Tədris ILI : I (2020/2021) Qrup : tcə 502 Fənn

Bakı - 2021

Rusiyanın Səfəvi dövləti ilə iqtisadi maraqları və siyasi münasibətləri

Rusiya hökuməti tərəfindən Xəzərin şərq və qərb sahillərinin təbii coğrafi təyinatının müəyyənləşdirilməsi və onun şərtləri haqqında daha dərindən öyrənmək lazım olduğunu ortaya qoyurdu. 18-ci əsrin əvvəllərində Bekoviç-Çerkasskinin rəhbərliyi ilə Buxara və Xivəyə göndərilən heyətlər uğur qazana bilmədi. Bu uğursuzluğa baxmayaraq Pyotr Asiyanın mülklərinə olan ümidindən əl çəkməmişdi. Öz qohumu Polkovnik A.Volinskyni Xəzərin qərb sahillərindəki bölgələri öyrənmək üçün Səfəvi dövlətinə göndərdi. A. Volinskiyə Səfəvi hökuməti ilə ticarət müqaviləsi imzalamaq üçün təlimat verilmişdi. Bundan başqa gizli qaydada, Səfəvi dövlətinin Xəzər sahilindəki vilayətlərin sərhədləri, ordunun irəliləməsi üçün karvan yolları, Səfəvi ordusu, qalalar vəziyyətini təyin etmək kimi bəzi gizli tapşırıqlar vermişdi.

Səfir Səfəvi hökumətinə Türklərin əsas düşmənləri olduğunu, Rus Çarının isə Səfəvi Şahı ilə dostluq münasibətləri qurmaq istədiyinə iandırmağa çalışmalıydı.

A. Volinsky İsfahana gəldikdən sonra Şah Sultan Hüseyni və böyük vəzirlə danışıqlara başladı. Məşhur rus tarixçisi Samoylova görə, Rusiya səfiri şahı Osmanlı İmperiyasına qarşı müharibəyə aparmalı idi. Ancaq bu cəhdlər heç bir nəticə vermədi.

Hərtərəfli hərbi-diplomatik hazırlıqların ardınca Pyotr, Səfəvi Dövləti

Xəzər sahil əyalətlərini işğal planını həyata keçirmək üçün dəniz və

Quru qüvvələrinə yürüşə hazırlaşmağı əmr etdi. Ejderhan valisi

A.Volinski təyin edilmiş, ciddi şəkildə rus ordusu Xəzər sahilinə doğru yürüş hazırlıqlarına başladı.

Volinski qubernator təyin edildikdən sonra Böyük Pyotrun göstərişi ilə Qafqaz xalqlarını öz tərəfinə çəkmək cəhdlərinə başladı. Diplomatik nailiyyətləri sayəsində Kabardiniyalılar, Bragunlar, Aksaysları, Tarkov Şamxali, Qaraqaytaklar, Dərbənd və Tabasaran xanlarını öz tərəfinə çəkməyi bacarmışdı. Lakin V.P.Listovun fikrincə, Şimali Qafqaz xalqlarının əksəriyyəti Rusiya hökumətinin hakimiyyətini qəbul etsə də, Krım Xan, Kuban Sultanı, Kabardin Kınyazları və Kumık Şamhalı ilə tez-tez gizli görüşlər keçirilrdi. Əslində, A.Volynski Böyük Pyotra yazdığı bir məktubda Qafqazdakı xristian olmayan xalqların hakimləri ilə gizli görüşmələri tövsiyə etmir və onları qorxutmaq və tabe etməyin yeganə etibarlı vasitəsi olaraq silaha etibar etməyi üstün tuturdu. Bundan əlavə, A. Volinski Kartli çarı VI Vaxtang və Azərbaycanın erməni əhalisi ilə də görüşürmələr edirdi. Pyotr gürcülər və erməni nümayəndələri ilə yazışmalarında onları Səfəvi hakimiyyətindən qurtarmayı, VI Vaxtanqa isə Osmanlıların fəth etdiyi gürcü torpaqlarını geri qaytarmaq üçün söz verdi. Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələri də qarşılıqlı olaraq Rus ordusu Səfəvi Dövlətinin sərhədlərini keçəndə Pyotra əsgərlərlə kömək edəcəklərinə söz verdilər.

