-harakatlarini yashirish, biz ruxsat berishga hissa qo‘shamiz, biz ota-ona hokimiyatining qoldiqlarini yo‘qotamiz. Ota-ona hokimiyati muvaffaqiyatli tarbiyaning muhim tarkibiy qismidir. O‘z farzandlarining ko‘z o‘ngida hokimiyatga ega bo‘lish ota va onaning mashaqqatli mehnatidir. Ota-onalarning qarindoshlari va do‘stlari, ularning atrofidagi odamlar, ishdagi hamkasblari haqidagi fikri, ota-onalarning oila davrasidagi va undan tashqaridagi xatti-harakatlari, ota-onalarning xatti-harakatlari, ularning mehnatga va kundalik hayotda begonalarga munosabati, ota-onalarning munosabati. bir-biri - bularning barchasi ota-ona hokimiyatining tarkibiy qismlari. Ota-onalarning vakolati ovozini ko‘tarish, kamarni ko‘tarish, quloq pardasi turolmasligi uchun baqirish emas, balki xotirjamlik bilan, keraksiz tantrumlarsiz vaziyatni tahlil qilish va bolaga tushunishi uchun talablar qo‘yishdir: bu haqda u bir marta va umuman ayting. Dunyo o‘zgarmoqda, XXI asrning bolalari boshqa axborot imkoniyatlariga ega, ular ota-onalari qanday qilishni bilmaydigan ko‘p narsalarni bilishadi. Farzandlarining ko‘z o‘ngida hokimiyatni saqlab qolishni xohlaydigan ota-onalar ham ulardan o‘rganishlari kerak. Bola uchun qanday musiqa qiziqarli, u qanday kitoblarni o‘qiydi, u qanday nutqdan foydalanadi va ular nimani anglatadi - bu va boshqa ko‘p narsalar o‘z farzandi uchun obro‘li shaxs deb da'vo qiladigan ota-onalarni qiziqtirishi kerak.
Bola shaxsining rivojlanishida muloqot uslubi behad beqiyos o‘rin egallaydi. Pedagogik rahbarlik uslubini tarbiyalanuvchilarning to‘g‘ri xulq-atvoriga qo‘yiladigan talablar va kutishlarning odatiy to‘plamida namoyon bo‘ladigan tarbiyaviy ta'sir usullari sifatida aniqlash mumkin. U bolalar faoliyati va muloqotini tashkil etishning xarakterli shakllarida mujassamlangan va tarbiyachining kasbiy-pedagogik faoliyatning erishilgan darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan bolaning shaxsiga munosabatini amalga oshirishning tegishli usullariga ega:
Demokratik muloqot uslubi- o‘zaro munosabatlarning demokratik uslubi eng samarali va maqbul deb hisoblanadi. Bu tarbiyalanuvchilar bilan keng aloqada bo‘lish, ularga bo‘lgan ishonch va hurmatning namoyon bo‘lishi bilan tavsiflanadi, tarbiyachi bola bilan hissiy aloqa o‘rnatishga intiladi, jiddiylik va jazoni bostirmaydi; bolalar bilan muloqotda ijobiy baholar ustunlik qiladi. Demokratik tarbiyachi bolalarning birgalikdagi faoliyatning muayyan shakllarini qanday qabul qilishlari haqida fikr-mulohazaga ehtiyoj sezadi; xatolarni tan olishga qodir. O‘z ishida bunday tarbiyachi aqliy faoliyatni va kognitiv faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun motivatsiyani rag‘batlantiradi. Muloqot uchun demokratik tendentsiyalar xarakterli bo‘lgan tarbiyachilar guruhlarida bolalar o‘rtasidagi munosabatlarni, guruhning ijobiy hissiy muhitini shakllantirish uchun maqbul sharoitlar yaratiladi. Demokratik uslub tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o‘rtasida do‘stona tushunishni ta'minlaydi, bolalarda ijobiy his-tuyg‘ularni, o‘ziga ishonchni uyg‘otadi, birgalikdagi faoliyatda hamkorlikning ahamiyati haqida tushuncha beradi.
