Tayyorlov guruhlarda nutq muloqot ko'nikmalarini shakllantirish metodlari

qo‘shma ijodiy faoliyatga bo‘lgan ishtiyoqga asoslangan muloqotda tarbiyachining bolalarga va sabablarga barqaror ijobiy munosabati, faoliyatni tashkil etish masalalarini birgalikda (va shuning uchun demokratik) hal qilish istagi yotadi. Birgalikda ijodiy izlanishga bo‘lgan ishtiyoq pedagogik jarayonning barcha ishtirokchilari uchun eng samarali muloqot uslubidir, tajriba shuni ko‘rsatadiki, pedagogik ish ustalari o‘rtasidagi bolalar bilan munosabatlarning butun tizimi aynan shu asosda qurilgan.
Do‘stona munosabatga asoslangan pedagogik muloqot uslubi birinchisi bilan chambarchas bog‘liq. Sh.A.Amonashvilining o‘zi bergan savoliga “Bola bizdan qochib ketsa, qanday qilib tarbiyalashimiz mumkin?” Va keyin uning o‘zi javob beradi: "Faqat ma'naviy jamoa - va bu jamoani hech narsa parchalay olmaydi". Tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlar tizimini hisobga olgan holda, A.S.Makarenko tarbiyachining jamoa bilan munosabatlarida do‘stona ohangni shakllantirishni bir necha bor ta'kidlagan: "Tarbiyalanuvchilarga nisbatan rahbar va tarbiyachilar har doim xushmuloqot, vazmin bo‘lishlari kerak, faqat ohangning bir oz ko‘tarilishidan tashqari. yangi talablar bilan bog‘liq holda talab qilinadi yoki uning ko‘proq emotsionalligi yo‘nalishidagi bir xil o‘sish - umumiy yig‘ilishlar, umumiy ish, jamoadagi individual yutuqlar paytida. Qanday bo‘lmasin, tarbiyachilar va rahbariyat hech qachon o‘zlarining bema'ni ohanglariga yo‘l qo‘ymasliklari kerak: istehzo, hazil aytish, tildagi bu erkinliklarning cho‘qqisi, mimika, antika va boshqalar. Boshqa tomondan, tarbiyachilar va rahbariyatning tarbiyalanuvchilar oldida g‘amgin, asabiy, shovqinli bo‘lishi mutlaqo qabul qilinishi mumkin emas.
Muloqot uslubi - masofa. Uning mohiyati shundan iboratki, tarbiyachi va talabalar o‘rtasidagi munosabatlar tizimida masofa doimo muhim cheklovchi sifatida namoyon bo‘ladi: "Siz bilmaysiz - men bilaman". Umuman olganda, bunday tarbiyachi bolalarga ijobiy munosabatda bo‘lishi mumkin, ammo faoliyatni tashkil etish avtoritar uslubga yaqinroq bo‘lib, bu talabalar bilan birgalikdagi ishning umumiy ijodiy darajasini pasaytiradi. Shuning uchun juda keng tarqalgan muloqot uslublaridan biri bu aloqa masofasi bo‘lib, undan tajribali tarbiyachilar ham, yangi boshlanuvchilar ham to‘liq foydalanadilar.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, juda gipertrofiyalangan (ortiqcha) masofa tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni rasmiylashtirishga olib keladi. Masofa ularning munosabatlarining umumiy mantig‘iga mos kelishi kerak. Masofa - bu tarbiyachining etakchi rolining ko‘rsatkichi, ammo vakolatga asoslanishi kerak. "Masofaviy ko‘rsatkich" ning pedagogik muloqotning dominantiga aylanishi tarbiyachi va talabalarning birgalikdagi faoliyatining umumiy ijodiy darajasini keskin pasaytiradi. Bu ularning munosabatlaridagi avtoritar uslubning kuchayishiga olib keladi.
Muloqot jarayonida kamida ikki kishi ishtirok etadi. Kishining qiyofasi, xatti-harakati asosida suhbatdosh haqida tasavvur hosil qilinadi. Bir-birini idrok qilishda quyidagi mexanizmlar g`oyat muhimdir:
a) identifikatsiya;
b) refleksiya;
v) stereotipizatsiya.
Identifikatsiya (lotincha tenglashtirish) tasnifini u kishiga tenglashtirish, baravarlash deganidir.
Refleksiya— (lotincha aks ettirish) - o`z fikr va kechinmalarini tahlil qilish va mulohaza yuritish, ya`ni muloqotga kirishuvchining suhbatdosh uni qanday idrok etayotganligini anglash. Kishini kishi tomonidan idrok qilishini ikqilangan oynadagi aks ettirishga o`xshatish mumkin. Odam boshqa kishini aks ettirar ekan, shu bilan birga o`zini ham aks ettiradi, agar kishi o`zi muloqotga kirishadigan kishilar haqida to`liq, ilmiy asoslangan axborotlarga ega bo`lsa, ular bilan bexato aniqlikda o`zaro ta`sir o`rnatishi mumkin. Biroq subyekt hamma vaqt bunday aniq ma`lumotga ega emas. Shuning uchun u boshqalar xatti - harakatining sabablarini o`ylab chiqishga majbur bo`ladi. Boshqa kishining harakatlarini tushuntirish uchun faoliyat motivlari, his - tuyg`ular, intilish va fikrlashning o`ylab chiqarilishi kauzal atributsiya deb ataladi. O`qituvchilar tomonidan bola harakatlarining shunday sababini talqin qilinishi maktabdagi pedagogik muloqotni qiyinlashtiradi.
Stereotipizatsiya — grekcha o`zgarishsiz, takrorlanish degan ma`noni bildiradi. Stereotipizatsiya mos ma`lum yoki taxminan ma`lum bo`lgan voqealarni tiklash, nisbat berish yo`li bilan xulq normalarini tasniflash va ularning sabablarini izohlash demakdir. Ba`zan muloqot jarayonida noto`g`ri stereotip vujudga keladi. Masalan, A.A.Bodalev tomonidan o`tkazilgan suhbatga ko`ra kishining tashqi qiyofasi va uning xarakteri haqidagi stereotip tasavvurlar ommaviylashib ketganligi tasdiqlandi.
Muloqotda qayta axborot. Muloqot muvaffaqiyatli bo`lishi uchun u, albatta, qayta aloqaga ega bo`lishi – subyekt o`zaro ta`sir natijalari haqida axborot olishi kerak. Muloqot qiluvchi esa, o`zi uzatgan axborotni retsipient qanday qabul qilishini va qanday munosabatda bo`layotganligini qayta axborot ma`lumotlariga asoslanib bilib oladi. Muloqotda suhbatdoshni yoki tinglovchini idrok etish bir -birini tushunishning asosiy shartidir. Agar tarbiyachi tarbiyalanuvchilarni uni qanday idrok etayotganligini, tushunayotganligini anglay olmasa pedagogik munosabat yaxshi bo`lmaydi. Ayniqsa, mashg‘ulot o`tayotganda bu juda muhimdir.
