Tekkis telanuvchan harakat haqida malumot
Yüklə 28,42 Kb.
|
|
MUNDARIJA KIRISH 1.BOB 1.1 Tekkis telanuvchan harakat haqida malumot. 1.2 Tekkis tezlanuvchan harakat mavzusini o'quvchilarga tushuntirishning tranzitsion(kllassik) usuli 1.3 Tekkis tezlanuvchan harakatini amalyotda qollanilishi 2.BOB 2.1 Tekkis tezlanuvchan harakatdagi bosib otilgan yo'l, tezlik, ko'chish 2.2 Tekkis tezlanuvchan harakat mavzusini animatsion usulda tushuntirish Tekis oʻzgaruvchan harakat - harakat davomida tezlanishning son qiymati oʻzgarmasdan qoladigan harakat. Bunda harakat tezligi ixtiyoriy tanlab olingan teng vaqtlar orali gida bir xil miqdorda oʻzgarib boradi. Agar tezlik son qiymati jihatidan vaqt oʻtishi bilan ortib borsa, bunday harakat tekis tezlanuvchan harakat; kamayib borsa, tekis sekinlanuvchan harakat deb ataladi Moddiy nuqta deb, ma'lum massaga ega bo'lgan va harakat o'rganilayotgan holda o'lchamlarini hisobga olmaslik mumkin bo'lgan jismga aytiladi. Absolyut qattiq jism deb, hech qanday holatda ham deformatsiyalanmaydigan, nuqtasi orasidagi masofa o'zgarmay qoladigan jismga aytiladi. Har qanday harakatni ham ilgarilama, ham aylanma harakatlar yig'indisi sifatida qarash mumkin. Agar qattiq jisimning istalgan nuqtasiga biriktirilgan to'g'ri chiziq harakat davomida o'zining dastlabki holatiga parallel bo'lib qolsa, bunday harakatga ilgarilama harakat deyiladi. Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, jism ilgarilama harakat qilganda barcha nuqtalari bir xil harakatlanadi va parallel izlar qoldiradi. Agar qattiq jismning barcha nuqtalati aylanish o'qi deb ataluvchi ma'lum o'q atrofida aylanalar bo'ylab harakatlansa, bunday harakatga aylanma harakat deyiladi. Aylanib o'ynaladigan bolalar o'yinchog'i bunga misol bo'ladi. Jismlarni, yoki jism qisimlarining bir biriga nisbatan vaziyatining o'zgarishiga mexanik harakat deyiladi. Sanoq sistemasi. Yuqorida qayd qilib o'tilganidek, mehanik harakat jism joylashuvining boshqa jisimlarga nisbatan o'zgarishini ko'rsatadi. Demak, uning holati qaysi jismga nisbatan o'rganilayotgani bo'lsa, shu jisimga go'yoki sanoqning boshiga
joylashuvining o'zgarishiga qarab aniqlanadi.Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin. Mexanik harakatni to'la tavsiflash uchun esa uning makon va zamondagi holatini to'la ko'rsata oladigan sanoq sistemasini kiritish zarur. Bunday vazifani geometriyadan tanish bo'lgan dekart sistemasi va unga biriktirilgan soat majmuasi bajrish mumkin. Fazodagi istalgan moddiy nuqtaning o'rni uchta koordinata (x, у, z) bilan aniqlanadi. Agar harakat tekislikda ko'rilayotgan bo'lsa, ikkita koordinatalar (x, у) to'g'ri chiziqda ko'rilayotgan bo'lsa, bitta koordinata (x) bilan kifoyalanish mumkin x, у, z, vektorlar r vektorning tashkil etuvchilarini yoki koordinatalar o'qlaridagi proyeksiyalari deyiladi. Moddiy nuqtaning harakati. A moddiy nuqta sanoq sistemasida harakatlansa, uning koordinatalari (x, y, z ) t vaqt o'tishi bilan o'zgara boradi. Moddiy nuqta holatini vaqt о’tishi bilan o'zgarishini ifodalaydigan tenglama moddiy nuqta harakatining kinematik tenglamasi deyiladi. Moddiy nuqtaning harakatini xarakterlovchi kattaliklar. Moddiy nuqta harakatini xarakterlovchi kattaliklardan biri uning harakat trayektoriyasidir. Moddiy nuqta harakatining trayektoriyasi deb, shu nuqtaning harakat davomida fazoda qoldirgan iziga aytiladi.Trayektoriyaning shakliga qarab, harakat to'g'ri chiziqli yoki egri chiziqli bo'lishi mumkin.
