Telekommunikatsiya texnologiyalar
Dinning vujudga kelish sabablarini o'rganishga asosiy yondashuv
Yüklə 284,53 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3.
Dinning vujudga kelish sabablarini o'rganishga asosiy yondashuv Dinning vujudga kelish sabablarini o‘rganishga asosiy yondashuvlar Dinning vujudga kelish sabablarini o‘rganish qadimdan insoniyatni qiziqtirib kelgan va hozir ham bu muammo o‘zining dolzarb ahamiyatini yo‘qotmagan. Masalaning murakkabligi shundaki, ilk diniy qarashlar paydo bo‘lgan insoniyat tarixining qadimgi davrlaridan bizgacha yetib kelgan ashyoviy manbalar va etnografik ma’lumotlar ilmiy xulosa chiqarishimiz uchun yetarli emas.Qadimgi davrlardan dinni o‘rganishda muammoga yondashuv va ularnihal etish usullari bilan o‘zaro farq qiladigan ilohiyot va ilmiyyo‘nalishlar yuzaga kelgan. Ilohiyot ta’limotiga ko‘ra olam, undagi barcha narsa va jonzodlarni xudo yaratgan. Olamdagi barcha hodisa va jarayonlar uning irodasi bilan yuz beradi. Jahon dinlaridan biri bo‘lgan xristianlik ta’limotiga binoan xudo insonni o‘zining jismiga monand qilib yaratdi va moddiy olamga egalik qilishni buyurgan. Xudo borliqni, shu jumladan, insonni ham yaratgan vaqtda u bilan bevosita muloqotda bo‘lgan. Lekin, Odam Ato (Adam) va Momo Havo (Yeva) xudoning irodasini bajarmay gunohga yo‘l qo‘yganligi sababli, u bilan bevosita muloqot imtiyozidan mahrum bo‘ldi. Lekin xudo insonga xalos bo‘lish imkoniyatini berdi. Insoniyat xudoni bilish, ilohiy haqiqatni idrok etish salohiyatini saqlab qoldi. Zero, insonning xudo bilan bevosita aloqani qayta tiklash yo‘lidagi faoliyati umumiy nom bilan din deb ataladi.Insoniyat xudo bilan aloqadan mahrum bo‘lganidan keyin jaholat,zulmat, adolatsizlik, yovuzlik va muhtojlik kabi vayronkor kuchlarga qarshitinimsiz kurash olib borishga duchor qilindi. Qiyin sinovlarga duchor bo‘lganinson xudoni bilish maqsadidan voz kechmadi. Uning bu boradagi dastlabkiqadami xudoga ibodat qilishdan boshlangan.Injilda qayd etilishicha, insondastlabki ibodatida xudoga qurbonlik keltirgan. Mashaqqatli mehnat bilan topgan mahsulotining bir qismini qurbonlikka bag‘ishlagan va yo‘l qo‘ygan xatosi uchun har qanday sinovlardan o‘tishga tayyorligini namoyish etgan. Ilohiyot insoniyat tarixini xudoni bilish tarixi deb biladi. Odamzod asrlar davomida xudoni bilishga intilib, moddiy dunyo to‘g‘risidagi bilimlarini takomillashtirib bordi va bu jarayon hali nihoyasiga yetgani yo‘q.Kishi xudoga e’tiqod qilishni dastlab yakka xudoga sig‘inishdan boshlagan. Keyinchalik turli obyektiv va subyektiv sabablar tufayli tabiat voqeliklarini ilohiylashtirgan va ko‘pxudolik paydo bo‘lgan. Uzoq vaqt davom etgan izlanishlardan keyin yagona xudoga sig‘inish yana qayta tiklandi. Ilohiyot an’analariga asoslanadigan dinshunoslar din tarixini yuqorida qayd etilgan prinsiplar asosida o‘rganadi. Fan dinning vujudga kelish sabablarini o‘rganishda boshqa prinsip va qonuniyatlarga asoslanadi. Olamning g‘ayritabiiy kuch faoliyati natijasida paydo bo‘lganligi g‘oyasi inkor qilinadi. Fan dinni madaniyatning tarkibiy qismi sifatida ilmiy uslublarga tayanib o‘rganadi. Dinni ilmiy o‘rganish dalillarga asoslanadi. Dinshunoslik bu dalillarni tabiiy va ijtimoiy fanlardan oladi. Tarixiy manbalarga ko‘ra insoniyat hozirgi holatga ega bo‘lishi uchun bir necha million yillik tadrijiy rivojlanish davrlaridan o‘tgan. Bu jarayon bir qator bosqichlarga bo‘linadi. Miloddan avvalgi 40–35-ming yilliklarda «Xomo xabilis» (ishbilarmon odam) o‘rnini «Xomo sapiyens» (ongli odam) egallagan. «Xomo sapiyens»ning dastlabki vakili «kromanyon odam» ajdodlaridan jismoniy tuzilishi, fiziologik