Muloqot nutqi og‘zaki nutqning ancha oddiy shakli bolib, u suhbatdoshlar tomonidan quvvatlanadi. So‘zlovchilar turli vositalardan (ifodali vosita, ko‘z qarashlar, imo-ishora, inntonatsiya va hokazolar) foydalanib, bir-birlarini tushunadilar. Muloqotga kirishuvchilar uchun muhokama etiladigan predmet (buyum, narsa) ma'lum bo‘ladi. Bu nutq shakli sintaktik tomonidan ham juda oddiy: tugallanmagan gaplardan, xitob, undov so‘zlardan foydalaniladi; u savol va javoblardan, luqma tashlashdan va qisqa xabarlardan iborat bo‘ladi. Ruhshunoslikda oddiy dialog (tayyorlanmagan) bilan muloqot o‘rtasidagi farq aniqlangan. Muloqot o ‘ziga xos dialog bo‘lib, ma’lum bir mavzu yo‘nalishidan iborat bo‘ladi. Muloqotning maqsadi qandaydir savolni (masalan, mavzuni) muhokama qilishdir. Muloqotni olib borish uchun bu suhbatda ishtirok etuvchilar oldindan tayyorlanadilar, unda kengroq ma'lum otlar ko‘proq bo‘ladi. Muloqot nutqi bog‘langan, tushunarli bo‘lishi kerak.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar mulqoti kattalar rahbarligida egallashadi:
2 — 3 yoshli bolalarso‘zlashuv mazmunidan tez chalg‘iydilar. Ularda hali tafakkur, xotira, diqqat, lug‘at boyligi, nutqning grammatik tomoni yaxshi rivojlanmagan. Dialog nutq esa bolalardagi tafakkurning, xotira va diqqatning, lug‘at boyligining rivojlanganligi, nutqning grammatik jihatdan shakllanganligiga bog‘liqdir.
4 — 5 yoshli bolalarsekin-astalik bilan fikrni keng va to‘liq bayon etishga o‘ta boshlaydilar. So‘zlashganda ko‘plab savollar (Nega? Nima uchun?) bera boshlaydilar. 5 yoshli bolalar uzoq vaqt davomida so‘zlashish qobiliyatiga ega boladi. Bola bunday muloqotda savollarga javob beradi, muloqotdoshini tinglaydi va hokazo. “Ilk qadam” Davlat dasturida muloqotgaga quyidagi talablar, vazifalar qo‘yilgan:
-tarbiyachining nutqini tinglash va tushunish, berilgan savollarga tortinmasdan javob berish malakasini shakllantirish;
-ularni savol bilan murojaat etishga o‘rgatish;
-o‘rta va katta guruhlar uchun muloqot vaqtida faol ishtirok etish; mavzu bo‘yicha berilgan savollarga tushunib, qisqa va to‘la javob berish;
- o‘rtoqlarining berayotgan javoblariga e'tibor berish malakasi oshiriladi. Bolalarni so‘zlashuv nutqiga o‘rgatish til vazifalarini javob shakllari, savol) bajaribgina qolmasdan, balki nutqiy sifatlarni (samimiylik, dilkashlik, xushmuloqotlik, vazminlik va hokazo) va bir qancha xulq-odob qoidalarini ham hal qilishi lozim. Tarbiyachining bolalar so‘zlashuv nutqiga ta'sir etish yo‘llari juda xilma-xildir. Hamma guruhlarda bu vazifani amalga oshirishga yordam beruvchi vosita — bu kundalik hayot jarayonida bolalarning muloqotiga rahbarlik qilishdir. Shuningdek, so‘zlashuv nutqi turti xil mashg‘ulotlarda ham shakllantirib boriladi. Kichik guruhlarda nutq faolligi va so‘zlashish malakasi hayotiy vaziyatlardagi muloqot va bolaiaming faoliyatlari jarayonida tarbiyalanib boradi. Bu jarayon bolaning bog‘chaga kclgan kunidanoq boshlanadi. Tarbiyachi bolalar bilan so‘zlashganda buyum larning nominigina so‘rab qolmasdan, balki ularning sifatlarini, qismlarini, u bilan qilinadigan harakatlarni ham so‘raydi. Tarbiyachining o ‘zi bolalarni so‘zlashishga undashi (enaganing ismini, otasining ismini, ayrim bolalarning ismini, qushning, gulning nomini aytishni so‘rash va hokazo), ularning tashabbusini quvvatlashi kerak. Agar bola bog‘chaga birinchi kelgan kunida gapga aralashm asa, odam ovi bo‘lib o‘tirsa, tarbiyachi bunday bola bilan alohida munosabatda bo‘lishi, unga shirin so‘z aytishi, u bilan o‘ynashi, buyumni harakatda ko‘rsatishi va harakatlarni aytishi kerak. Bolalar bilan so‘zlashishni tashkil etishda enaga ham faol ishtirok etishi lozitn. Enaga bolani o‘ziga qarata iltimos va murojaat qilishiga, uni so‘zlar, jumlalar bilan ifodalashga o‘rgatib borishi kerak. Tarbiyachi bolalardan bugun qayerga borganlarini, yer maydonchasi yoki tabiat burchagida qanday yangiliklarni ko‘rganlarini so‘raydi. B unday so ‘zlashuvga ko‘proq kam gapiradigan, indamas bolalarni (ularga murojaat qilish: Ahmad ham bordimi? Sayyora ham quyonlarga sabzi bcrdimi?) jalb qilish juda zarurdir. Bolalarda so‘zlashuv nutqi malakalarini shakllantirish uchun so‘zli topshiriqlar berish usulidan foydalaniladi. Buning uchun tarbiyachining o‘zi iltimos qilish nam unasini aytib bcradi, ba'zan csa kichkintoyga buni takrorlashni taklif etadi. Bunday topshiriq samimiy nutq shaklini niustahkamlashga yordam bcradi. Tarbiyachi so‘zlashuv nutqining rivoji uchun bolalar bilan birgalikda rasmlarni, bolalar kitoblarini va ulardagi suratlarni ko‘rib chiqishni tashkil etadi. Ma’lum bir mavzuda so‘zlashish uchun tarbiyachining uncha katta bo‘lmagan (Men trolleybusda nimani ko‘rdim? Boshqa bolalar bogkchasida qanday qiziq voqeani kuzatdim ?) hikoyalari bo‘lib o‘tgan xuddi shunga o‘xshash voqeani bolalar yodiga tushirishga yordam beradi, mulohaza yuritishi va balio berishini faollashtiradi. Bunda eng natijali usullardan biri — turli yoshdagi bolalarni birlashtirish va boshqa guruhlarga borishni tashkil etishdir. Chunki kichik guruhga kelgan katta guruh bolalari kichkintoylardan ularning o‘yinchoqlari, kitoblari va boshqalar haqida so‘raydilar. Bolalarning muloqot nutqini rivojlantirishga ularning o‘yinlari, ayniqsa, voqeaband - ijroli o‘yinlar: “Kasalxona”, “Sartroshxona”, “Haydovchi-haydovchi”, “Do‘kon-do‘kon”, “Dengiz va chol”, “Kitoblar muloqoti“ , “Tuya va tuyaqush”(o‘rta guruhda) va hokazolar katta ahamiyatga ega. Shuningdek, bolalarning mehnat faoliyati ham muloqot nutqini rivojlantirish imkonini beradi. Masalan: tuvakdagi pomidor ko‘chatini jo‘yaklarga ekish jarayonida tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mazmunda so‘zlashadi (har bir tuvakka ko‘chat egasining — bolaning ismi yoziladi):
Tarbiyachi: Bolalar, hanmangiz ko‘chat ekilgan tuvaklaringizni olib keldingizmi?
