Tema: Filosofiyada sana ma`selesi Reje: Kirisiw Tiykarǵı bólim Sananin` kelip shig`iwi, ma`nisi ha`m du`zilisi Sana máselesiniń filosofiyada qoyılıwı

Sana mashqalasına filosofiyalıq jandasıw

• 
  Filosofiya sanası sotsiallıq hádiyse, barlıqtıń namoyon bolıw kórinisi sıpatında úyrenedi. Filosofiyada áyyemnen qoyılǵan mashqalalar:
  

• 
  Sananıń mazmunı neden ibarat?
  
• 
  Insan óz sanası járdeminde álemdi ańlay alama?
  

Filosofiya tarıyxında sana mashqalası úsh baǵdarda úyrenilgen:

• 
  O ntologik
  
• 
  Gnoseologik
  
• 
  Sotsiologik
  

Sotsiallıq sana
(jámiyet sanası)


Sotsiallıq sananıń quramı:
Sotsiallıq sana – jámiyet hayatınıń, insanlarara baylanıs hám qatnasıqlardı ózinde sáwlelendirgen hár-túrli sotsiallıq qaraslar, teoriyalar, táliymatlar jıyındısı.

Gu`man o`z ishine durislig`i ha`m paydalilig`ina sub`ekt ele isenimi jetpegen mag`liwmat ha`m informatsiyani aladi. Isenim sananin` formasi sipatinda sub`ekt ta`repinen aniq, isenimli, logikaliq qarama-qarsiliqqa iye emes boladi. Isenimnin` tiykarinda da`liylsiz, aksiomatiyaliq da`rejede anaw ya minaw mag`liwmatlardi, faktorlardi qabillaw mu`mkin. Adamnin` isenimlerinde ideyalar sezimler ha`m sub`ekttin` erki alg`a qoyilg`an maqsetti praktikaliq jetkiziwge qaratilg`an. Bilim sananin` formasi sipatinda o`z ishine pikir isenim ha`m gu`mandi kirgizedi. Bilim du`n`yanin` ob`ektiv qa`siyetlerinin` ha`m baylanislarinin` ideyalliq sa`wleleniwi (R. Bekon «Bilim-ku`sh»). Haqiyqatinda da nag`iz aniq bilim - bul kvintessentsiya, adamzat praktikasinin` jiyindisi, adamzat ta`repinen ko`p a`sirlik tariyxinda ja`mlengen kollektivlik ta`jiriybe. Biliw protsessin qurg`aq, o`li protsess sipatinda qaraw natuwri, onda emotsionalliq baslamanin` elementleri-jigerli ha`reket (volevoy) ha`m motivatsiyaliq sharayitlar ha`m bar.

Skeptitsizm (b. e. sh. IV a`sir). Biliwdin` mu`mkinshiliklerin birotala joqqa shig`arg`an joq. Biraq bizin` bilimlerimizdin` haqiyqatlig`ina, olardin` sirtqi du`n`yanin` qubilislarina adekvatlig`ina guman keltirdi.

Skeptitsizm eki jag`daydan kelip shiqti. Birinshi - filosoflarda birlikli sistema do`retiwshi baslama joq, demek ol o`z ishinde logikaliq qarama-qarsiliqqa iye. Ekinshi-filosoflar qarama-qarsiliqli jaqdaylardi tiykarlaydi eken, onda filosofiya shinliqti izlep tabiw mu`mkinshiligine iye emes. Demek qa`legen filosofiyaliq sistema joqqa bara-bar. Antikaliq skeptitsizmnin` tiykarin saliwshilardin` biri Pirron (b. e. sh. 365-275 j.) tek seziwlik qabillawdi g`ana maqulladi. Onin` pikirinshe sub`ekt qubilistan tikkeley ob`ekttin` tiykarin biliwge o`tkende adasiw baslanadi. Demek, skeptik en` son`g`i birotala sheshimge keliwden mudami biyta`rep qaliwi tiyis. Bug`an uqsas ideyani sinopli Diogen, Sekst Empirik h.t.b. aytti.