ХVII эsrin birinci rübündə iran dərin iqtisadi və siyasi böhran şərаitində idi. Rusiya isə bunun əksinə оlаrаq sosialiqtisadi və siyasi cəhəətdən xeyli möhkəmlənmişdi. Rusiyanın inkişaf еtməkdə olan sənaуеsi Qafqazda istehsal еdilən хаmmala boyük ehtiyac hiss edirdi. Eyni zamanda Hacı Davudun Тürkiyəyə mirасiəti çar hokumэtini nаrаhаt edirdi. Ona görə də Rusiya Тtirkiуэпiп Qafqazda və Хэzэr sаhillərində mоhkəmləпmək сəhdlэrimin qarşısında nəyin bahasına olursa-olsun almalı idi. Bundan başqa çаr hоkuməti çalışırdı ki, Avropa ilэ şərq arasında tiсаrэt sаhэsindэ vasitəçi rоlunu oynasın. Bu məqsədlə I Pyotr iрэk tiсаrэt yolunu irаn, Qafqaz və istambul хэttini Нəştərxanlalа birləşdirdirmэk istэyirdi. Yürüş ərəfэsiпdа I Руоtr ýimali Qafqaz чэ Dağıstan sahibkarlarının Rusiyaya Ьirləşmэk fikrini qэЬul etdi, ultituma hazırlıq 1722-ci ilin mау ayında başa çaytdı. Нəştərхаndа 46 min эsgər, 47 уelkəli və 400 аvarlа çəkilən donanma gəmisi hazır vəziyyətinə gətirilmişdi. Hücum ərəfəsində 5 iyul 1722-сi ildэ tatar, türk və fаrs dillэrində mаnifеstlə xalqa miirасiэt olundu. Manifestdэ deyilirdi ki, уürüşdə məqsəd qiyamçıları cəzalandırmaqdır, dinc əhаlinin təhliükəsizliyi isə qorunacaqdrr. Əlbəttə, bu bir bəhanə idi. Öz mэqsэd isэ Qafqazrn iqtisadi чэ siyasi сəhətdən эlveriqli эrаzilэriпi Rusiyaya birləşdirmэk idi. I Pyotrun miirасiэti Hacı Davud və Surxay хаnın tərəfdarlarından başqa Dağıstanda rəğbətlə yayrldr.

Təbii ki, Pyotrun Şimalla müharibənin davam etdiyi bir önəmdə Qafqazilə bağlı planlarına tam ciddi şəkildə aludə olmaya imkanı yox idi. Və Volinskini İsfahana səfər etməsinin başlıca səbəbi də real vəziyyətdə hələ ki kəşfiyyat xarakterli idi. Bu ərazilərin coğrafiyası dedikdə isə ən çox da Xəzər dənizi və buraya tökülən çaylar Pyotru maraqlandırırdı. Volinskiyə buraya Hİndistandan axıb gələn çayın olub olmamasını öyrənmək xüsusilə gizli olan vacib niyyətlərdən idi.

A.P. Volinski Səfəvi dövlətindəki müşahidələri nəticəsində burada şahın hakimiyyətinin yalnız atributik olaraq qaldığını və əslində faktiki olaraq hakimiyyətin iri feodallar arasında bölündüyü qənaətinə gəlməsi ilə nəticələndi.

Üzləşdiyi bir sıra çətinliklərə rəğmən A.P.Volinski vəzifələrinin öhdəsindən gəlməyi bacarır. Belə ki, Fətəli xan ilə arasında 1717-ci il iyun ayının 30-da Rusiya-Səfəvi ticarət müqaviləsinin layihəsi cızıldı.

Alban katoliksi olan Esai,mewhur knaz hasan celal neslinden gelir,hansiki bawlangici aşağı Xacena sahibi olan Hasan Celaldan bawlayir, Vaxtanqa ve Tamti oglu,-bacilari zakare ve ivane- hansiki gurcu kralicasi tamaranin meşhur komandirleri olublar.

Bir müddət bu suveren ailənin nümayəndələri Alban Katolikosu tərəfindən seçilməyə başladılar və bu bir vərdiş halına gəldi.

Aşağı Xaçen hökmdarlarının əcdad türbəsi, Xaçençay çayının sol sahilindəki yüksək dik bir dağda yerləşən Gəncəsər monastırı idi. Bu monastır Həsən Cəlalın əcdadları üçün dəfn anbarı kimi xidmət etmişdir. 1240-cı ildə Xasan-Cəlal burada günümüzə qədər dağların şimal-qərbindəki yüksək dik bir yaylada yüksələn gözəl bir memarlıq məbədi (Gəncəsər) inşa etdi.

1261-ci ildə bu monastırda monqollar tərəfindən öldürülən Həsən Cəlalın özü və nəsli dəfn edildi. 1511-ci ildən Gəncəsər monastırı, bundan sonra Gəncəsər Katolikosu adlanmağa başlayan Alban Katolikosunun iqamətgahına çevrildi. Katolikos Yesai Hasan-Jalalyan 1702-ci ildə Albaniya patriarxal taxtına seçilmiş və 1728-ci ildə ölümünə qədər onu tutmuşdur.