Bolalar : Ha!
Tarbiyachi:Bolalar, aytinglar-chi, tuvakdagi ko‘chatni yerga o‘tqazganimizdan keyin kimning ko‘chati qayerda ekanligini qanday bilasiz?
Lola: Tuvakni yerga to‘liq ko‘mmasdan, ism yozilgan joyni ko‘rinarli qilib qo‘yish kerak. Akmal: Tuvakka uzun xivich (cho‘p) tiqib qo‘yib, unga ismlarimiz yozilgan qog‘ozchalarni osib qo‘yish kerak.
Tarbiyachi: Mana, ikkita taklif: Lola tuvakni to‘liq ko‘mmaslikni, ismlar yozilgan joyni ko‘rinarli qilib qoldirishni, Akmal esa tuvakka yoki tuvak yoniga uzun cho‘p tiqib, unga ismiar yozib qo‘yilgan qog‘ozlarni osib qo‘yishni taklif etishyapti. Bu ikki taklifni muhokama qilamiz. Qaysi taklif yaxshiroq? Gavhar, sen nima deb o‘ylaysan?
Gavhar: Kelinglar, ko‘chat ekilgan tuvakni yerga oxirigacha ko‘mamiz. Tarbiyachi: Shuhrat, sen ayt-chi, agar biz tuvakni yerga oxirigacha ko‘mmasak, yozuvini ko‘rinarli qilib qoldirsakda, ko‘chatni sug‘orish uchun suv quysak. Unda bolalarning ismi yozilgan joy nima bo‘ladi?
Shuhrat: Tuvakdagi yozuvlarga loy yopishib, yozuv ko‘rinmaydi. Tarbiyachi: To‘g‘ri aytasan, Shuhrat.
Akmal: Mening taklifim Lolaning taklifidan yaxshiroq!
Tarbiyachi: O‘z - o‘zini maqtab gapirish yaxshi emas. Bu beodoblik hisoblanadi. Sening taklifing yaxshi yoki yaxshi emasligini boshqa bolalar aytishsin.
Behzod: Akmal yaxshi taklifni aytdi.
Tarbiyachi: Nima uchun?
Behzod: Chunki uzun cho‘pga yozib qo‘yilgan yozuvlar yaxshi ko‘rinadi. Tarbiyachi: Ko‘chatni bemalol sug‘orish mumkin . Yozuvlar o‘chib ketmaydi. Hozir Behzod bilan Gavhar duradgor Ahmad akaga borib, ulardan uzun cho‘p (reyka) borligini aniqlashadi. Bizga 25 ta uzun cho‘p kerak. Siz buni Ahmad akaga qanday tushuntirasiz? Har bir bola duradgor bilan boladigan so‘zlashuvlarning mazmunini aytishadi. Tarbiyachi aytilgan fikrlarning ichidan eng qisqa va tushunarlisini tanlab oladi va kichkintoyga duradgorga borib, o‘zining iltimosini xuddi shunday tushuntirishni tavsiya etadi. Katta guruhlarda ham shu usullardan foydalaniladi, biroq muloqot nutqining mavzulari, topshiriq va hikoyalarning mazmuni murakkablashadi. Ushbu guruhda ko‘proq kattalar bilan muloqotda bo‘lish malakalarini o‘stirishga. Jamoat joylarida muloqot qoidalariga amal qilishga katta ahamiyat beriladi. Jamoa bo‘lib so‘zlashishda bolalarning javobini toldirishga, tuzatishga, so‘rashga, qayta so‘rashga o‘rgatadi Shu tariqa kundalik hayot jarayonida bolalarning muloqoti shakllantirib boriladi.
Bolalarning muloqot (dialogik) nutqini tarkib toptirishda maxsus mashg‘ulotlar ham olih boriladi. Bu mashg‘ulotlar:
1) muloqotlar;
2) ta’limiy o‘yinlar;
3) suratlarni ko‘rib chiqish va u haqida muloqot. Muloqot ta'lim-tarbiyaviy ishning murakkab turidir. Muloqot tarbiyachining guruhdagi hamma bolalar bilan ma’lum bir niavzu yuzasidan maqsadga qaralilgan holda tashkiliy so‘zlashishidir. Bolalar bog‘chasida bolalar bilan o‘tkaziladigan muloqot ularning kundalik faoliyatlari va turli voqea-hodisalarni kuzatishi natijasida olgan tushunchalarini aniqlash va ularni bir tizimga solish maqsadida o‘tkaziladi. Tarbiyachi bolalar bilan muloqotni tashkil etar ekan, u bolalarga haqiqatni to liq va chuqur idrok 1% qilishga yordam beradi, ularning diqqatini tushunish qiyin bo‘lgan voqea-hodisalarga jalb qiladi. Muloqot mashg‘ulotida bola ilgari ko‘rgan, kuzatgan voqea va hodisalarni qaytadan esga tushiradi, mantiqiy fikr yuritadi, tahlil va muhokama qiladi. Muloqot bolalarni jamoaga birlashtiradi, bir-birlariga bo‘lgan qiziqishni oshiradi, bilim va tasavvurlarini mustahkamlaydi, ularning nutqiga (lug‘atini faollashtirishga, grammatik shakllarni takomillashtirishga) sezilarli darajada ta ’sir etadi, tarbiyachining gaplarini, o‘rtoqlarining berayotgan javobini e'tibor bilan eshitishga odatlanadilar. Muloqot bolalarni o‘z fikri bilan o‘rtoqlashishga, jamoada so‘zlashishga, faolligini oshirishga, o‘z-o‘zini tuta bilishga odatlantiradi, dunyoqarashini shakllantiradi, ya’ni yuqori axloqiy sifatlarni tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi. Muloqot uslubiyoti bolalarda bilim, axloqiy sifatlarni tarkib toptirish bilangina cheklanniay, balki ularning bog‘lanishli nutqini o‘stirishda, tevarak-atrofdagi narsalarga qiziqishga, ularni aniq ko‘rishga va ushbu narsalarga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishga o‘rgatishdan muhim vosita hisoblanadi. Muloqot mashg‘ulotida tarbiyachi quyidagilarni amalga oshiradi:
1. Bolalarning tajribalarini aniqlaydi va tartibga soladi, ya'ni tarbiyachi rahbarligida kuzatish vaqtida va oiladagi, bolalar bog‘chasidagi turli faoliyatlar jarayonida kishilar hayoti va tabiat to‘g‘risidagi bilim hamda tasavvurlarini aniqlaydi.