Fizikada asosan, ikki xil kattalik qo’llaniladi. Ulardan biri o’zining son qiymati bilan aniqlanib, skalyar miqdorlar yoki skalyarlar deyiladi. Bunday kattaliklarga yuza, hajm, zichlik, massa, issiqlik miqdori, energiya miqdori va boshqalar kiradi. Ikkinchi xil kattaliklarni to’la ifodalash uchun esa, ularning son qiymatlaridan tashqari, yo’nalishlari ham berilgan bo’lishi kerak. Bunday kattaliklar vektor kattaliklar yoki vektorlar deyiladi. Ko’chish, tezlanish, kuch, kuch momenti, vektor kattalilardir. Trayektoriya va yo'l. Moddiy nuqta harakatini A nuqtadan boshlab kuzata boshladik, deylik. Ma'lum vaqtdan so'ng u В nuqtaga kelsin. Harakat trayektoriyasi AB qismining uzunligiga teng bo'lgan As skalar kattalikka yo'lning uzunligi deyiladi. Boshqacha aytganda, moddiy nuqta harakat trayektoriyasining uzunligiga yo'l deyiladi. 1-rasm
o'tkazilgan Ar = r - r0vektorga ko'chishdeyiladi. Vektorlarning ifodalanishi: Chizmada tugash nuqtasi strelka qo’yish bilan ko’rsatilsa, yozuvda belgilangan harf ustida strelka qo’yiladi. Vektorning son qiymati uning moduli yoki uzunligi deyiladi. Uzunliklari teng va yo’nalishlari bir xil bo’lgan vektorlarga o’zaro teng vektorlar deyiladi. Uzunligi bir birlikka teng bo’lgan vektorga birlik vektor deyiladi. Boshlang’ich nuqtasi tekislik yoki fazoning istalgan nuqtasida yotishi mumkin bo’lgan vektorga ozod vektorlar deyiladi. Biz ozod vektorlar bilan ish ko’ramiz, ya’ni vektorlarni kerakli nuqtaga ko’chiramiz. Bu ular ustida amallar bajarilishini osonlashtiradi. O’z navbatida fazoning va vaqtning bir jinsligi, ya’ni ularning barcha qiymatlarining teng kuchliligi bunga to’la imkon beradi. Algebraik yig’indi deganda kattaliklarning son qiymatlarini qo’shish, geometrik yig’indi deganda esa, son qiymatlaridan tasqari yo’nalishlarini ham hisobga olib qo’shish nazarda tutiladi. a-vektordan, b- vektorni ayirish, a-vektorga (-b) vektorni qo’shish kabi bajariladi: c=a-b=a+(-b). Vektorni songa ko’paytirish va bo’lish. Vektorni biror m songa ko’paytirish uning modulini m marta o’zgartirish demakdir: Vektorni songa bo’lish, uni 1/n ga ko’paytirishdek bajariladi. Ikki vektorning skalyar ko’paytmasi deb, bu vektorlar uzunliklari bilan ular orasidagi burchak kosinusi ko’paytmasiga teng bo’lgan skalyar kattalikka aytiladi. Demak, o’zaro perpendikulyar vektorlarning skalyar ko’paytmasi 0 ga teng bo’ladi. Ikki vektorning vektoriyal ko’paytmasi. Ikki a va b vektorlarning vektorial ko’paytmasi deb, shunday s vektorga aytiladiki, bu vektor a va b vektorlarga perpendikulyar, kattaligi esa, tomonlari a va b vektorlardan tuzilgan parallelogram yuziga teng, yo’nalishi shunday bo’lmog’i kerakki, c vektor parmaning ilgarilanma harakati bilan mos kelsa, parma dastasining harakati a vektordan b vektorga o’tish yo’li bilan mos keladi. Tezlik. Biz kundalik hayotda „tezroq" yoki „sekinroq" degan tushunchalarni ko'p ishlatamiz. Masalan, samolyot poyezddan, yengil avtomobil avtobusdan, velosipedchi piyodadan tezroq harakatlanadi degan iboralar qo'llaniladi. Bunda tezroq harakatlanayotgan vosita bir xil vaqt davomida ko'proq masofaga ko'chishi nazarda tutiladi.Vaqt birligida bosib o'tilgan yo'lga tezlik deyiladi. Tezlik vektori. Shunday qilib, tezlik harakatlanayotgan nuqtaning ko'chishiga va buning uchun sarflangan vaqtga bog'liq kattalik ekan. Tezlik nafaqat harakat tezligi, balki uning yo'nalishini ham ko'rsatadigan vektor kattalikdir.