va ruhiy imkoniyatlari bilan keskin farq qilgan. Shu davrdan boshlab madaniyatning muhim elementlari til orqali muloqot qilish, qon-qardoshlik aloqalari, o‘zaro munosabatlarni axloq normalari asosida tartibga solish singari madaniyat elementlari vujudga kelgan. Bizgacha yetib kelgan arxeologik manbalarning tasdiqlashicha, yuqori paleolit davridan boshlab odamlar vafot etgan urug‘doshlarini ko‘mish marosimini amalga oshirganlar. Marhumlarning tanasiga rangli bo‘yoq surtilgan, qabriga ov va mehnat qurollari, maishiy buyumlar qo‘yilgan. Qoya va g‘orlarda chizilgan sujetlarda odamlar yarim odam va yarim hayvon qiyofasida tasvirlangan. Ushbu ma’lumotlar ham o‘sha vaqtda dinning paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Dinning vujudga kelish sabablarini ilmiy o‘rganish qadimgi davrlardan boshlangan. Dastlabki ilmiy qarashlar Qadimgi Sharq va Qadimgi O‘rta Yer dengizi sivilizatsiyalarida namoyon bo‘lgan. O‘rta Yer dengizi havzasida vujudga kelgan Qadimgi Grek va Rim sivilizatsiyalarida dinning vujudga kelishini ilmiy o‘rganishda katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Qadimgi grek mutafakkirlari bunga munosabat masalasida ikki oqimga bo‘linadi. Birinchi oqim tarafdorlari odamlarning xudoga e’tiqod qilishi sabablarini ruhiy (ideal) kuchlarning obyektiv mavjudligi bilan bog‘lab tushuntirganlar; ikkinchi oqim tarafdorlari esa dinning vujudga kelishini tabiiy va ijtimoiy sabablarini axtarib topishga harakat qilganlar. Ularning fikrlariga ko‘ra, din o‘z-o‘zidan (immanent) vujudga kelmagan, balki u odamlarni qo‘rqitish va jamiyat qonunlarini bajarishga majbur qilish uchun o‘ylab topilgan. Qadimgi grek mutafakkirlaridan biri bo‘lgan Demokrit dinni odamlarning tabiatdagi dahshatli kuchlardan qo‘rqishlari va ular oldidagi ojizliklar sababli vujudga kelgan deb hisoblagan. Albatta, buni inkor etib bo‘lmaydi, lekin xudoga munosabatda odamlarda ko‘proq qo‘rqinch hissi emas, balki mehr-muhabbat tuyg‘usi ustuvorlik qiladi. Bundan tashqari, qo‘rqinch hissining odamda nafratni vujudga keltirishini ham unutmaslik kerak. Antik davr hurfikrligi dinning vujudga kelishi sabablarini moddiy borliq bilan uzviy bog‘lab tushuntirishda erishgan yutuqlari ilmiy dinshunoslikning vujudga kelishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.O‘rta asrlarda ijtimoiy va siyosiy shart-sharoitlar ta’sirida dinningiqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotdagi o‘rni va mavqei yanada ortdi.Cherkov va ruhoniylar dunyoviy hokimiyatga da’vogarlik qilish bilanbirga hurfikrlikning har qanday ko‘rinishlariga qarshi keskin kurashdilar.Mutafakkirlarning haqiqatni izlash yo‘lidagi sa’y-harakatlarida diniydogmalar doirasidan chetga chiqishga yo‘l qo‘yilmadi.Yevropada Uyg‘onish davriga kelib, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiyhayotda amalga oshirilgan o‘zgarishlar (kapitalistik munosabatlarningvujudga kelishi va rivojlanishi, fan va san’atning yuksalishi, gumanizm vareformatsiya harakatlari) natijasida hurfikrlilik asta-sekin qayta tiklanaboshlagan. Ingliz mutafakkiri Tomas Gobbs (1588–1679 yillar) dinningvujudga kelishi sabablarini odamlarning tabiat va jamiyat rivojlanishiqonuniyatlarini bilmasligi, ular oldidagi ojizligi, doimo tahlika va qo‘rquvdayashashlari bilan bog‘lab tushuntirgan. Niderlandiyalik mutafakkirB. Spinoza esa (1632–1677 yillar) T. Gobbsning g‘oyalarini rivojlantirgan.Uo‘z kuchiga ishonmaslik, umid va qo‘rquv o‘rtasida doimiy ikkilanishodamlarga xos deb hisoblagan va diniy e’tiqodning ular ta’sirida vujudgakelgani to‘g‘risidagi g‘oyani ishlab chiqqan. XVIII asrda feodal tuzum inqirozi sababli burjua