2. Bolalarda tevarak-atrofga to‘g‘ri munosabatni tarbiyalaydi.
3. Bolalarni suhbat mavzusidan chalg‘imay, o‘z fikrini maqsadga yo‘naltirilgan holda izchillik bilan bayon ctishga o‘rgatadi.
4. O‘z fikrini oddiy va tushunarli tarzda ifodalashga o‘rgatadi.
5. Bolalarning ilgari o‘zlashtirgan bilimlariga asoslanib, ularning nutqlarini faollashtiradi. Mustaqil mulohaza va muhokama qilishga o‘rgatadi, muhokama qilinayotgan hodisaga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lish fazilatini shakllantiradi va tarbiyalaydi. Bundan tashqari, tarbiyachi muloqot vaqtida bolalarda barqaror diqqatni, boshqalaming nutqini tinglash va tushunishni, savollarga ortiqcha kuttirmasdan, chaqirishni kutmasdan, tez javob berish istagini, yetarli ovoz balandligida, hamma eshitarli qilib aniq gapirish odatini ham tarbiyalaydi. Muloqot mashg‘ulotida bolalar kelgusida maktabda ta'lim olish jarayonida bo‘lgan bilim, malaka va odatlarni egallaydilar. Muloqot bolalarning xilma-xil faoliyatlariga va xulqlariga katta ta'sir etadi. Masalan , oila, onalar mehnati to‘g‘risidagi suhbatlardan so‘ng bolalar o‘zlarining yaqin kishilariga amaliy jihatdan o‘z munosabatlarini nam oyon etishga harakat qiladilar. Bunday muloqotlardan keyin bola tarbiyachisiga: “Yaqinda onamning tug‘ilgan kunlari, ularga nima sovg‘a qilishini mumkin, maslahat bering”, — deb murojaat etadi. Transport vositalari to‘g‘risidagi suhbatdan keyin esa ko‘cha bo‘ylab harakat qilayotgan mashinalarni zo‘r qiziqish va diqqat bilan kuzatadilar, ularda juda ko‘p qizaqarli savollar paydo bo‘ladi. Ijodiy o‘yinlarining mazmuni sezilarli darajada boyiydi.
Muloqot turlari suhbat asosan 3 xil bo‘ladi:
1. Kirish muloqoti.
2. Sayohat va kuzatish davomida o‘tkaziladigan muloqot.
3. Yakuniy muloqot.
Kirish muloqoti. Bu muloqot turidan bolalarni sayohatga olib borishdan oldin yoki bolalarga o‘qilgan badiiy asarlarni qayta hikoya qildirishdan oldin foydalaniladi. Masalan, 6 yoshli bolalar bilan “Pomidor o‘tqazdik” mavzusida muloqot o‘tkazishda (pomidor o‘tqaziladigan yerga olib borishdan avval) tarbiyachi bolalarni guruh xonasida to‘plab, qisqacha kirish muloqoti o‘tkazadi, kirish muloqoti davomida bolalarga quyidagi savollarni beradi:
— Bolalar, eslanglar-chi, biz sizlar bilan tuvakdagi pomidor ko‘chatlarini yerga (jo‘yaklarga) qachon ekkan edik?
— Kimning ko‘chati qayerga ckilganligini tez bilib olish uchun qanday belgi qo‘ygan cdik?
— Pomidor yaxshi hosil berishi uchun uni qanday parvarish qilish kerak? — Pomidorga suvni nimada quyish yaxshiroq — oftobami yoki chelakdami? Bolalar javobidan so‘ng tarbiyachi ularni toldirib, shunday deydi:
— Tog‘ri, bolalar, biz uch kun oldin guruhimizning yeriga tuvakdagi pomidor ko‘chatlarini ekkan edik. Har kim o‘z ko‘chatini parvarish qilishi uchun har bir ko‘chat kimniki ekanligini bildiruvchi uzun cho‘pni tuvak yoniga (yerga) suqib, unga ismlarni yozib qo‘ygan edik. Mana bugun biz sizlar bilan yerga ekilgan pomidor ko‘chatlariniizni parvarish qilish uchun boramiz va u yerda kimning ko‘chati qandav ko‘karganini, unga qanday qilib suv berishni, qanday o‘g‘it solishni kuzatamiz. Mana, men pomidor ko‘chatlariga suv quyish uchun oftobalarni tayyorlab qo‘ydim. Oftobachaiardan quyilgan suv xuddi yomg‘irga o‘xshab tushadi. Bu ko‘chat ildizlarining atrofini yumshatishga, ildizning yaxshi rivojlanishiga yordam beradi. Hozir hammangiz kiyimlaringizni kiyib olib, ikkitadan bo‘lib, qo‘l ushlashib, ekin maydonimizga borishga tayyorlanasiz. Bog‘cha dahlizida shovqin q ilmasdan, boshqa guruhlarning mashg‘ulot o‘tishlariga xalaqit bermasdan, sekin-asta yuramiz.
Sayohat yoki biror-bir narsani kuzatish davomida muloqot o‘tkazish.Bolalarni pomidor ko‘chati ekilgan yerga olib borib, pomidor ko‘chatining o‘sishini kuzatish va uni qanday parvarish qilish to‘g‘risidagi muloqotni tarbiyachi quyidagi savollar asosida davom ettiradi:
— Bolalar, biz hozir qayerga keldik?
— Kim ning ko‘chati qayerga ekilganligini qanday bilib olasiz?
— Pomidor ko‘chati yaxshi o‘sishi uchun nima qilish kerak?
— Parvarish qilish nimalardan iborat?
— Nima uchun o‘simlikka namlik (suv) kerak?
— Suvni nimada quygan yaxshiroq? Nima uchun ? (Bir bolaga oftobani beradi, u o‘z ko‘chatiga suv quyadi.)
— Nima uchun ko‘chatga oziq beriladi? (Tarbiyachi ko‘chatga oldindan tayyorlab qo‘yilgan o‘g‘itni solib ko‘rsatadi va ustidan oftoba bilan suv quyadi.)
— Ko‘chatga nima uchun quyosh nuri kerak?
— Begona o‘tlarning ko‘chat uchun qanday zarari bor? Shundan so‘ng tarbiyachi bolalarning javobini to‘ldirib, muloqotni pomidor haqidagi she’rni aytib berish bilan tugatadi:
Barglar ostidan
Xoh salat qiling,
Boqsam mo‘ralab.