Orta a`sir tusinda skeptitsizm ideyasi Batista rawajlandi (P`er Abelyar, Otrekurli Nikolay). Sonday aq Shig`ista da bul ideyani rawajlandiriwshilar boldi. Ma`selen, Al-Gazali. Onin` pikiri: «Aqirina deyin tanip biliwdegi ha`lsizlik bul biliw. Ha`lsizlik arqali tanip biliwge jol salg`anlarg`a dan`q». Jan`a da`wir tusinda skeptitsizm pozitsiyasin Devid Yum izbe-iz alip bardi. Onin` pikiri: tek o`zin`nin` seziwlerin`nin` reallig`ina gumanlaniwg`a bolmaydi. Seziw organlarinin` bul ta`sirleri olarg`a ya sirtqi dun`yanin` ta`siri ya adamnin` aqilinin` ayriqsha energiyasi arqali belgilenedi. Bul protsesste ta`jiriybe ha`lsiz, ol seziwlerimizdin` haqiyqiy da`regin ornata almaydi. Yum dun`yani tanip biliwdi tek biykarlap qoymastan, sub`ekttin` seziwlik ta`sirlerinin` shegarasinan tisqari realliqtin` barlig`in biykarladi. D. Yumnin` ko`z-qarasin Immanuil Kant kritikaliq pozitsiyada qayta isledi. Kantttin` transtsendentalliq idealizmi birinshiden, bizin` sanamizdan biyg`a`rez «o`zlik zattin`» barlig`ina gumanlanbadi, ekinshiden «o`zlik zattin`» tanip biliniwin biykarladi. Zatlardin` ma`nisi uslatpaydi, adam biliwdin` sub`ekti sipatinda qubilislar menen protsesslerdin` u`stinde jatirg`an «biz ushin zatti» (vesh` dlya nas) biledi, biraq ol «o`zlik zat» tuwrali hesh na`rse bermeydi. So`ytip adam ushin dun`ya «o`zlik zattin`» adam tanip bilmeytug`in jumbag`i bolip qala beredi. Usidan agnostitsizm atamasina iye ko`z-qarasti ko`remiz. Bul ushin Kantti materialistler ha`m idealistler ha`m kritikalaydi.

Agnostitsizm ideyasi XIX-XX a`sir filosofiyasinda o`z rawajlaniwin tapti. Nemets fiziologi G. Gel`mgol`tstin` (1821-1894) «ieroglifler teoriyasi» yamasa «simvollar teoriyasi». Bul boyinsha sub`ekttin` seziwleri real` predmettin` obrazi emes, al simvol, sha`rtli tan`ba, ieroglif. A`lbette bizin` da`wirimizde qorshag`an dun`yani tanip biliwde ha`r tu`rli jasalma tillerdin` a`hmiyetin biykarlawg`a bolmaydi. Biraq obraz benen belgi bir emes. Ma`selen, belgi ushin sa`wleleniwdegi ob`ekt penen toliq uqsasliq boliwi talap etilmeydi.

XIX-XX a`sir aralig`inda agnostitsizmnin` tag`i bir shaqabi-konventsionalizm payda boldi. Bul boyinsha ilimiy teoriyalar ha`m tu`sinikler sirtqi dun`yanin`, onin` ta`replerinin`, qa`siyetlerinin` real` minezlemesin emes, al alimlardin` o`z-ara kelisimi. Ilimiy ha`m ku`ndelikli, turmisliq tu`sinikler boladi. Ilimiy tu`sinikler: «massa», «energiya», «differentsial», «ximiyaliq element» h.t.b. Ekinshilerinin` ishine adamlar ku`ndelikli o`mirde is alip baratug`in predmetler kiredi. Olar ma`selen, «ctol», «ayna», «u`y» h.t.b. Tu`sinikler adamnin` basinda bir-birinen bo`leklengen halda o`mir su`rmeydi. Qubilislardin` o`z-ara baylanislarin ha`m g`a`rezliligin sa`wlelendiriw ushin twsinikler o`z-ara baylanista boladi. Olar belgili baylanista, pikirler tu`rinde o`mir su`redi.