sarflangan vaqt Atga nisbati bilan aniq-lanadigan kattalikka aytiladi: (1) Oniy tezlik. Endi jismning A nuqtada bo'lgandagi tezligini topaylik. Shu maqsadda harakatlanish vaqti At ni tobora kichray-tira boramiz, ya'ni At-^ 0 At cheksiz kichraytirib borilganda, o'rtacha tezlik u0.r oniy tezlik vga intiladi. Demak, (1) ga asosan, (2)
Oniy tezlik deb, moddiy nuqta radius-vektoridan vaqt bo'yicha olingan birinchi tartibli hosilaga yoki moddiy nuqtaning berilgan vaqtdagi tezligiga aytiladi. Tekis harakatda tezlik. Moddiy nuqtaning tekis harakati deb, bir xil vaqt oralig'ida bir xil yo’lо 'tiladigan harakatga aytiladi. 2-rasm Demak, yo'lning barcha nuqtalaridagi oniy tezlik bir xil bo'ladi va bosib o'tilgan yo'l As ning sarflangan vaqt At ga nisbati kabi aniqlanadi: (3)
ifoda yordamida aniqlanadi. Notekis harakatda tezlik. Bu holda moddiy nuqta, bir xil vaqt oralig'ida turli xil yo'llarni bosib o'tadi va bunda oniy tezlikning nafaqat qiymati, balki yo'nalishi ham o'zgarib turadi. Bu holda, notekis harakatning o'rtacha tezligi tushunchasi kiritilishi mumkin. U quyidagicha aniqlanadi:
ifoda yordamida aniqlanadi. (5) Tezliklarni qo'shish. Endi harakatlanayotgan poyezd ichida, harakat qilayotgan odamning vokzalga nisbatan tezligini topaylik. Harakatsiz /Tsistema vokzalga berkitilgan va poyezd (unga berkitilgan 1C sistema ham) vokzaldagi kuzatuvchiga nisbatan иtezlik bilan uzoqlashtirmoqda. O'z navbatida yo'lovchi poyezd ichida, poyezdga (K' sistemaga) nisbatan v' tezlik bilan harakatlanmoqda. Unda odamning vokzalga nisbatan tezligi v odamning poyezdga nisbatan tezligi д' va poyezdning vokzalga nizbatan tezligi и laming vektor yig'indisiga teng bo'ladi: Demak, odamning harakatsiz sanoq sistemasiga (vokzal) nisbatan tezligi и, harakatdagi sanoq sistemasining (poyezd) harakat siz sanoq sistemasiga nisbatan tezligi и va odamning harakatdagi sanoq sistemasiga nisbatan tezligi v laming vektoryig'indisiga teng bo'ladi. Yuqoridagi formula tezliklarni qo'shish qonunini ifodalaydi. Tezlikning SI dagi birligi. Tezlikning SI dagi birligini topish uchun tezlik ta'rifiga asosan, moddiy nuqta bosib o'tgan yo'l (masofa) va vaqtning SI dagi birliklaridan foydalanamiz: (6) Shunday qilib, SI da tezlik birligi sifatida 1 sekundda 1 metr yo'lni o'tadigan harakat tezligi qabul qilingan. Tezlanish. Kundalik hayotimizda jismlar tezligining o'zgarishini ko'p kuzatamiz. Misol uchun, bekatdan bir paytda, bir xil yo'nalishda harakatlana boshlagan avtobus va yengil avtomobilning ma'lum vaqtdan keyingi tezliklarini solishtiraylik. Tabiiyki, yengil avtomobil spidometrining ko'rsatkichi kattaroq bo'ladi. Demak, ikkita transport vositasi tezliklarining o'zgarishi turlicha, ularni solishtirish uchun esa tezlikning o'zgarish tezligini xarakterlovchi biror kattalikni kiritish zaruriyati tug'iladi. Bu kattalik tezlanishdir. Tezlikning vaqt birligida o'zgarishiga tezlanish deyiladi. O'rtacha va oniy tezlanish. Tezlanish — tezlikning kattaligini, shuningdek, yo'nalishining o'zgarishini ham xarakterlaydi. Notekis harakatning ∆t vaqtdagi o'rtacha tezlanishi a o’r deb, tezlikning o'zgarishi ∆v ning ∆tga nisbati bilan aniqlanadigan vektor kattalikka aytiladi Shunday qilib, tezlanish tezlikdan vaqt bo'yicha olingan birinchi tartibli hosila kabi aniqlanadigan vektor kattalikdir. Tezlanishning ta'rifiga asosan uning birligini quyidagicha aniqlaymiz: (7)
Shunday qilib, SI da tezlanishning birligi sifatida tezligini 1 sekundda 1 m/s ga o'zgartiradigan harakat tezlanishi qabul qilingan. Tezlanishning tashkil etuvchilari. Ta'rifda qayd etilganidek, tezlanish tezlik va uning moduli (kattaligi) yo'nalishining o'zgarishi bilan xarakterlanadi. Demak, to'la tezlanish (a ) tezlik modulining o'zgarish tezligini (a,) va yo'nalishining o'zgarish tezligini (3n) xarakterlovchi tashkil etuvchilarning geometrik yig'indisidan iborat ekan 3-rasm, ya'ni a =a1, + an Agar rasmdagi uchburchakka Pifagor teoremasini qo'llasak, tezlanishning kattaligi uchun a = 2 2
а1 аn ifodani olamiz. Bunda a1, tezlanishning — tangensial, an—normal tashkil etuvchilaridir. Tezlanishning tangensial tashkil etuvchisi. Tezlanishning tangensial tashkil etuvchisi a, tezlik modulidan vaqt bo'yicha olingan birin-chi tartibli hosiladek aniqlanadi. U doimo harakat trayektoriyasiga urinma bo'ylab yo'nalgan bo'lib, tezlik modulining o'zgarishini xarakterlaydi: dt dv a1 (8) To'g'ri chiziqli tekis о'zgaruvchan harakat deb, tezliklari teng vaqtlar oralig'ida teng miqdorda o'zgaradigan harakatga aytiladi.Bunday harakatda tezlanishning tangensial tashkil etuvchisi o'zgarmas bo'ladi, ya'ni (9)
∆v—tezlikning ∆t vaqt davomida o'zgarishi, ya'ni ∆v= v1—v0,bunda v0— boshlang'ich (dastlabki) tezlik, v1— ∆t vaqt o'tgandan keyin erishilgan tezlik. Biz vt = v deb olaylik. Shuningdek, vaqt oralig'ini soddaroq qilib Af—t deb belgilasak, yuqoridagi formula quyidagi ko'rinishga keladi: Bu formuladan keyingi tezlik v ni topsak v=v0+at (11) Harakat teilanuvchan bo 'Iganda a musbat ishora bilan, sekinlanuvchan bo 'lganda manfiy ishora bilan olinadi. To'g'ri chiziqli tekis o'zgaruvchan harakatda o'rtacha tezlik vo’r boshlang'ich v0 va oxirgi v tezliklarning o'rtacha arifmetik yig'indisi kabi topilishi mumkin: (12) Tezlik grafigi. To'g'ri chiziqli tekis o'zgaruvchan harakatda tezlik grafigini chizish uchun ordinata o'qiga tezlik, abssissa o'qiga vaqtni joylashtiramiz. boshlang'ich tezligi nolga teng bo'lgan harakatning tezlik grafigi ko'rsatilgan. v0=0 da (11) ifoda quyidagi ko'rinishni oladi: v = at. Agar boshlang'ich tezlik noldan farqli bo'lsa, unda tezlik grafigi ko'rinishni olishi mumkin. Shuni qayd etish kerakki, tezlik grafigi o'rab turgan yuzaning son qiymati o'tilgan yo'lning kattaligini ko'rsatadi. Yo'l formulasi. To'g'ri chiziqli tekis harakatda yo'l formulasini topaylik. rasmda shtrixlangan yuza v tezlikli moddiy nuqtaning t vaqtda o'tgan yo'lini ifodalaydi. Uchburchakning yuzini topish formulasidan 2 2 1 2 1 s v t at (13)
Endi boshlang'ich tezlik noldan farqli bo'lgan hoi uchun yo'lni hisoblaylik. Yo'l OABD trapetsiyaning yuziga teng bo'ladi. Bu yuza o'z navbatida, OACD to'rtburchak va ABCuchburchaklar yuzalarining yig'indisiga teng, ya'ni 2 ' 0 1 2 S S S v t at to rt uch (14)
Tezlanish nima?
