Tema: Jıraw-baqsılar dóretiwshiliginde troplar Mazmunı

Tema:Jıraw-baqsılar dóretiwshiliginde troplar
Mazmunı:
Kirisiw 2
Tiykarǵı bólim
I BAP. Troplar haqqıda túsinik.......................................................................4
1.1.Giperbola hám litota……………………………………………………….4
II BAP. Jırawlar dóretiwshiliginde troplar 5
2.1. «Áwez úylengen» dástanındaǵı troplar 15
III BAP. Baqsılar dóretiwshiliginde troplar 23
3.1. Muwsa baqsınıń dóretiwshiliginde troplar.................................................23
3.2. Shaniyaz baqsınıń dóretiwshiliginde troplar..............................................24
Juwmaq..............................................................................................................29
Paydalanılǵan ádebiyatlar 30

Kirisiw
Folklorlıq shıǵarmalardıń atqarıwshıları. Folklorlıq shıǵarmalar xalıqtıń altın ǵáziynesi, onı uzaq dáwirlerden beri saqlawshılar da, atqarıwshılar da xalıqtıń ózi. Xalıqtıń arasınan shıqqan talant iyeleri onı áwladtan-áwladqa jetkerip kelgen. Waqıttıń ótiwi menen bul shıǵarmalar óziniń dáslepki avtorların joytadı da, soń onı taratıwshılar, atqarıwshılar onıń dáslepki avtorları menen qızıqsınbaydı, oǵan ózleriniń kózqarasları, talabı hám tilegi esabınan qatnas jasaydı, ózgerisler engizedi, alıp qosadı, qullası, olar ózleri atqarǵan shıǵarmalardıń belgili dárejedegi sherik avtorları da boladı. Folklorlıq shıǵarmalardıń avtorları degende usı jaǵdaylardı esapqa alıwımız kerek. Bul ásirese iri folklorlıq shıǵarmalarda (ertek, qosıq, dástan) ushırasadı. Folklordıń mayda túrlerin hámme aytatuǵın hám atqaratuǵın bolǵan. Mısalı, jumbaq, naqıl-maqal, jańıltpashtı, ertekler menen qosıqlardı qálegen adam ózinshe atqara beredi. Degen menen, bulardıń da arnawlı atqarıwshıları bolǵanlıǵın aytıw kerek. Basqalardan góre kóbirek biletuǵın ertekshi, jumbaqshı, naqılshı hám juwabıy adamlar bolǵan. Olar ózleriniń qatıqulaqlıǵı, sózdi jupkerlestirip aytıwı, atqarıw sheberligi menen basqalardan parıq qıladı. Sonday-aq, naqıl-maqaldı, ráwiyat, ańızlar menen hikmetli sózlerdi kóp bilip, olardı óz ornında orınlı paydalana biletuǵın adamlar da bolǵan. Olar sózge sheshen atanıp, kópshilikke keń tanılǵan. «Toy baslar»,«Bet ashar»lardıń da sheber atqarıwshıları da ataqlı sóz sheberleri bolǵan. Al folklordıń dástanlar sıyaqlı iri kólemli túrlerin tek ǵana ádebiyatshılar emes, saz-sáwbet boyınsha sawatlı hám uqıbı bar, talantlı adamlar da atqarǵan. Olar jıraw-baqsılar. Jırawlar tiykarınan qaharmanlıq mazmunındaǵı dástanlardı atqarǵan. Onıń saz áspabı — qobız. Qaraqalpaq xalqınıń arasında keń tarqalǵan «Alpamıs», «Qoblan», «Qırq qız», «Edige»¹ dástanları jırawlardıń atqarıwında taralǵan hám saqlanǵan. Jırawlardıń repertuarlarında tolǵaw, terme, aqıl-násiyat túrindegi shıǵarmalar da keń orın alǵan. Xalıq arasında keń taralǵan dástanlardıń bir túri liro-eposlar yamasa ashıqlıq jırları. Olardıń atqarıwshıları — baqsılar. «Ǵárip ashıq», «Yusup-Axmet», «Ashıq-Hámra» dástanları baqsılardıń atqarıwında taralǵan hám saqlanǵan. Baqsılardıń saz áspabı — duwtar. Baqsılardıń qasında girjekshi, balamanshılar bolǵan. Baqsıshılıqqa qaraǵanda jırawshılıq ádewir erte payda bolǵan hám xalıq arasında óziniń uzaq aytıwshılıq dástúrlerine iye. Sonlıqtan bolsa kerek, geyde jırawlardıń repertuarınan liroepikalıq shıǵarmalardı da tabıwǵa boladı. Máselen, xalıq dástanı «Maspatsha»nı ashıqlıq mazmundaǵı shıǵarmaǵa jatqarsaq, onı bizde Abdimurat, Tóre, Qıyas jırawlar atqarǵan. Dál sonday-aq, ayırım qaharmanlıq mazmunındaǵı dástanlardı baqsılar atqarǵan. Máselen: «Ǵoruǵlı» dúrkinindegi shıǵarmalardı baqsılardıń repertuarınan tabıwǵa boladı. Bul kóbirek sońǵı ásirlerde qońsılas shıǵıs xalıqları tárepinen kirip kelgen shıǵarmalarǵa tán. Jırawshılıqqa qaraǵanda baqsıshılıq keyin payda bolǵan hám tiykarınan otırıqshı turmıs penen tıǵız baylanıslı. Qaraqalpaq dástanların atqarıwshılardıń arasında xalıqqa keń tanılǵan belgili jırawlardıń biri Ógiz jıraw Watan súyiwshilik mazmunǵa hám belgili dárejede tariyxıy tiykarlarǵa iye, el-xalıq, tuwılǵan jerge sadıqlıq ideyalarına tolı xalıq dástanları qaharmanlıq dástan dep ataladı. Qaharmanlıq dástanlar xalıq jırshıları tárepinen muzıka ásbabınıń járdeminde atqarılıp kelgen. Onı atqarıwshılar jırawlar bolǵan. Qaharmanlıq dástanı óziniń dóreliwi hám tarqalıwı boyınsha ulıwma folklorlıq qásiyetlerge iye, al janrlıq ózgeshelikleri boyınsha ulıwma epikalıq zańlılıqlarǵa baǵınadı. Túrkiy xalıqlardıń qaharmanlıq dástanı «Alpamıs», «Qoblan», «Edige» t.b.‚ Qaharmanlıq dástannıń mazmunı tiykarınan batırdıń sırtqı dushpanlar menen gúresi dógereginde rawajlanadı. Onda el-xalıq, tuwılǵan jerdi qorǵaw ideyası sóz etiledi.