Pikir - bul oydin` sonday formasi, onda tu`siniklerdin` baylanisinin` ja`rdeminde birna`rse tuwrali oy ya tastiyiqlanadi ya biykarlanadi. So`ylewde pikir ga`p tu`rinde ko`rinis tabadi. Haqiyqatliqqa baylanisli pikirler haqiyqiy ya jalg`an boliwi mu`mkin. Adamnin` oyinin` haqiyqiylig`i ya jalg`anlig`i praktika arqasi tastiyiqlanadi ha`m tekseriledi.

Anaw ya minaw pikirge adam tikkeley baqlaw joli menen ya oy juwmag`inin` ja`rdeminde keledi. Oy juwmag`inda adamzat oylawinin` do`retiwshilik xarakteri ko`rinis tabadi.

Oy juwmag`i - bul oylaw protsesi ha`m onin` na`tiyjesinde eki ya birneshe pikirlerden jan`a pikir kelip shig`adi. Ma`selen, adam barliq metallardin` elektr tog`in o`tkizetug`inlig`in bilgenlikten, mistin` ha`m tok o`tkizetug`inlig`i tuwrali juwmaq shig`ara aladi. Ilimiy biliwde gipotezanin` a`hmiyeti ha`m joqari. Ol o`z ishine baqlawg`a tiykarlang`an faktlardi uliwmalastiriwg`a, bilimlerdin` ja`mi da`liylenbegen bolsada, tiykarinan shamalawlardi, boljawlardi o`z ishine aladi. Praktika gipotezani juwmag`inda teoriyag`a aynaldira otirip maqullaydi ya biykarlaydi. Oylaw protsessinde ideyalar payda boladi. Ideya haqiyqatliqtin` sa`wleleniwi menen maqsetke ilayiq umtiliwdin` birligi. Ma`selen, «Kitap jaziw ideyasi payda boldi» deydi. Ideya oydan ha`reketke, idealliqtan realliqqa o`tiwdin` za`ru`rli basqishi, ideya oylawdin` basqa formalari menen tig`iz baylanista boladi. Ideya bul tu`sinik, pikir ha`m oy juwmag`i. Ideyada adamzat oylawinin` konstruktivlik do`retiwshilik xarakteri ko`rinedi.

Dun`yani biliw protsesi bul tek teoriyaliq protsess g`ana emes, sonin` menen birge o`mirlik, praktikaliq protsess ha`m. Adamzat praktikasi filosofiyaliq ko`z-qarastan bul adamzattin` ta`biyatti sanali ha`m maqsetke muwapiq o`zgertiwi, sotsialliq qatnaslardi qa`liplestiriwi boyinsha ja`mlengen iskerligi, bul miynet protsessi ha`m onin` ha`reket etiwinin` sotsialliq-tariyxiy sharayitlari menen birligi. Praktika ha`rqashan ja`miyetlik xarakterge ha`m tarixiyliqqa iye. Gnoseologiyada, sub`ektli-ob`ektli qatnaslardin` bag`darinda praktika adam ta`repinen ha`m ta`biyatti ha`m sotsialliq qatnaslardi qayta o`zgertiw boyinsha materialliq-seziwlik iskerlik sipatinda qaraladi.

Biliw protsesi sa`wleleniw protsesi sipatinda genetikaliq jaqtan, tariyxiy jaqtan adamzattin` ja`miyetlik-praktikasi menen belgilengen ha`m janapaylang`an.