Agar siz tezligingiz kattaligini va yoʻnalishingizni oʻzgartirmasangiz, u holda siz qanchalik tez yurishingizdan qatʼi nazar, tezlasha olmaysiz. Shunday qilib, oʻzgarmas tezlikda soatiga 800 mil tezlikda toʻgʻri chiziq boʻylab harakatlanayotgan reaktiv samolyot nol tezlanishga ega, garchi samolyot juda katta tezlikda harakat qilsa ham, tezlik oʻzgarmaydi. Samolyot yerga tushib, tezda toʻxtab qolsa, u tezlanishga ega, chunki u sekinlashmoqda. Shoshmang, nima? Bu haqda quyidagicha oʻylash ham mumkin. Avtomobilda siz gaz yoki tormozni bosib tezlanishga ega boʻlishingiz mumkin, chunki har ikkala holat ham tezlikning oʻzgarishiga sabab boʻladi. Lekin siz rul yordamida burilishingiz ham mumkin, bu sizning harakat yoʻnalishingizni oʻzgartiradi. Bularning har biri tezlikni oʻzgartirgani sababli tezlanish hisoblanadi. Yaʼni? Tezlanish formulasi qanday? Aniqroq qilib aytganda, tezlanish bu tezlikning vaqt birligida oʻzgarishidir. \Huge{a=\frac{\Delta v}{\Delta t} = \frac {v_f-v_i}{\Delta t}}a= Δt Δv = Δt v f −v i a, equals, start fraction, delta, v, divided by, delta, t, end fraction, equals, start fraction, v, start subscript, f, end subscript, minus, v, start subscript, i, end subscript, divided by, delta, t, end fraction Yuqoridagi formulaga koʻra tezlanish, aaa, boshlangʻich va oxirgi tezliklar oʻrtasidagi farqning, v_f - v_iv f −v i v, start subscript, f, end subscript, minus, v, start subscript, i, end subscript tezlikning v_iv i v, start subscript, i, end subscript dan v_fv f v, start subscript, f, end subscript ga oʻzgarishiga ketgan vaqt \Delta tΔtdelta, t ga nisbatiga teng. Rostdanmi? Tezlanishning birligi \dfrac{\text m/s}{\text s} s m/s start fraction, start text, m, end text, slash, s, divided by, start text, s, end text, end fraction ekanini inobatga olib, uni \dfrac{\text m}{\text s^2} s 2 m start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, squared, end fraction koʻrinishida ham yozishimiz mumkin. Chunki tezlanish bizga tezlik har sekundda necha metr/sekundga oʻzgarayotgani haqida maʼlumot beradi. Agar siz \Large{a= \frac {v_f-v_i}{\Delta t}}a= Δt v f −v i a, equals, start fraction, v, start subscript, f, end subscript, minus, v, start subscript, i, end subscript, divided by, delta, t, end fraction formuladan v_fv f v, start subscript, f, end subscript ni topsangiz, siz ushbu formulani juda ham foydali quyidagi koʻrinishini hosil qilasiz. v_f=v_i+a\Delta tv f =v i +aΔtv, start subscript, f, end subscript, equals, v, start subscript, i, end subscript, plus, a, delta, t Bu formula sizga oʻzgarmas aaa tezlanish bilan \Delta tΔtdelta, t vaqt harakat qilgan jismning oxirgi tezligini topish imkonini beradi. Tezlanishning chalkashligi nimada? Shuni taʼkidlash joizki, tezlanish fizikadagi dastlabki murakkab tushunchalardan biridir. Muammo odamlarning tezlanish haqida tushunchasi yoʻqligida emas. Aksincha, koʻp odamlar tezlanish haqida intuitiv tushunchaga ega, ammo afsuski, koʻp hollarda u notoʻgʻri boʻladi. Mark Tven aytganidek: “Muammo keltirib chiqaradigan narsa nimanidir bilmasligingiz emas, bilishingizga ishonchingiz komil boʻlgan narsaning notoʻgʻri boʻlib chiqishi». Notoʻgʻri tushuncha koʻpincha quyidagicha boʻladi: “Tezlanish va tezlik, umuman olganda, bir xil narsa, toʻgʻrimi?” Notoʻgʻri. Odamlar koʻp hollarda, agar jismning tezligi katta boʻlsa, uning tezlanishi ham katta deb oʻylab xatolikka yoʻl qoʻyishadi. Yoki ular, agar jism kichik tezlikda harakatlanayotgan boʻlsa, uning tezlanishi ham kichik deb oʻylashadi. Ammo bu hecham unday emas. Aniq bir