Avtoritar muloqot uslubi-muloqotning avtoritar uslubiga ega bo‘lgan tarbiyachilar, aksincha, bolalarga nisbatan aniq munosabat, tanlab olish, bolalarga nisbatan taqiq va cheklovlarni ko‘proq qo‘llashadi, salbiy baholarni suiiste'mol qilishadi; qattiqlik va jazo asosiy pedagogik vositadir. Avtoritar pedagog faqat itoatkorlikni kutadi; bir xilligi bilan ko‘p sonli tarbiyaviy ta'sirlar bilan ajralib turadi. Tarbiyachining avtoritar tendentsiyalarga ega bo‘lgan muloqoti bolalar o‘rtasidagi munosabatlarda nizo, adovatga olib keladi va shu bilan maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash uchun noqulay sharoitlar yaratadi. Tarbiyachining avtoritarizmi ko‘pincha, bir tomondan, psixologik madaniyatning etarli darajada emasligi, boshqa tomondan, bolalarning individual xususiyatlariga qaramay, rivojlanish sur'atlarini tezlashtirish istagi natijasidir. Bundan tashqari, tarbiyachilar eng yaxshi niyatlar bilan avtoritar usullarga murojaat qilishadi: ular bolalarni sindirish va ulardan bu erda va hozir maksimal natijalarni olish orqali ular xohlagan maqsadlariga tezroq erishishlari mumkinligiga aminlar. Aniq avtoritar uslub tarbiyachini tarbiyalanuvchilardan begonalash holatiga qo‘yadi, har bir bola o‘ziga ishonchsizlik va tashvish, zo‘riqish va o‘ziga ishonchsizlik holatini boshdan kechiradi. Buning sababi shundaki, bunday tarbiyachilar bolalarda tashabbuskorlik, mustaqillik kabi fazilatlarning rivojlanishini past baholab, intizomsizlik, dangasalik, mas'uliyatsizlik kabi fazilatlarni bo‘rttirib ko‘rsatishadi.
Liberal muloqot uslubi- liberal pedagog tashabbuskorlik, mas'uliyatsizlik, qaror va harakatlardagi nomuvofiqlik, qiyin vaziyatlarda qat'iyatsizlik bilan ajralib turadi. Bunday tarbiyachi o‘zining oldingi talablarini "unutib qo‘yadi" va ma'lum vaqtdan keyin o‘zi ilgari qo‘ygan mutlaqo qarama-qarshi talablarni taqdim eta oladi. Ishlarning o‘z yo‘nalishi bo‘yicha ketishiga, bolalarning imkoniyatlarini oshirib yuborishga moyil. Uning talablari bajarilganligini tekshirmaydi. Liberal tarbiyachi tomonidan bolalarning bahosi kayfiyatga bog‘liq: yaxshi kayfiyatda ijobiy baho, yomon kayfiyatda - salbiy. Bularning barchasi bolalarning ko‘z o‘ngida tarbiyachining obro‘sini pasayishiga olib kelishi mumkin. Biroq, bunday tarbiyachi hech kim bilan munosabatlarni buzmaslikka intiladi, xatti-harakatlarida u hamma bilan mehribon va do‘stona munosabatda bo‘ladi. U o‘z tarbiyalanuvchilarini tashabbuskor, mustaqil, ochiqko‘ngil, rostgo‘y deb biladi. Pedagogik muloqot uslubi shaxsning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida tug‘ma (biologik jihatdan oldindan belgilab qo‘yilgan) sifat emas, balki tarbiyachining rivojlanishning asosiy qonuniyatlarini chuqur bilishi va o‘z-o‘zini tarbiyalashning asosiy qonuniyatlarini shakllantirish asosida amaliyot jarayonida shakllanadi va tarbiyalanadi. insoniy munosabatlar tizimi. Biroq, ma'lum shaxsiy xususiyatlar muayyan muloqot uslubini shakllantirishga moyildir. Shunday qilib, masalan, o‘ziga ishongan, mag‘rur, muvozanatsiz va tajovuzkor odamlar avtoritar uslubga moyil. Adekvat o‘zini o‘zi qadrlash, muvozanat, xayrixohlik, sezgirlik va odamlarga e'tiborlilik kabi shaxsiy xususiyatlar demokratik uslubga mos keladi.
Avtoritar uslub muloqot, tarbiyachi sinf jamoasi va har bir tarbiyalanuvchi hayoti bilan bog‘liq barcha masalalarni bir qo‘li bilan hal qiladi. O‘z munosabatlariga asoslanib, u o‘zaro munosabatlarning pozitsiyasi va maqsadlarini belgilaydi, faoliyat natijalarini sub'ektiv baholaydi. Eng aniq shaklda, bu uslub ta'limga avtokratik yondashishda namoyon bo‘ladi, tarbiyalanuvchilar o‘zlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan muammolarni muhokama qilishda qatnashmaydilar va ularning tashabbusi salbiy baholanadi va rad etiladi. Muloqotning avtoritar uslubi dikta va vasiylik taktikasi orqali amalga oshiriladi. Maktab tarbiyalanuvchilarining tarbiyachining qattiq bosimiga qarshiligi ko‘pincha barqaror ziddiyatli vaziyatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, bunday muloqot uslubiga amal qilgan tarbiyachilar tarbiyalanuvchilarga mustaqillik va tashabbuskorlik ko‘rsatishga imkon bermaydi. Ular bolalarni tushunishning etishmasligi, faqat samaradorlik ko‘rsatkichlariga asoslangan baholashning etarli emasligi bilan ajralib turadi. Avtoritar tarbiyachi asosiy e'tiborni tarbiyalanuvchining salbiy harakatlariga qaratadi, lekin uning motivlarini hisobga olmaydi. Avtoritar tarbiyachilar ishining muvaffaqiyatining tashqi ko‘rsatkichlari (muvaffaqiyat, sinfdagi intizom va boshqalar) ko‘pincha ijobiydir, ammo bunday sinflardagi ijtimoiy-psixologik muhit odatda noqulaydir.
