Tema: Sanaat ka’rxanalarin qarji menen ta’miynlewdin’ ekonomikaliq na’tiyjeligi Mazmuni

Ónim ózine túser bahası jáne onı esaplaw usılları
Ózine túser bahasında kárxana islep shıǵarıw iskerliginiń sapa kórsetkishleri - islep shıǵarıw resurslarınan paydalanıw natiyjeliligi, islep shıǵarıw texnologiyası hám miynetti shólkemlestiriw dárejesi, kárxananı puxtalıq menen hám aqılǵa say júrgiziw faktorları, ónim islep shıǵarıwdı kóteriw sharayatlario'zaksinitopadi.
Ónim ózine túser bahasın esaplawdan názerde tutılǵan tiykarǵı maqset -onı óndiriske sarplanǵan haqıyqıy ǵárejetlerdi tiyisli hújjetlerde waqıtında, tolıq hám isenimli sáwlelendiriw hám de materiallıq, miynet hám finanslıq resurslardan puxtalıq tiykarında, aqılǵa say paydalanıw ústinen qadaǵalawo-rnatish bolıp tabıladı.
Ónim ózine túser bahası kárxana ǵárejetleri túsiniginen parıq etedi. Kárxananıń ónim islep shıǵarıw, satıw hám basqa finanslıq -x o'jalik iskerligi nátiyjesinde júzege keletuǵın barlıq ǵárejetleri ónim ózine túser bahasına kiritilmaydi. Ónimdiń (jumıstıń, xızmettiń) islep shıǵarıw ózine túser bahasına onı tikkeley islep shıǵarıw menen baylanıslı ǵárejetler kiritiledi. Olarǵa tómendegiler tiyisli:
- bevosita materiallıq ǵárejetler;
- bevosita miynet ǵárejetleri;
- ishlab shıǵarıw ózgeshelikine iye tikkeley bolmaǵan ústeme ǵárejetler. Bul ǵárejetlerdiń kóbisin naturada, yaǵnıy dana, kg, metr hám basqa kórinislerde esapqa aparıw hám joybarlaw múmkin. Biraq ónim óndiriske sarplanǵan barlıq ǵárejetlerdi birgelikte esapqa alıw ushın olardı birden-bir ólshem birligine - baha -pul kórinisigakeltirishtalabetiladi.
2. 1-keste Ónim ózine túser bahasınıń tikkeley hám tikkeley bolmaǵan ǵárejetleri quramı

Ǵárejetmoddalari	Ónim tán barılıwı	narxigaolib tárepinen
	bevosita	bilvosita (ústeme) (ustama)
Shiyki zat hám tiykarǵı materiallar (qayta tabıs etilgen chiqitlardan tısqarı )	+
Satıp alınǵan butlovchi bólimler hám yarım fabrikatlar	+
Islep shıǵarıw xarakterindegi jumıs hám xızmetler		+
Texnologiyalıq maqsetler ushın isletilingen janar mayenergiya	+
Islep shıǵarıwǵa tiyisli miynetke aqsha to' lash ǵárejetleri	+
Islep shıǵarıwǵa tiyisli social qamsızlandırıwgaajratmalar	+
Materiallıq bahalıqlar kemisligi hám ónimlerdiń aynıwınan kórilgen záleller	+
Tiykarǵı qurallaramortizatsiyasi		+
Óndiriske tiyisli basqa ǵárejetler		+

Ayırım túrdegi islep shıǵarıw ǵárejetlerin jaratılıp atırǵan ónim ózine túser bahasına tuwrınan -t o'g ri kirgiziw múmkin. Oǵan óndiristegi jumısshılardıń mıynet haqı hám tutınıw etilgen materiallıq resurslar sarpın kirgiziw múmkin. Bunday ǵárejet turiari tikkeley islep shıǵarıw ǵárejetleri dep júritiledi.