revolutsiyalarining yangi kuch bilan Yevropada yoyilishi mutafakkirlarning dingamunosabatida o‘ta keskin namoyon bo‘lgan. Din – feodal tuzumninginqirozi sababchisi va ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi kuch, degankayfiyat ustuvorlik qilgan. Bunday fikr ayniqsa fransuzma’rifatparvarlarining qarashlarida keskin namoyon bo‘lgan. Ma’rifatparvarP. Golbax (1723–1789) dinni kishining xayolida vujudga kelgan safsata deb baholagan. F. Volter (1694–1778) diniy e’tiqod va cherkovan’analarini tanqid qilib, agar din bo‘lmaganida uni o‘ylab topish kerakedi, deb P. Golbaxning fikrini qo‘llab-quvvatlagan. Ma’rifatparvarP. S. Mareshal (1750–1803) dinni tanqid qilishda yanada keskin fikrbildirgan va din inson uchun afyundir degan xulosaga kelgan.Ma’rifatparvar mutafakkirlarning din vujudga kelishi sabablarini o‘rganishda aytgan mulohazalarini amaliyotdan yiroq deb bo‘lmaydi.Lekin ularning muammoni o‘rganishdagi ilmiy-obyektiv yondashuvlaribuzilganligi shubhasizdir, chunki dinni quruq safsatadan iborat voqelikyoki inson uchun afyun deb baholash uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatinito‘liq inkor etishdan boshqa hech narsa emas. Ayni damdama’rifatparvarlarning, o‘ta keskin bo‘lsa- da, dinning vujudga kelishiniijtimoiy hayot bilan bog‘lab tushuntirishga urinishlari antik davr hurfikrligining qayta tiklanishi va jamiyatda mustahkam o‘rniga ega bo‘lishiga sharoit yaratganini qayd etish lozim.XIX asrda dinning mohiyati va vujudga kelishi sabablarini komplekso‘rganish boshlagan. Ilmiy dinshunoslik maktablari, yo‘nalishlari vata’limotlari paydo bo‘lgan. Birinchilar qatorida V. Grimm, M. Myuller kabishaxslar rahbarligida mifologik maktab vujudga kelgan.Ushbu maktabvakillari diniy e’tiqodlarni qadimgi munajjimlar bajarganlar va afsonalardata’riflangan marosimlarni o‘rganishdan paydo bo‘lgan deb hisoblaganlar. Xulosa: Din dunyo, inson, mavjudotlarning kelib chiqishi, insonning yashashdan maqsadi kabi savollarga oʻzicha javob beradi. Dunyoviy ilm nuqtai nazaridan din kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining maʼlum bosqichida paydo boʻlgan ijtimoiy ong shakllaridan biri. Bu dunyoqarash jamiyatning maʼlum tarixiy davr va sharoitlaridagi talablari, ehtiyojlari asosida shakllanadi. Har qanday jamiyatda din maʼlum ijtimoiy, maʼnaviy va ruhiy vazifalarni bajaradi. Uning ijtimoiy hayotga taʼsiri kuchlidir. Har bir din dindorlarini oʻz taʼlimoti doirasida saklashga harakat qiladi, oʻz qavmlari uchun tasalli beruvchi, ovutuvchilik vazifasini oʻtaydi. Dinlar oʻz marosim va bayramlarining qavmlari tomonidan qatiy tartibga amal qilgan holda bajarilishini shart qilib qoʻyadi, shuningdek, oʻz qavmlarining birligini, jamiyat va shaxsning oʻzaro aloqada boʻlishini taʼminlashga intiladi. Din insonga yashashdan maqsad, hayot mazmuni, bu dunyo va u dunyo masalalariga oʻz munosabatini bildirib turadi. U umuminsoniy axloq meʼyorlarini oʻziga singdirib, xulq-atvor qoidasiga aylantiradi. Madaniyat rivojiga katta taʼsir koʻrsatib, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni saqlab qolish va avloddan-avlodga yetkazish ishiga yordam beradi.Din insonning ishonchli hamrohi, odamzot hayotining bir qismi boʻlib kelgan. Unga turli davrda turlicha munosabatda boʻlingan. Dinni jamiyatning hukmron kuchlari davlat siyosati darajasiga koʻtargan yoki din hamda dindorlarni ayovsiz taʼqib ostiga olgan hollar tarixda koʻp uchraydi. Yaqin oʻtmishda — shoʻrolar davrida dinni kamsitish va unga qarshi kurash siyosati olib borildi. Foydalanilgan manbalar: http://fayllar.org http://kompy.info http://hozir.org Yüklə 284,53 Kb. Dostları ilə paylaş:
|