Til biriktiruvchi(yoki liberal - anarxist, johil) uslub muloqot tarbiyachining faoliyatda minimal ishtirok etish istagi bilan tavsiflanadi, bu uning natijalari uchun javobgarlikni olib tashlash bilan izohlanadi. Bunday tarbiyachilar rasmiy ravishda o‘zlarining funktsional vazifalarini bajaradilar, faqat o‘qitish bilan cheklanadilar. Muloqotning murosasiz uslubi maktabning ham, tarbiyalanuvchilarning ham muammolariga befarqlik va qiziqishsizlikka asoslangan aralashmaslik taktikasiga asoslanadi. Bunday taktikaning oqibati maktab tarbiyalanuvchilarining faoliyati va ularning shaxsini rivojlantirish dinamikasi ustidan nazoratning yo‘qligi. Bunday tarbiyachilarning darslarida o‘sish va tartib, qoida tariqasida, qoniqarli emas.
Liberal uslub ("suzuvchi sal") (K. Levin bo‘yicha). Tarbiyachi jamoa hayotiga aralashmaslikka harakat qiladi, faollik ko‘rsatmaydi, savollarni rasmiy ravishda ko‘rib chiqadi va boshqa ba'zan qarama-qarshi ta'sirlarga osongina bo‘ysunadi. Aslida, u sodir bo‘layotgan narsalar uchun javobgarlikdan o‘zini olib tashlaydi. Hokimiyat haqida hech qanday savol yo‘q.
Ushbu uslubga amal qilgan tarbiyachilar tarbiyalanuvchilarga faol-ijobiy munosabat, ularning imkoniyatlarini, muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklarini etarli darajada baholash bilan ajralib turadi. Ular tarbiyalanuvchini, uning xatti-harakatining maqsad va motivlarini chuqur anglash, uning shaxsiyatining rivojlanishini bashorat qilish qobiliyati bilan ajralib turadi. Faoliyatining tashqi ko‘rsatkichlariga ko‘ra, demokratik muloqot uslubidagi tarbiyachilar o‘zlarining avtoritar hamkasblaridan pastroq, ammo ularning sinflaridagi ijtimoiy-psixologik muhit har doim farovonroq. Ulardagi shaxslararo munosabatlar o‘ziga va boshqalarga ishonch va yuqori talablar bilan ajralib turadi. Yuqoridagi pedagogik muloqot uslublari bilan bir qatorda ularni tavsiflashning boshqa yondashuvlari ham mavjud. Shunday qilib, L.B. Itelson, muloqot uslublarini tasniflashda tarbiyachi o‘z faoliyatida tayanadigan ta'lim kuchlariga asoslanib, avtoritar va demokratik uslublar o‘rtasidagi bir qator oraliq uslublarni aniqladi: hissiy, o‘zaro sevgi va hamdardlikka asoslangan; faoliyatning foydaliligi va talabalar oldida turgan vazifalarga erishish asosida ishbilarmonlik; xulq-atvor va faoliyatni ko‘zga tashlanmaydigan boshqarishni nazarda tutuvchi rahbarlik; talabchanlik, vazifalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarbiyalanuvchilar oldiga qo‘yilganda; rag‘batlantirish, jalb qilish asosida, vaziyatlarni maxsus yaratish; majburlash, bosimga asoslangan. Agar avtoritar va demokratik muloqot uslublariga nisbatan ularning bahosi bir ma'noli bo‘lsa, oraliqlarga nisbatan ta'lim kuchlari har doim shaxsiy munosabatlar tomonidan yaratilganligidan kelib chiqish kerak, ya'ni. butunlay tarbiyachining shaxsiyatiga bog‘liq.
V.A. Kan-Kalik ta’kidlahicha, pedagogik muloqot uslublari maktabgacha ta’lim tashkilotida, faoliyat jarayonida quyidagilarga asoslangan bo‘lishi shart:
1. birgalikdagi ijodiy faoliyatga ishtiyoq asosidagi muloqot;
2. do‘stona munosabatga asoslangan muloqot;
3. aloqa – masofaga asoslangan muloqot;
4. muloqotdan iborat o‘yinlar.
Asosan