Sananin` du`zilisi o`z ishine onin` pikir, gu`man, isenim h. t. b sananin` epistemiyaliq formalarin «degen atqa iye qa`siyet» aladi (episteme-girekshe bilim). Olar sananin` tipleri menen formalari. Pikir. Adamnin` ya adamlardin` toparlarinin` pikiri olardi anaw ya minaw ma`sele boyinsha ko`z-qarasin, du`n`yani tu`sinetug`inin an`latadi. Ol jeke adamnin` individualliq ta`jiriybesi ha`m pu`tkil sotsiumnin` kollektiv ta`jiriybesi, sonday-aq adamnin` ha`m adamlardin` yadi menen baylanisli. :lken toparlardin` tutas sotsialliq toparlardin` massaliq sanasindag`i faktlarg`a, waqiyalarg`a, ja`miyettin` qubilislarina qatnaslarin, olardin` talap, ma`plerin bildiretug`in ja`miyetlik pikir bar. Ja`miyetlik pikir - individualliq pikirlerdin` a`piwayi qosindisi emes, al ja`miyetlik kollektivlik aqil-oydin` ja`mlengen ko`rinisi.

Juwmaqlaw

Sana qa`liplesiwindegi bas sotsialliq rol` miynet protsesine tiyisli.

Qullasi, rux, oylaw, aqil-oy - adamnin` ja`miyetlik maqluq sipatinda funktsiyasi. Adam sotsialliq qatnaslar sistemasin alip keliwshi, ja`miyetlik o`mirdin` ha`m praktikanin` sub`ekti. Miynet iskerligi ha`m so`ylew, adamzat tili adamnin` oy-o`risin ken`eytip, onin` ruwxiylig`in rawajlandirdi. Adamlarda kem-kemnen o`zinin` bolmisin sanali tu`siniw, o`zinin` du`n`yadag`i ornin, ta`biyatqa, ja`miyetke qatnasi boyinsha sanaliliq payda boladi. Miynet praktikasin so`ylewdin` rawajlaniwi ha`m jetiliwi arqasinda adam ta`biyat nizamlarin tanip bilip, joqari ilimiy da`rejedegi abstraktsiyalawg`a o`te aladi.

Til adam bilimlerin saqlaytug`in ha`m oni toliqtirip turatug`in funktsiyani atqaradi. Til sotsialliq ta`jiriybeni jetkizedi, adamzattin` tariyxiy rawajlaniwindag`i u`ziliksizlikti ta`miynleydi. Adamnin` oylari, ideallari, ko`z-qaraslari so`zge aylanadi. Til ha`m sana birge o`mir su`redi. Til oydin` belgililik ko`rinisi. Ja`miyettin` rawajlaniwi menen til ha`m rawajlanadi Z.Freydtin` pikirinshe podsoznanie adamlardin` minez-qulqinin`, iskerliginin`, moralinin`, iskusstvosinin`, pu`tkil ruwxiy ma`deniyatinin` tiykari. K. Yung individualliq sanasizliq penen bir qatarda «kollektivlik sanasizliq» tu`sinigin ilimiy aynalisqa tu`sirdi. Bul boyinsha podsoznanie o`zine tek sub`ektivlikti ha`m individualliqti g`ana emes, en` aldi menen kollektivlik, jekelik emes psixologiyaliq mazmung`a iye. Bul teren` a`yyemgilikke ketedi ha`m ol Yungta arxetip degen atqa iye.

E. Fromm bolsa «sotsialliq xarakter» tu`sinigin engizedi. Bul sub`ekttin` individualliq psixikasi menen ja`ma`a`ttin` sotsialliq strukturasin jalg`astiratug`in, da`lda`lshi. E. Fromm podsoznanienin` ha`zirgi tutiniwshi ja`ma`a`ttin` bahaliq, aksiologiyaliq orientirlerine ta`sirin izertleydi. Ma`selen, Fromm shig`armalarinin` qaharmani tiri jan-tutiniwshi. Gamlettin` «bit` ili ne bit`» sorawinin` ornina «imet` ili bit`« deydi. Bul zamanago`y adamdi ta`biyattan basqa adamlardan bo`lekleydi, mizantropiyaliq psixiologiyani qa`liplestiredi.

A`debiyatlar:

1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992

2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999

3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8

iyun.

4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994.

5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999

6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005.

7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.

w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru