Tema: O’zara induksiyali shinjirlar Jobasi: I. Kirisiw 1 Magnit juritiwshi kush 2

2.3 Transformatorlar du’zilisi ha’m islew prisipi.
Transformatordıń oylap shıǵarıwshısı P. N. Yablochkov esaplanadı. Ol 1876 jılda elektr lampası ushın derek retinde dáslepki bar transformatordan paydalanǵan.Transformatorlardan paydalanıw 1891 jılı úsh fazalı transformatordıń konstruksiyası islep shig'ilip, elektr energiyasın úsh fazalı tok sisteması járdeminde uzatıw ámelge asırılǵannan keyin janede kengaydi. Bul elektrlasiriwdin' jedel rawajlanıwına sebep boldı.

Joqaridag'i súwret. Elektr energiyasın transformatorlar járdeminde uzatıw sxeması.
Joqaridag'i suwretde elektr energiyasın transformatorlar járdeminde uzatıw sxeması kursatilgan. Sxemadan kórinip turıptı, olda, elektrostansiyada generator islep shıǵarap atırǵan elektr energiyası transformator Tr 1 járdeminde b kv kernewden 35 kv ge shekem asırılıp, elektr uzatıw liniyasi arqalı bóliwleytuǵın podstansiyaga berilip atır. Ol jerde pasaytiruvchi transformator Tr2 járdeminde kernew 35 kv den 6 kv ge shekem pasaytirilib, qarıydardıń transformatorı Tr3 ga ornatılıp atır. Bunday transformatorlardan bir neshe bolıwı múmkin. Transformator Tr3 járdeminde kernew 6 kv den qarıydar ushın zárúr bolǵan 380/220, 220/127 v kernewlerge aylantırıladı. Kórinip turıptı, olda, elektr energiyası elektrostansiyadan qarıydarǵa jetip kelguncha úsh ret transformaciyalanıp atır. Real jaǵdaylarda transformaciyalaw sanı bunnan da kóp bolıwı múmkin. Elektr energiyasınıń bir tekshede bolǵan
kernew hám tokın basqa tekshe degi kernew hám júzimka aylantırıp beretuǵın statikalıq (háreketleniwshi bólimleri bolmaǵan ) elektromagnit apparatı transformator dep ataladı. Transformatorlar energetikalıq sistemalarda qollanıwınan tısqarı, kúshsiz toklarda isleytuǵın esaplaw mashinaları, avtomatıka, telemexanika, baylanıs, radiotexnika hám televideniya qurılmaları shınjırlarında hám ulıwma, elektr kernewin ózgertirip beriw kerek bolǵan barlıq orınlarda isletiledi.
Transformatorlar atqaratuǵın wazıypasına kóre tómendegi túrlerge bólinedi:
— elektr energiyasın uzatıw hám bólistiriw ushın mólsherlengen úlken quwatlı (úsh fazalı ) transformatorlar ;
— kerekli orınlarda kernewdi keń sheńberde uzgartirib beriw hám dvigatellerdi jumısqa túsiriw ushın mólsherlengen avtotransformatorlar;
— bólistiriw tarmaqları daǵı kernewdi retleb turıw ushın mólsherlengen induksion retlegichlar.
— ólshew ásbapları hám qorǵaw quralların sxemalarǵa jalǵaw ushın mólsherlengen ólshew transformatorları ;
— sabıw, qızdırıw pechlari sınaq, tuwrılaw hám taǵı basqalar ushın mólsherlengen arnawlı transformatorlar.
Transformator túrleriniń kóp bolıwına qaramay, olarda bolatuǵın elektromagnit processler ulıwma uqsawlıqqa iye bolıp, olardıń islew Principi birdey bolıp tabıladı. To’mendegi suwretde bir fazalı eki shulg'amli transformatordıń sxeması hám shártli belgileniwi kórsetilgen. Transformator polat ózek (magnit ótkizgish) 1 den hám eki mıs chulg'amlar 2 den ibarat. Polat ózektiń induksion toklar : esabına qızıp ketiwin kemeytiw maqsetinde ol kalinligi 0. 35-0, 5 mm bulgan elektrotexnik po'lag plastinalardan jıynaladı. Plastinalarning eki tárepine izolyatsion lok surtiladi yamasa olar tiyislishe qızdırıladı. Polat ózek plastinalarni jıynaw tártibi 3- suwretde kórsetilgen. Qatlam plastinalarining jiklarn ústpe-úst túspewligi kerek.
Ústpe-úst túspewligi kerek. Polat ózek magnit shınjırın payda etiw ushın xızmet etedi hám sol sebepli tiykarǵı magnit aǵımı F polat ózek boylap háreketlenedi. Pulat ózektiń mıs chulg'amlar oralǵan bólegi sterjen dep ataladı. Transformatordıń derekke jalǵanǵan chulg'ami baslanǵısh, qarıydarǵa jalǵanǵanı ekilemshi chulg'am dep ataladı. Sol sebepli baslanǵısh chulg'amga (shınjırǵa ) tiyisli shamalar 1 indeksine iye, mısalı, baslanǵısh chulg'amning oramlar sanı bólekalaridagi kernew zanjirdagi tok hám h. k. Sonıń menen birge, ekilemshi chulg'amga tiyisli shamalar 2 indeksine iye, mısalı, hám h. k. Transformatordıń baslanǵısh chulg'amiga berilgen sinusoidal kernew ( = Um sin ωt) tásirinde chulg'amdan ózgeriwshen tok aǵıp ótedi. Bul tok transformatordıń polat ózeginde uzgaruvchan magnit aǵımı (F) ni payda etali. Chulg'amlarning oramların kesip ótip atırǵan bul tiykarǵı magnit aǵımı baslanǵısh chulg'amda ózinduksiya, ekilemshi chulg'amda zsa óz-ara induksiya hádiysesnga qaray tiyislishe ha’m elektr ju’ritiwshi kúshlerdi induksiyalaydi. Usı EYuK larning tásir etiwshi ma;nisleri:
(1)
(2)

Bul jerde f — ózgeriwshen júzimdiń chastotası, Gts; — baslanǵısh hám ekilemshi konturlardıń oramları sanı F — tiykarǵı magnit aǵımı, vb Sonday eken, (1 ) hám (2) ańlatpalardan usıdan ayqın boladı, chastota t hám magnit aǵımı F óz garmas bolǵanda chulg'amlarda induksiyalangan EYuK va lar olardıń oramları sanına proporsional eken, yaǵnıy (3)

Bul koefficient transformatordıń transformaciya koefficiyenti esaplanadı, yaǵnıy
(4)
Usı koefficiyent transformatorǵa berilgen kernewdiń neshe ret ózgeriwin kórsetedi Eger k>1 bolsa, transformator kernewdi tómenletip beretuǵın, eger k<1 bolsa, kernewdi arttırıp beretuǵın esaplanadı. Eger to’mendegi súwret, a de kórsetilgen transformatordıń ekilemshi chulg'amiga nagruzka ulasak, EYuK ( )tásirinde odan tok ( ) oǵada baslaydı. Sonday etip, kernewi tok kúshi bolǵan derektiń elektr energiyası transformator járdeminde kernewi hám tok kúshi bolǵan elektr energiyasına aylantırıp, qarıydarǵa uzatıladı. Transformatordıń derekten (tarmaqtan) alıp atırǵan baslanǵısh quwatı bolsa, onıń qarıydarǵa berip atırǵan ekilemshi quwatı . Eger transformator daǵı quwat ısırapı esapqa alinbasa, , boladı. Baslanǵısh hám ekilemshi shınjırlar daǵı faza jılısıw múyeshlerin shama menen birdey desek, deyiw múmkin. Eger kernewler bir-birleri menen tap EYuK lar sıyaqlı koefficientte boladı desek, transformaciya koefficiyentin tómendegishe qayta jazıw múmkin: (5)

Bir fazalı eki konturli transformator : a—konstruktiv sxeması ; b— principial sxeması.