Xoh soling oshga.
Uzgingiz kelar,
Ishtaha ochgum
Tongda saralab.
Keksa-yu, yoshga.
T arbiyachi m ashg‘ulotdan so‘ng bolalarga o‘z ko‘chatlariga o‘g‘it va oftobadan suv quyishni avtadi, o‘zi esa topshiriqni bolalar qanday bajarayotganlarini kuzatib boradi, zarur bolsa, yordam beradi.
Yakuniy muloqot.Bu muloqot turi bolalarning ko‘rgan-eshitgan narsalari haqidagi bilimlarini aniqlash va uni mustahkamlash maqsadida o‘tkaziladi. Tarbiyachi bolalarni pomidor ko‘chati ekilgan yerga boshlab borib, ko‘chatni parvarish qilish kerakligi va bu ish nimadan iborat ekanligi haqida muloqot o‘tkazib, parvarish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar bajarilgach, oradan bir hafta o‘tgach, “Biz pomidor ko‘chatini qanday ekdik va parvarish qildik” mavzusida yakuniy suhbat o‘tkazadi. Ushbu suhbat jarayonida bolalarga quyidagi savollarni berish mumkin:
— Biz o‘tgan haftada qayerga borgan edik?
— U yerda biz nimani kuzatgan edik?
— Biz tuvakdagi pomidor ko‘chatini qayerga ekkan edik?
— Har kim o‘z ko‘chati yoniga qanday belgi qo‘ygan edi? Buni nima uchun qilgan edi?
— Nima uchun pomidor ko‘chatiga o‘g‘it solinadi?
— Ko‘chatga suvni nimada quydingiz? Nima uchun oftobada suv quydingiz?
— Pomidor ko‘chatlari uchun quyosh nuri nima uchun kerak?
— Pomidor yaxshi o‘sishi uchun uni nimalardan tozalash kerak?
— Pomidor qachon ekiladi? U qachon pishadi?
— Bizning ekin maydonimizda yana qanday sabzavotlar bor? Ular nima uchun kerak? Tarbiyachi bolalar javobini to‘ldiradi va muloqotni sabzavotlar to‘grisidagi sherlar yoki topishmoqlar aytish bilan tugatadi. Har bir muloqot 3 qismdan iborat boladi:
l) muloqotni boshlash;
2) muloqotning borishi;
3) muloqotni yakunlash. Suhbat mazmunidagi bolalar bilan ishlash muloqotida bolalar e'tibori biror-bir narsa yoki suratni ko‘rishga yoki bo‘lmasa, ularga tanish bo‘lgan hodisalarni eslashga qaratiladi. Ba’zan muloqotni quyidagi jumlalarni aytish bilan ham boshlash mumkin: “Men ko‘pincha o‘ylab qolaman, baliqlar akvariumda o‘zlarini qanday his qilar ekanlar...”, “Bugun men avtobusda emas, trolleybusda kelishimga to‘g‘ri keldi va shunda o‘ylab qoldim, mening bolalarim qanday transportlarga tushish mum kimligini bilisharmikan?” , “Bolalar, kim biladi, mening qo‘limdagi nima?” Ba'zan tarbiyachi suhbatni muloqot mavzusiga yaqin bo‘lgan topishmoq yoki she’r aytib berishdan ham boshlashi mumkin. Muloqot mashg‘ulotining borishida tarbiyachining tushuntirishi ko‘rsatmasi, bergan savollari asosiy o‘rinni egallaydi. Muloqot uchun savollarni tog‘ri tanlay bilish juda muhimdir. Savollar bolalarga tushunarli bo‘lishi lozim. Shuning uchun bolalarga beriladigan savollarni tuzishda tarbiyachi oldiga quyidagi talablar qo‘yiladi:
1. Savol aniq va sodda bo‘lishi kerak.
2. Savolni tuzayotgan vaqtda tarbiyachining o‘zi bolalardan qanday javob chiqishini ko‘z oldiga keltirishi lozim.
3. Bolalarning idrok qilishlari turlicha bo‘lishini hisobga olib, tarbiyachi yordamchi savollar berish orqali asosiy savolning mazmunini bolalarga anglatishi lozim. Masalan, bolalarning oshpaz mehnati haqidagi tushunchalarini aniqlash va mustahkamlash maqsadida tarbiyachi ularni oshxonaga olib boradi va oshpazning ishini kuzatish jarayonida bolalar bilan muloqot o‘tkazadi. Buning uchun suhbat olib borish jarayonida quyidagi savollarni berish mumkin:
— Biz hozir qayerga keldik?
— Oshxonada kimlar ishlaydi?
— Ular qanday ishlarni bajaradilar?
— Qanday ovqatlarni tayyorlaydilar?
— Nimalarni qovuradilar?
— Nimalarni qaynatadilar?
— Hozir qanday ovqatlarni tayyorlamoqdalar?
— Bu ovqatlarni pishirish uchun qanday asboblar kerak bo‘ladi?
— Ovqat tayyorlash uchun qanday masalliqlar kerak?
— Oshpaz ovqatni kimlar uchun tayyorlaydi?
— Qani ayting-chi, oshpaz mehnati yengilmi yoki og‘rimi? Tarbiyachi muloqotni topishmoq, she'r, maqol, ashula aytib berish, muloqot mavzusiga taalluqli suratni ko‘rsatish, axloqiy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan mantiqiy xulosalar qilish bilan yakunlaydi.
