Telekommunikatsiya tarmoqlariga texnik xizmat

to‘liq ichki qaytish
(TIQ) hodisasi 
deyiladi. TIQ hodisasi yorug‘lik uzatgich bo‘ylab optik signallarni 
tarqalishining fizik asosi hisoblanadi. Uni amalga oshirish uchun optik tola 
n
1 
n
2 
n
1 
n
2 
n
1 
n
2 
Ө
1
Ө
1
=Ө
кр
Ө
1
Ө
1
Ө
2
a) 
б) 
в) 
Ө
2
Ө
2
Tushgan 
nur 
Sinish 
natijasida 
hosil bo’lgan
nur 
Ikki muhit 
chegarasi 
Perpendikulyar 
Ө
1
=Ө
2
Ө
1

---

29 
o‘zagining sindirish ko‘rsatkichi n
1
qobiqning sindirish ko‘rsatkichi n
2
dan 
katta bo‘lishi kerak. 
O‘zak va qobiq tayyorlanadigan materiallarning sindirish 
ko‘rsatkichlari nisbatini optimal tanlash orqali yorug‘lik nurining o‘zak 
ichida to‘liq ichki qaytishi ro‘y beradi va nurni faqatgina optik tola o‘zagi 
bo‘ylab zigzagsimon tarqalishi ta’minlanadi. 
Masalan, optik tola uchun xos bo‘lgan n
1
=1,48, n
2
=1,46 bo‘lsa, u 
holda (3.1) qo‘llab, kritik tushish burchagini aniqlash mumkin:
Ө
kr
= arc sin (1,46/ 1,48) = arc sin (0,9864) = 80,6
0
. 
SHunday sindirish ko‘rsatkichlari nisbatiga ega, kritik tushish 
burchagi Ө
kr
=80,6
0 
ga teng, tushish burchagi Ө
2 
esa Ө
kr
=80,6
0 
dan katta, 
masalan Ө
2
=81
0
bo‘lganda nur ikkinchi muhitga o‘tmay, boshlang‘ich 
muhitda to‘liq ichki qaytadi. Optik tola bo‘ylab signallarning tarqalishi ana 
shu prinsipga asoslangan. Ana shunday sindirish ko‘rsatkichlari, kritik 
chastota va tushish burchagi qiymatlariga ega optik tola orqali optik 
signallarning tarqalishi 3.5-rasmda ko‘rsatilgan.
3.5-rasm. Optik tolada to‘liq ichki qaytish jarayoni. 
3.5-rasmda kritik burchakdan katta burchak ostida Ө > Ө
kr 
o‘zak-
qobiq chegarasiga tushgan nurlar (nur 1) chegarada to‘liq ichki qaytadi. 
Tushish va sinish burchaklari teng Ө
1
= Ө
2
bo‘lgani uchun, nur 1 takroriy 
qaytishlarga uchrab, o‘zak muhiti bo‘ylab zigzaksimon tarqaladi. 
3 
Ө
кр
=80,6
0
 
Ө
1
=81
0
 
Ө
2
=81
0
 
3 
2 
1 
3 
Ө
кр
=80,6
0
 
Ө
1
=81
0
 
Ө
2
=81
0
 
3 
2 
1 

---

30 
Ideal xolda yorug‘likning sochilishi va nolinchi dispersiya 
bo‘lmaganda nur 1 o‘zak bo‘ylab istalgan masofaga tarqalishi mumkin [1]. 
Nur 1 yo‘naluvchi nur (moda) deyiladi. 
Nur 2 Ө
kr
burchak ostida tushib, sinadi va o‘zak-qobiq chegarasi 
bo‘ylab tarqaladi. 
Ө<Ө
kr
ostida tushgan nur 3 sinadi va qobiq chegarasiga tushib, qobiq 
bo‘ylab tarqalishida so‘nadi yoki qobiqdan tashqariga chiqib ketadi. Ular 
nurlanuvchi nurlar deyiladi. 
Burchak aperturasi. 
Optik tolaga bir emas, bir necha yorug‘lik nurlarining yig‘masi kirish 
konusini hosil qilib tushadi va faqat kritik burchakdan katta burchak ostida 
tushgan nurlargina OT o‘zagi bo‘ylab tarqaladi. Nurlarni tola o‘zagiga 
maksimal tushish konusining yarim burchagiapretura burchagi - 

a
, kirish 
konusi 2

a
esa sonli apretura deyiladi (3.6-rasm). Sonli apertura NA bilan 
belgilanadi (inglizchadan Numerical Aperture) va o‘zak, qobiq sindirish 
ko‘rsatkichlari orqali quyidagi munosabatdan aniqlanadi: 
n
n
n
n
NA
D



2
)
-
(
sin 
1
2
2
2
1
а
0

yoki (3.2) 
)
-
(
2
2
2
1
1
n
n
k
NA

3.6-rasm. Optik tolaning apretura burchagi. 
Ө
а 
apertura 
burchagi 
2
1
2
1
Ө
а

---

31 
(3.2) da adabiyotlarda uchrashi mumkin bo‘lgan, sonli aperturani 
hisoblashning ikki formulasi berilgan. Ular sonli aperturaga yaqin 
qiymatlarini beradi. Birinchi formula nazariy, ikkinchisi esa amaliy 
hisoblashlar uchun ishlatiladi. Bu yerda o‘lchash usullariga bog‘liq holda 
k=0,98 yoki k=0,94 (EIA-455-29 yoki EIA-455-44 standartlari bo‘yicha 
mos ravishda). Yuqoridagi 2.9-rasm uchun berilgan n
1
=1,48, n
2
=1,46 
qiymatlar uchun, (2.3) formula bo‘yicha sonli apretura qiymatlari: 
0,242487 (nazariy) va 0,237637 (k=0,98) va 0,227938 (k=0,94) (amaliy) 
[1]. 
Sindirish ko‘rsatkichlarining nisbiy farqi ∆
n
quyidagiga teng: 





D
1
2
1
1
2
2
2
1
2
n
n
n
n
n
n
n

≤

a
burchak ostida, ya’ni apretura burchagi doirasida tushgan nurlar 
(3.6-rasmdagi nur 1 mos keladi) to‘liq ichki qaytib, optik tola o‘zagi 
bo‘ylab uzatiladi. 

>

a 
apertura burchagi doirasidan katta burchak ostida 
tushgan nurlar sinib, o‘zakdan qobiqqa o‘tadi. Bu nurlar qobiq bo‘ylab 
tarqalib, asta sekin so‘na boshlaydi yoki qobiqdan chiqib ketadi (3.6-
rasmdagi mos ravishda nur 2 va 2
1
).
Apertura doirasiga mos keluvchi nurlar yo‘naluvchi (nur 1), 
aperturadan tashqaridagi nurlar nurlanuvchi (nur 2 va 2
1
) nurlar deyiladi. 
Aperturadan tashqaridagi qobiq bo‘ylab tarqaladigan nurlar qobiq bo‘ylab 
uzatiluvchi nurlar deyiladi [1]. 
Eng ko‘p tarqalgan optik tolalarning parametrlarini tipik qiymatlari 
3.2-jadvalda keltirilgan [15]. 
3.2-jadval