Alban Kilsəsinin Katolikos Esay tərəfindən idarə olunduğu dövr Qarabağ xristian əhalisinin yuxarı təbəqəsi arasında ticarət kapitalının inkişafının təsiri altında, istibdaddan azad olmağı hədəfləyən bir hərəkatın meydana gəldiyi dövrə təsadüf etdi. O dövrdə artıq Səfəvilər çökmə dövrün yaçayırdı.

Bu azadlıq ideyasını rəhbər tutaraq Qarabağ və Zəngəzur məlikləri, eləcə də tacirlərin nümayəndələri çarlarını I Pyotrun rus ticarət kapitalını yeni bazarlara, Hindistana çıxarmaq üçün şərqə doğru hərəkət etmək barədə düşündüyü Rusiyaya meylləndilər . Bu Zaqafqaziya, xüsusən də şərqdə, çarın planlarında mühüm rol oynadı.

Qurtuluş hissləri Hindistan və Avropadakı Qarabağ məlikləri, Alban katalikosları və Gürcüstan kralı ilə yazışan erməni ticarət kampaniyalarının nümayəndələri tərəfindən də dəstəklənmiş, onları hərtərəfli təşviq etmiş və maddi dəstək vəd etmişdir.

Echmiadzin Katolikosu Səfəvi İranı və Osmanlı Türkiyəsi şübhəsinə və qəzəbinə düçar olmaqdan qorxaraq, ermənilər arasında İran və Türk boyunduruğuna qarşı yönəlmiş hər hansı bir hərəkat fikrini qəti şəkildə rədd etdi. Gəncəsər Katolikosu, bir qədər tərəddüd etdikdən sonra, Rusiyanın köməyi ilə Qarabağ əhalisini azad etmək üçün planlaşdırılmış proqramın mümkünlüyünə əmin olaraq nəinki başlayan hərəkatı dəstəkləməyə başladı, özü də bu hərəkatda fəal iştirak etdi.

Gəncəsər monastırı, Qarabağ məliklərinin gizli iclaslarının toplandığı, I Pyotra və varislərinə ünvanlanan məktubların hazırlandığı, üsyan planlarının və məliklərin hərbi qüvvələrinin cəmləşməsinin, döyüşlərdə iştiraklarının birlikdə mərkəzi oldu.

Hərəkətə daha real bir xarakter vermək üçün Gəncəsər Katolikosu və Meliklər Müqəddəs monastırın abbatının şəxsiyyətindəki səlahiyyətli nümayəndələrini seçdilər. Nijni Xaçendəki Jacob, bu mövzuda Rusiya hökuməti ilə danışıqlar aparmaq üçün Peterburqa Minas Vardapeti göndərdilər.

Zaqafqaziyanın xristian əhalisi arasındakı başlanğıc azadlıq hərəkatı, Çar hökuməti tərəfindən Zaqafqaziyanın İran boyunduruğundan erkən xilas olmasına inamı gücləndirən dəstəkləndi və təşviq edildi. Hər iki tərəfdən elçilər coxaldi : Peterburqa - Meliklərdən və Gəncəsər Katolikosundan məktublar və məruzələrlə, Qarabağa - çar hökumətinin təsdiq məktubları ilə.

İsveçlilərlə müharibə sona yaxınlaşan bir dönəm idi və I Pyotr Fars yürüşünə hazırlaşmağa başladı. 1721-ci ilin sonunda Həştərxana A.P.Volınskiyə təlimatlar və müharibəyə lazımi hazırlıqların aparılması barədə ətraflı təlimatlı bir fərman göndərdi. Bunun səbəbi A.P. Volynsky-nin 1721-ci ilin avqust ayında “Ləzgi sahibi Dautbek, Kazikumık sahibi Surxay ilə birlikdə Şamaxıya hücum edərək şəhəri talan edərək Rus tacirlərinin dükanlarına hücum edərək, tacirlər və mallarına 500 min rubl qiymətində sahib çıxdılar. " Bunu bildirən A.P.Volynsky çara yazırdı: “Bundan daha qanuni bir şey götürmək niyyətinizə dair zəif fikrimi çatdırıram və bunun üçün daha çox səbəb ola bilməz: özünüzün üçün danışmağı ləyaqətləndirin.”

İranın zəifliyindən istifadə etməkvə eyni zamanda Rusiyanın iddialarını dayandırmaq istəyən Türkiyə agentləri vasitəsi ilə Şiələrə qarşı nifrəti qızışdırdı. Bu da ləzgilərin İran dövlətinə qarşı başlatdıqları hərəkət anti-şiə hərəkatı ilə nəticələndi.