Odatda mashg‘ulotlar jarayonida muloqot olib borishda, suhbat usulidan oqilona foydaliniladi. Maishiy mavzudagi buvuk siymolar va bayramlar, harbiy qo‘shinlar, mashhur sarkardalar, kattalar mehnati, transport va aloqa vositalari, maishiy-xo‘jalik va mehnat buyumlari, xalq ijodi, tabiat, shuningdek, bolalar bog‘chasida bolalarning turli faoliyatlari (o‘yinlari, mehnat, o‘zaro yordam va hokazo) kiradi. Maishiy mavzularda muloqotlar. Bu bolalar o‘zlari shaxsan kuzatgan va ishtirok etgan voqea va hodisalardir. Bu muloqotlarda bolalar uyda kim bilan yashashlari, oila a ’zolarining ismlari, ularning qayerda ishlashlari, uyda nima ishlar qilishiari, qanday dam olishlari, o‘zlarining o‘yinlari, uydagi mashg‘ulot va o‘yinlar muloqotni kuchaytirishga xizmat qialdi. Bolalarning kuchiga yarasha kattalarga yordam berish va hokazolar haqida gapirib beradilar, uydagi va bog‘chadagi muhitni bir-biriga taqqoslaydilar. Tevarak -atrof va ona-Vatan to‘g‘risidagi muloqotlarda bolalar o‘zlari tug‘ilib o‘sgan joylari — o‘z shahar va qishloqlari; bog‘chaga yaqin joylashgan ko‘cha, binolar, maktab, do‘kon, choyxona, idora, mahalla, undagi diqqatga sazovor joylar, me'morchilik yodgorliklari, maydon va xiyobonlar; o‘z ko‘chasi, mahallasining nomi va boshqalar haqida gapirib beradilar; O‘zbekiston to‘g‘risida qisqacha ma'lumot beriladi, O‘zbekistonning povtaxti — Toshkent haqida, Toshkentdagi Mustaqillik maydoni, Alisher Navoiy xiyoboni va hokazolar (har bir viloyatning o‘z tarixiy joylari, shahari, tumani) haqida gapirib beriladi. Katta kishilarning mehnati haqidagi muloqotlar bolalarni kattalar faoliyatining ma'nosini tushunib olishlariga yordam beradi. Buvuk siymolar va bayramlar haqidagi muloqotlarda bolalar o‘zbek xalqining buyuk siymolari (Navoiy, Bobur, Al-Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Yunus Rajabiy, Kamoliddin Behzod, O‘rol Tansiqboyev), o‘zbek xalqining milliv bayramlari (Navro‘z, Hosil bayrami — Mehrjon, gullar va qushlar bayrami, to‘ylar, sayillar) haqida tushunchaga ega bo‘ladilar. Harbiy qo‘shinlar haqidagi muloqotlarda bolalarga harbiy qo‘shinlarda tankchilar, dengizchilar borligi, vatanni himoya qilish uchun jasur, kuchli, chaqqon bo‘lishlari kerakligi haqida so‘zlab beriladi. Mashhur sarkardalar to‘g‘risidagi suhbatlarda bolalar Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Zahiriddin Muhammad Bobur, Sobir Rahimov kabi mashhur sarkardalarning hayotidan olingan qiziqarli voqealarni bilib oladilar. Transport va aloqa vositalari to‘g‘risidagi muloqotlarda bolalarga transport va aloqa xodimlarining xizmatlari haqida tushuncha beriladi. Pochta, telefon, telegraf, ularning vazifalari to‘g‘risida gapirib beriladi. Xalq ijodi to‘g‘risidagi muloqotlarda bolalarga so‘zana, naqqoshlik, zardo‘zlik, kulolchilik, milliy hunarmandchilik namunalari, me'morchilik yodgorliklari haqida gapiriladi. O‘zbek xalq qo‘shiqlari: lapar, alla, ertaklar, ermaklar; topishmoqlar, maqollar, sanamalar, aytishuvlar, ovutmachoqlar, tez aytishlar haqida ma’lum otlar beriladi. Tabiat to‘g‘risidagi muloqotlarda bolalarni yil fasllari, hayvonlar, o‘simliklar, kattalarning tabiatdagi mehnatlari haqidagi tasavvurlari aniqlanadi va mustahkamlanadi. Maishiy-xo‘jalik va mehnat buyumlari to‘g‘risidagi muloqotlarda jihozlar, idish-tovoqlar, kiyim -kechaklar, o‘yinchoqlar, ba’zi bir mehnat qurollari muhokama qilinadi, ularning nima uchun kerakligi, nimadan, qanday tayyorlanganligi, ayrim muhim belgilari (rangi, shakli, uzunligi), bu buyumlarni kim va qayerda tayyorlaganligi, uni qanday saqlash lozimligi aniqlanadi. Muloqotga tayyorlanish va uni o‘tkazish. Suhbatlar birinchi kichik guruhdan boshlab o‘tkaziladi. Muloqot yilning ikkinchi yarmidan boshlab o‘tkazilgani ma’qul. Chunki bu davrgacha bolalarda kerakli tajriba to‘planadi. Bir oyda 1 - 3 ta suhbat o‘tkazish tavsiya etiladi. Suhbatni tashkil etish uchun tarbiyachidan muloqot qilish uchun tayyorgarlik talab etiladi. Tarbiyachi navbatdagi ishlarni rcjalashtirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish bo‘yicha qaysi dastur materialini muloqot tarzida berish maqsadga muvofiq ekanligini belgilaydi, so‘ngra mashg‘ulotni olib borish rejasini tuzadi. Bolalar diqqatini tez to‘plash va ularning mashg‘ulotga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish, aqliy faoliyatini faollashtirish, hissiyotlariga ta’sir etish uchun mashg‘ultni qanday boshlash kerakligini puxta o‘ylab oladi. Bunday emotsional vositalar sifatida suratlardan, bolalar uchun notanish bo‘lgan yangi topishmoqlardan, muloqot mazmuniga yaqin bolgan she'rlardan foydalanish mumkin. Masalan, kuz haqidagi suhbatni O‘.Tansiqboyevning “Kuzgi reproduksiyasini (katta guruhda) ko‘rsatishdan boshlash mumkin. Bu asar bolalarning xotirasida bog‘ga uvushtirilgan sayohat vaqtidagi taassurotlarini jonlantiradi. O‘zbekiston haqidagi muloqotni esa O‘zbekistonning uzoq o‘tmishiga doir ba'zi yodgorliklarni, hujjatli suratlarni ko‘rsatishdan boshlash mumkin. Ba'zi vaqtda muloqotni mavzuga bog‘liq bolgan savollarni berishdan ham boshlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Masalan, kattalarning mehnatlari haqidagi muloqotni “Bolalar kimning ota-onasi qayerda, kim bo‘lib ishlaydi?” — degan savol bilan boshlaydi. Tarbiyachi bolalar mavzudan chetga chiqib ketmasliklari, chalg‘imasliklari uchun oldindan muloqotning rejasini belgilab oladi. Avvaldan rejaga ega bo‘lgan tarbiyachi bolalarni har qanday sharoitda ham, navbatdagi reja savolini berish bilan mavzuga qaytara oladi. Tarbiyachi o‘zining savollari bilan bolalar fikrini narsa va hodisalarning xarakterli va muhim belgilariga yo‘nltiradi. Bolalarga ularning fikrlarini faollashtirishga yordam bermaydigan, yoshiga mos bo‘lmagan savollarni berish yaramaydi. Shu nuqtayi nazardan besh-olti yoshli bolalarga: Sigirning