vaqt momentidagi tezlik tezlanishning qiymatini belgilamaydi. Boshqacha aytganda, men tez yoki sekin harakatlanayotganimdan qatʼi nazar tezligimni yuqori surʼatlar bilan oʻzgartirayotgan boʻlishim mumkin. Tezlanish tezlikning son qiymatiga bogʻliq emasligini toʻliq tushunishingiz uchun har bir vaziyat tezlanishning qaysi kategoriyasiga mos kelishini aniqlashga harakat qiling. Katta tezlik, kichik tezlanish Katta tezlik, katta tezlanish Kichik tezlik, kichik tezlanish Kichik tezlik, katta tezlanish Qizil chiroqda yurayotgan mashina Maktab hovlisi boʻylab sekin va deyarli oʻzgarmas tezlikda harakatlanayotgan mashina Yuqori tezlikda harakatlanib, shossedagi boshqa mashinani quvib oʻtish uchun tezligini oshirayotgan mashina Shosseda yuqori va deyarli oʻzgarmas tezlikda harakatlanayotgan mashina Javobning izohini koʻrish Tezlanish borasida faqat bitta notoʻgʻri tushuncha bor deya olishni xohlardim, lekin bu yerda tezlanishning ishorasi bilan bogʻliq yanada zararliroq anglashilmovchilik yashiringan. Odamlarning oʻylashicha, "Agar tezlanish manfiy boʻlsa, u holda jism sekinlashadi va agar tezlanish musbat boʻlsa, u holda jism tezlashadi, toʻgʻrimi?" Notoʻgʻri. Manfiy tezlanishga ega boʻlgan jism tezlashishi mumkin va musbat tezlanishga ega boʻlgan jism sekinlashishi mumkin. Qanday qilib? Tezlanish - bu yoʻnalishi tezlikning oʻzgarishi bilan mos tushuvchi vektor ekanini hisobga oling. Bu shuni anglatadiki, tezlanishning yoʻnalishi siz tezlikka qoʻshishingiz yoki ayirishingiz kerakligini aniqlaydi. Matematik olib qaralganda, manfiy tezlanish - siz tezlikning joriy qiymatidan ayirasiz va musbat tezlanish - siz tezlikning joriy qiymatiga qoʻshasiz degan maʼnoni anglatadi. Agar tezlik manfiy boʻlsa, undan ayirish uning son qiymatini oshirishi mumkin. Izoh Agar tezlik va tezlanish yoʻnalishi mos tushsa, jism tezlashadi. Tezlanish tezlikning yoʻnalishiga qarama-qarshi boʻlsa, jism sekinlashadi. Quyidagi diagrammadan avtomobil tasodifan loyga chiqib ketishi uni sekinlashtirishi yoki ponchikni quvishi - uni tezlashtirishini koʻrish mumkin. Oʻng tomonga yoʻnalishni musbat deb faraz qilsak, mashina oʻngga harakat qilganda tezlik musbat boʻladi va mashina chapga qarab harakat qilganda tezlik manfiy boʻladi. Tezlanish, agar avtomobil tezlashayotgan boʻlsa, tezlik bilan bir xil yoʻnalishda, agar avtomobil sekinlashayotgan boʻlsa, teskari yoʻnalishda boʻladi. Tushunmadim Boshqa soʻz bilan aytganda, agar jism tezligi va tezlanishining ishorasi bir xil boʻlsa, u tezlashadi, qarama-qarshi boʻlganida esa sekinlashadi. Tezlanish ishtirok etgan yechilgan masalalar qanday koʻrinishda boʻladi? 1-misol: Asabiy yoʻlbars akulasi tinch holatdan harakatni boshladi va tekis tezlanuvchan harakat qilib 3 sekundda 12 m/s tezlikka erishdi. Akulaning oʻrtacha tezlanishining son qiymati nimaga teng? Tezlanishning taʼrifidan boshlang. a= \dfrac {v_f-v_i}{\Delta t} \qquada= Δt v f −v i a, equals, start fraction, v, start subscript, f, end subscript, minus, v, start subscript, i, end subscript, divided by, delta, t, end fraction Formulaga oxirgi tezlik, boshlangʻich tezlik va vaqtni qoʻyamiz. a=\dfrac {12\frac{\text{m}}{\text{s}}-0\frac{\text{m}}{\text{s}}}{3\text{s}} \qquada= 3s 12 s m −0 s m a, equals, start fraction, 12, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction, minus, 0, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction, divided by, 3, start text, s, end text, end fraction Hisoblaymiz va quvonamiz! a= 4\frac{\text{m}}{\text{s}^2} \qquada=4 s 2 m a, equals, 4, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, squared, end fraction 2-misol: Burgut chap tomonga sekundiga 34 metr tezlik bilan uchayotganda unga qarama-qarshi yoʻnalishda shamol esdi va burgutni sekundiga 8 metr sekund oʻzgarmas tezlanish bilan sekinlashtirdi. Shamol 3 sekund esgandan keyin burgutning tezligi nimaga teng boʻladi? Tezlanishning taʼrifidan boshlang. a= \dfrac {v_f-v_i}{\Delta t} \qquada= Δt v f −v i a, equals, start fraction, v, start subscript, f, end subscript, minus, v, start subscript, i, end subscript, divided by, delta, t, end fraction Tenglamaning bir tomonida oxirgi tezlikni ajratib oling. v_f=v_i +a \Delta t \qquadv f =v i +aΔtv, start subscript, f, end subscript, equals, v, start subscript, i, end subscript, plus, a, delta, t Boshlangʻich tezlik chapga yoʻnalgani uchun uning qiymatini manfiy holda qoʻying. v_f=-34\dfrac{\text{m}}{\text{s}} +a \Delta t \qquadv f =−34 s m +aΔtv, start subscript, f, end subscript, equals, minus, 34, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction, plus, a, delta, t Nega manfiy? Burgut sekinlashayotgani uchun tezlanishning qiymatini tezlikning qiymatiga teskari ishora bilan olamiz. v_f=-34\dfrac{\text{m}}{\text{s}} + 8\dfrac{\text{m}}{\text{s}^2} \Delta t \quadv f =−34 s m +8 s 2 m Δtv, start subscript, f, end subscript, equals, minus, 34, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction, plus, 8, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, squared, end fraction, delta, t Nega? Tezlanish jarayoniga sarflangan vaqtni ifodaga qoʻyamiz. v_f=-34\dfrac{\text{m}}{\text{s}} + 8\dfrac{\text{m}}{\text{s}^2} (3\text{s}) \qquadv f =−34 s m +8 s 2 m (3s)v, start subscript, f, end subscript, equals, minus, 34, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction, plus, 8, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, squared, end fraction, left parenthesis, 3, start text, s, end text, right parenthesis Tenglamadan oxirgi tezlikni topamiz. v_f=-10\dfrac{\text{m}}{\text{s}} \qquadv f =−10 s m v, start subscript, f, end subscript, equals, minus, 10, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction Masalada bizdan tezlikni topish soʻralgan, tezlik esa doimo musbat, shu sababli natija ham musbat boʻlishi lozim. \text{Natijaviy tezlik}= +10\dfrac{\text{m}}{\text{s}} \quadNatijaviy tezlik=+10 s m start text, N, a, t, i, j, a, v, i, y, space, t, e, z, l, i, k, end text, equals, plus, 10, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction Eslatma: Biz burgutning chapga yoʻnalgan tezligini musbat deb olishimiz ham mumkin va u +34\dfrac{\text m}{\text s}+34 s m plus, 34, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction boʻlar edi, shunda tezlanish -8\dfrac{\text{m}}{\text{s}^2}−8 s 2 m minus, 8, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, squared, end fraction ga hamda oxirgi tezlik +10\dfrac{\text{m}}{\text{s}}+10 s m plus, 10, start fraction, start text, m, end text, divided by, start text, s, end text, end fraction ga teng boʻladi. Agar siz doimo dastlabki harakat yonalishini musbat deb olsangiz, unda sekinlanuvchan harakat qilayotgan jism har doim manfiy tezlanishga ega boʻladi. Ammo agar siz har doim oʻng tomonni musbat deb tanlasangiz, u holda sekinlashayotgan jism musbat tezlanishga ega boʻlishi mumkin, xususan, agar u chapga harakatlanib, sekinlashayotgan boʻlsa. Saralash: Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz? Hozircha izohlar yoʻq. Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing. Yüklə 28,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|