İran bir viranəlik dövrünü yaşayırdı. Ölkələrin demək olar ki, yoxsullaşmasına səbəb olan vergi siyasəti ilə əhalini amansızcasına boğan Şah Hüseyn hökumətinə qarşı bütün bölgələr üsyanlara qərq oldu. Buna görə də İran hökuməti Ləzgin basqınlarından əziyyət çəkən əhalisi öz müdafiələrini düşünməli olduqları Azərbaycana kömək edə bilmədi.

Ləzgilər tərəfindən mühasirəyə alınan Gəncə, kömək üçün Gürcüstan kralı VI Vaxtanqa müraciət etdi. Gürcüstan qoşunlarının yaxınlaşması şəhəri mühasirəyə alan ləzgiləri mühasirəni qaldırmağa və tələsik sərhədlərinə çəkilməyə məcbur etdi. Çar VI Vaxtang Tbilisiyə qayıtdı və onunla birlikdə Tiflisə Katolikos Yesaya getdi. Hər ikisi də I Pyotrun Zaqafqaziyada yürüşünü gözləyirdi.

I Pyotr 1722-ci ilin yayında Həştərxandan bir ordu ilə quru yolla yola çıxdı və bundan sonra, 19 iyulda Rusiya donanması ərzaq və avadanlıq tədarükü ilə Xəzər dənizinə girdi, flotiliya Azərbaycan sahillərinə yönəldi. Xəzər. Qarabağ təmsilçisi vardapet Minas da bu kampaniyada iştirak etdi. Avqustun 23-də Rusiya qoşunları Dərbəndi işğal etdilər. I Pyotrun özü rəhbərlik etdiyi rus qoşunlarının gəlişi xəbəri ildırım sürəti ilə bütün Zaqafqaziyaya yayıldı. Pyotr quru yolla Şamaxıya gedib oradan gürcü və Qarabağ qoşunlarına qoşulmaq niyyətində idi.

Çar Vaxtanqın tövsiyəsi ilə Katolikos Yesai tələsik Gürcüstan ordusuna qoşulmaq üçün Gəncəyə köçən on minlik ordunun təşkil olunduğu Qarabağa tələsdi. Buradan birləşmiş Gürcüstan-Qarabağ ordusu rus qoşunlarına qoşulmaq üçün Şemaxaya hərəkət etməli idi.

Ancaq bu planın reallaşması nəzərdə tutulmamışdı. Ehtiyatları və avadanlıqları olan donanma Xəzər dənizində fırtınaya düşdü və qəzaya uğradı, nəticədə bütün yüklər itdi. Süvari atlar yemək çatışmazlığından öldü. Xarici siyasət üfüqündə çarın Rusiyada olmasını tələb edən Türkiyə ilə fəsadlar yaşandı və Pyotr Dərbənddə bir qarnizon qoyaraq tələsik geri qaldı.

Digər tərəfdən, Səfəvi İranı Pyotrin müttəfiqi, Gürcüstan kralı VI Vaxtanqa qarşı bir manevr etdi və ona qarşı çıxan Məhəmməd Quli Xanın adı ilə İslamı qəbul edən Kaxetiya kralı II Konstantinin yaxınını göndərdi. . Arxadakı təhlükə və Gürcüstanın paytaxtı - Tiflisin üstündə asılan təhlükə, kral VI Vaxtanqı bütün ordusu ilə tələsik geri dönməyə məcbur etdi.

Məhəmməd Quli Xanın Tiflisə hücumu dəf edildi və məğlubiyyətlə bitdi. Sonra, çətinliklə qaçan Məhəmməd Kuli Xan, böyük bir mükafat vəd edərək, kömək üçün Jaro-Belokan azad cəmiyyətlərinə müraciət etdi. Bu vəddən və böyük bir ticarət şəhərini qarət etmək fürsətindən cazibədar olan Jaro-Belokan cəmiyyətləri, Tiflisə müxtəlif istiqamətlərdən sürətlə yaxınlaşan və ehtiyatsız Çar Vakhtangı sürprizlə yaxalayan Məhəmməd Kuli Xana kömək etmək üçün bir neçə dəstə göndərdi. VI Vaxtang onu mühasirəyə alan və qarət edən Caro-Belkan qoşunları tərəfindən işğal olunmuş Tiflisdən qaçdı.Katolikos Esai hekayəsini burada bitirir.

Qarabağ məlikləri və Katolikos Yesai, bir ildən sonra kampaniyasını davam etdirəcəyinə söz verən I Pyotrun gəlişini boş yerə gözlədilər. Lakin, buna baxmayaraq, həm Wardept Minas vasitəsi ilə, həm də xüsusi elçilər vasitəsilə çar hökuməti ilə yazılı şəkildə əlaqə qurmağa davam etdilər. Ancaq bu qısa dövrü geniş şəkildə qələmə alan Katolikos Yesai.nin materialında bu barədə heç bir məlumat vermir.