oyog‘i nechta? Quyonning nechta qulog‘i bor? kabi savollarni berish yaramaydi. Birinchidan, bu bolaga ma'lum bo‘lgan narsa; ikkinchidan, oyoqning, dumning, quloqning soni (miqdori) to‘g‘risidagi muloqot bolalarning hayvonlar to‘g‘risidagi bilimlariga hech qanday ma'lumot qo‘shmaydi. Chunki, hamma hayvonlarda oyoq, quloq va hokazolar mavjud. Bir hayvon ikkinchi hayvondan gavda qismlarining miqdori bilan farq qilmaydi, balki hayot tarzi, harakati bilan ajralib turadi. Hayvonlarning tashqi belgilari to‘g‘risida eng to ’g 'ri savol quyidagicha bolishi m um kin: M ushukning ko‘zlari qanday? Uning dumi qanday? va hokazolar. Muloqotning asosiy savollari (qo‘shimcha savollar ham ) tarbiyachining ishlanmasiga yozilishi kerak. Shuningdek, tarbiyachi muloqot mavzusi uchun kerak b o ladigan ko‘rgazmalarni oldindan tayyorlashi va bolalar diqqatini jalb qilmaydigan joyga qo‘yib qo‘yishi kerak. Mashg‘ulot oxirida muloqot mazmunini mustahkamlash yoki uning bolalarga emotsional ta’sirini chuqurlashtirish foydalidir. Buni turli yo‘llar bilan amalga oshirish mumkin, chunonchi: tarbiyachi muloqot mazmunini qisqa hikoya qilib berish, muloqot mavzusiga bog‘liq bo‘lgan ta'limiy o‘yin o‘tkazish (3-5 daqiqa); tanish suhbat mazmuniga yaqin bo‘lgan she'r yoki ashulani aytib berishni taklif etish; badiiy hikoya o ‘qib berish va hokazo. Tarbiyachining qaysi variantni tanlab olishi muloqotning mavzusiga, bolalar bilimining boyligiga va vaqtga bog‘liqdir. Sabzavotlar to‘g‘ risidagi suhbatni “Paypaslab top “ ta'limiy o‘yini bilan; Navro‘z bayrami to‘g‘risidagi suhbatni musiqa mashg‘ulotida o‘rganilgan ashulani ayttirish bilan tugallash mum kin. Tarbiyachi muloqotda hamma bolalarning faol ishtirok etishiga harakat qilishi kerak. Buning uchun quyidagi qoidalarga amal qilishi kerak: savolni guruhdagi hamma bolalarga qarata bcrib, so‘ngra javob berish uchun bittadan chaqirish kerak. Doimo bir boladan so‘rash yaramaydi. Iloji boricha bcrilgan savolga ko‘proq bolalarni javob berishga jalb qilishi kerak. Agar tarbiyachi bitta bola bilan uzoq gaplashsa, boshqa bolalar muloqotda ishtirok etishni istashmaydi. Shuningdek, tarbiyachining o‘zi suhbat vaqtida bolalarga ma'lum bo‘lgan narsalar haqida ko‘p gapirsa ham bolalar muloqotda ishtirok etishmaydi. Bolalar suhbat vaqtida jo‘r (xor) bo‘lib emas, balki bitta-bitta javob berishlari kerak. Agar zarurat bo‘lmasa, bolalarning javobini bo‘lmaslik lozim: agar bola zaruriy bilimga ega bo‘lmasa, uyatchan bo‘lsa, undan to‘liq javob berishni talab etmasdan, qisqa javobi bilan qoniqish kerak. Bolalar savollarga yetarli ovoz balandligida, aniq va tetik javob berishlari lozim. Agar bola past ovozda javob bersa, tarbiyachi undan javobni baland ovozda, ammo qichqirmasdan takrorlashini talab etishi zarur.
Masalan; “Sen nima deganingni hech kim eshitmadi, — deb tushuntirishi kerak. - Javobingni baland ovozda takrorla”. Tarbiyachi muloqotga tayyorlanishda va uni o‘tkazishda ushbu qoidalarga qat’iy amal qilishi kerak. Misol tariqasida katta guruhda o‘tkaziladigan “Bolalar bog‘chasi xodimlarining mehnati” mavzusidagi muloqotni keltiramiz. “Bolalar bog‘chasi xodimlarining mehnati” mavzusida suhbat. Maqsad. Muloqot davomida bolalarning bog‘cha xodimlarining mehnatlari to‘g‘risidagi bilimlarini aniqlash va kengaytirish, har xil mehnat turlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatish: fe’llarni hosil qilish ustida mashq qilish. Oldindan qilingan ish. Mashg‘ulotdan 2-3 kun oldin (kechki soatda) tarbiyachi bolalarni yig‘ib, ulardan bolalar bog‘chasining mudirasi kim, u nima ish qiladi, deb so‘raydi. Tarbiyachi bog‘chada nima qilishi bilan qiziqadi. Bolalarning uzuq- yuluq, ishonchsizlik bilan aytgan javoblarini tinglab, shunday deydi: “Sizlar bu kishilarning mehnatlari haqida juda kam bilar ekansizlar. Bu haqda ko‘proq bilishni istaysizlarmi?” Bolalardan tasdiq javoblarini eshitib (bog‘cha xodimlari bilan oldindan kelishilgan bo‘ladi), uch – to‘rtta bolani oshpazning, ham shira va mudiraning, tarbiyachining yoniga ularning faoliyatlarini kuzatish va mehnatlari haqida ko‘p narsalarni bilib olishlari (so‘rab olishlari) uchun (35-40 daqiqaga) yuboradi. Yuborilgan bolalar qaytishgach, o‘z taassurotlari bilan o‘rtoqlashishlarini so‘raydi. Boshqa bolalarga esa eshitganlari haqida qanday gapirib berish mumkinligini o‘ylashni taklif etadi. Mashg‘ulotning borishi bizning Vatanimizda kichik yoshdagi bolalar maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyalanadilar, - deb so ‘z boshlaydi tarbiyachi. Kichkintoylar uchun bolalar bog‘chasida hamma sharoitlar muhayyo bo‘lishi, ular vaqtni qiziqarli o‘tkazishlari uchun ko‘p kishilar mehnat qilishadi. Men bolalar bog‘chasida ko‘p kishilar mehnat qilishadi, deb aytdim. Men xato qilmadimmi? Maktabgacha tarbiya muassasalarida qanday kasbdagi kishilar mehnat qilishadi? Bolalar bilan doimo yonma-yon tarbiyachi va enaga mehnat qiladilar. Tarbiyachining vazifalariga nimalar kirishi haqida batafsilroq gapirib beringlar. (Har kuni ertalab bolalarni kutib oladi, ota-onalar bilan suhbatlashadi, o‘yinlar tashkil etadi, mashg‘ulotlar o‘tkazadi va boshqalar). Enaga kun bo‘yi qanday ishlarni bajaradi, siz ularga qanday yordam berishingiz mumkin? Siz bolalar bog‘chasi mudirasining ishlari haqida nimalarni bilasiz? Bizning oshpazimiz qanday mehnat qiladi? Bolalar bog‘chasining o‘z hamshirasi bo‘lsa qanday yaxshi — har doim ham davolash muassasasiga (poliklinika) borib yurimaydi. Bolalar bog‘chasida ham shira nima qiladi? Muloqotni tarbiyachi shunday yakunlaydi: “Bugun biz bog‘cha xodimlarining mehnatlari, ularning vazifa va burchlari haqida ko‘proq bilib olishga harakat qildik. Siz nima deb o‘ylaysiz, kimning ishi qiziqroq va nima uchun? Bolalarning javobini tinglaydi. Yangi savol beradi: “Aytingchi, kimning mehnati muhimroq?”
XULOSA
Muloqot – insonlarning bir-birlari bilan axborot almashish jarayoni. Ilmiy manbalarda uning kommunikativ, interaktiv va perseptiv jihatlari borligi aytiladi. Muloqotning kommunikativ jihati deyilganda, suhbatdoshlarning o‘zaro axborot almashuvi, interaktiv jihati deyilganda, ularning ekstralingvistik omillar yordamida bir-birlariga o‘zaro ta’sir o‘tkazishi, perseptiv jihati deyilganda suhbat jarayonida bir-birlarini anglashga intilishi nazarda tutiladi.
Pedagogik muloqot esa ana shu muloqot turlaridan biri bo‘lib, pedagogik faoliyat jarayonida yuzaga keladi. «Pedagogik muloqotda ta’lim psixologiyasi, tarbiyaning psixologik asoslari, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi munosabatlari, tarbiyachi psixologiyasi, maktablarda ta’lim-tarbiya jarayonlarini boshqarish muhim o‘rinni egallaydi».
Tarbiyalanuvchining intellektual rivojlanishida tarbiyachining muloqot madaniyati va muomalasi muhim ahamiyatga ega. Tarbiyalanuvchi ma’naviy muhitining shakllanishi tarbiyachining yuksak axloq namunasi orqali namoyon bo‘ladi. Pedagogik muloqotda tarbiyachining eng yaxshi fazilatlari va xatti-harakatlari tarbiyalanuvchining ideali sifatida namoyon bo‘ladi.
Shuningdek, muallif buning aksi – tarbiyachi subyekti bilan, tarbiyalanuvchi obyekti o‘rtasidagi qattiq avtoritar intizom o‘zaro muloqot madaniyatiga salbiy ta’sir etishi mumkinligini ham aytadi. Tarbiyachining shirinsuxanligi, ochiq chehrali bo‘lishi, samimiy muomalasi muloqotda ijobiy natijalarga erishish kalitidir, deydi u. Tarbiyachining muloqot madaniyati bunda tarbiyachi mahoratining uchta jihatiga alohida e’tibor qaratiladi: hayotiy tajribasi; pedagogik faoliyat jarayonida egallagan ko‘nikma va malakasi; muayyan tarbiyalanuvchilar jamoasi bilan muomalada bo‘lish tajribasi.
Tarbiyachilarning tarbiyalanuvchilar bilan muloqot madaniyati individual uslublarini shakllantirish metodikasi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga olishligini ko‘rsatadi:
1. Tarbiyachilarning tarbiyalanuvchilar bilan muloqot qilish madaniyatining individual shaxsiy xusysiyatlarini o‘rganishi tarbiyalanuvchilar shaxsiy xususiyatlarini mustaqil tahlil qilish, har tomonlama tavsif berish tarbiyachilarning muloqotni to‘g‘ri tashkil etishi asosida amalga oshadi.
2. Shaxsiy muloqotda ro‘y beradigan kamchiliklarni aniqlash va darhol ularga barham berish choralarini izlab topish: muloqotda qo‘pollik, mensimaslik va boshqa salbiy holatlarni yengish.
3. Tarbiyachilar o‘zlari uchun muloqot madaniyatining qulay bo‘lgan uslublarini ishlab chiqishga doir faoliyatni olib borish va o‘z-o‘zini kuzatish bilan yutuq va kamchiliklarini taqqoslash.
4. O‘zining muloqot madaniyati uslublariga mos keluvchi milliy an’ana va ma’naviyatimizga xos jihatlardan unumli foydalanish.
5. Muloqot madaniyatida pedagogik faoliyat qonuniyatlaridan chetga chiqmaslik, bu uslubni mustahkamlash.
Darhaqiqat, tarbiyachi xarakteridagi bir qator ijobiy sifatlar, jumladan, o‘z tarbiyalanuvchi talabasi bilan bo‘ladigan muloqot madaniyatining ahamiyati sezilarli darajada ekanligini kuzatamiz.
Xuddi boshqa kasblarda bo‘lgani kabi tarbiyachi kasb axloqining ham zamonaviy ta’lim sifatini tubdan yaxshilash talablaridan kelib chiqadigan o‘ziga xos xususiyatlari bor, albatta. Birinchi navbatda, u talaba-yoshlarni jamiyat taraqqiyotiga bog‘liq bo‘lgan eng kerakli bilimlar bilan qurollantirmog‘i va bu bilimlarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatmog‘i zarur. Buning uchun tarbiyachining o‘zi o‘qitayotgan fan yo‘nalishida zamonaviy bilimlarga ega bo‘lmog‘i, ulardan o‘qish-o‘qitish jarayonida eng ma’qul ta’lim metodlarini qo‘llagan holda foydalanmog‘i lozim bo‘ladi.
Tarbiyachi uchun bundan-da murakkab bo‘lgan ikkinchi masala bor. Bu ­– uning umuminsoniy odob-axloqda o‘z talaba-tarbiyalanuvchilariga namuna bo‘lish masalasidir. Nutqiy muloqot madaniyati ham ana shu namunaviylik tarkibida qaraladi. Hozirgi sharoitda xalqimizning til madaniyatiga e’tibor qilishlari, mahalliychilik, shevachilik illatlaridan voz kechib, imlo va talaffuzda o‘zbek adabiy tili me’yorlariga rioya qilgan holda ish yuritishlari ham ko‘p jihatdan pedagog-murabbiylarning namunaviy faoliyatiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda.
Shu ma’noda qaysi fan tarbiyachisi bo‘lishidan qat’i nazar uning chuqur bilim berishi muomala madaniyatiga ham bog‘liq ekanligini his qilgan holda ish olib borishi zarur. Shundagina u talaba-yoshlarni orqasidan ergashtira olishi va ilm-fanga havas uyg‘ota oladi.
Zero, tarbiyachilarning jamiyatimizda tutgan o‘rni yosh avlodga bilim berish barobarida ularda Vatanga muhabbat, umuminsoniy qadriyatlarni e’zozlash, mehnatsevarlik, insonparvarlik fazilatlarini tarbiyalash, mehr-oqibat tuyg‘usini shakllantirish bilan belgilanadi. Bunga esa olijanob axloqiy fazilatlar hamda yuksak muomala va nutqiy madaniyat bilan erishish mumkin bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I.
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: Oʻzbekiston, 1992.– 34 b.
II.
Oʻzbekiston Respublikasi “Taʼlim toʻgʻrisida”gi Qonuni // Barkamol avlod – Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1997. – 20-29 b.
Oʻzbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol avlod – Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1997. 60 b.
III.
Karimov I.A. Yuksak maʼnaviyat – yengilmas kuch. – T.: Maʼnaviyat, 2008. -176 b.