Ekinshi bir ǵárejet turiari bir neshe qıylı ónim etiwtiriw processinde qatnasıwı sebepli (mısalı, bir neshe qıylı eginlerge tógin tashigan traktor amortizatsiyasi) olarǵa ketken ǵárejetlerdi sol ónimlerdi óndiristegi qatnasıwına proporcional bólistiriwge tuwrı keledi. Bunday ǵárejetler tikkeley bolmaǵan islep shıǵarıw ǵárejetleri yamasa óndiriske tiyisli ústeme ǵárejetler dep júritiledi.
Ónim ózine túser bahası bir túrdegi ónimdi tikkeley hám tikkeley bolmaǵan islep shıǵarıw ǵárejetlerin sol ónim muǵdarına bolıw arqalı tabıladı :
MT = MX+IX+ST+A+BIX/M
buyerda:
MT-ónim ózine túser bahası, swm;
MX - óndiristiń materiallıq ǵárejetleri, so m;
IX - islep shıǵarıw ózgeshelikindegi miynetke aqsha tólew ǵárejetleri, swm;
ST - óndiriske tiyisli bolǵan social qamsızlandırıw tólewleri, swm;
A - tiykarǵı qurallar amortizatsiyasi, swm;
BIX - basqa islep shıǵarıw ǵárejetleri, swm;
M - ónim muǵdarı, Sentner, dana, kg, tonna hám hakozo.
Kárxanada plandaǵı (biznes-rejede belgilengen) hám haqıyqıy (esabat boyınsha rasında erisilgen) ózine túser bahası esaplab barılıwı múmkin. Bul joybarlastırılǵan islep shıǵarıw ǵárejetlerin rasında erisilgen dáreje menen salıstırıwlaw, artıqsha materiallıq hám miynet resursları sarp etiwlerine yoM qoyılǵan yamasa tejamga erisilgenin anıqlaw hám kelesinde tiyisli juwmaqlar shıǵarıwǵa múmkinshilikberadi.
Plandaǵı ózine túser bahası kárxananıń ámeldegi texnikalıq, texnologiyalıq hám kadrlar potencialı sheńberinde ónim óndiriske sarıplanıwı múmkinshiligı bolǵan ǵárejetlerdiń kutilayotgan maksimal dárejesin sáwlelendiredi. Plandaǵı ózine túser bahası materiallıq resursların jumsaw normaları tiykarında esaplanadı.
Haqıyqıy ózine túser bahası kárxananıń ónim islep shıǵarıw procesin rasında sarplanǵan tikkeley islep shıǵarıw ǵárejetlerin quraydı. Haqıyqıy ózine túser bahası plandaǵı ózine túser bahasınan parıq etiwi múmkin. Eger ol plandaǵı ózine túser bahasınan joqarı bolsa, islep shıǵarıw samardorligining tómenlewinen tómen bolsa, kapital, miynet hám materiallıq resurslardan aqılǵa say paydalanıw nátiyjelerin sáwlelendiredi. Ónim ózine túser bahasın esaplawda tek sol ónimdi islep shıǵarıw menen bog liq ǵárejetler esapqa alınadı. Ónimdi satıw hám islep shıǵarıwdı basqarıw menen bog liq umumkorxona ǵárejetleri ónim ózine túser bahasına kiritilmay dáwir ǵárejetleri esabıgakiritiladi.
Ónim ózine túser bahasın anıqlawda esaplaw obiektlerin biliw zárúrli bolıp tabıladı. Oǵan etilgen ǵárejetlerdi bólek esapqa alıw múmkin bolmaǵanlıgınan, ulıwma islep shıǵarıw ǵárejetlerin esaplaw obiektleri boyınsha to'g ri bólistiriw zárúrli bolıp tabıladı.
Ónim ózine túser bahasına kirgizetuǵın islep shıǵarıw ǵárejetleri ǵárejet elementleri hám elementları boyınsha gruppalarǵa ajratıladı. Bunday gruppalaw :
-joybarlastırılǵan ónim óndiristiń materiallıq hám miynet sarp etiwlerigaehtiyojnianiqlash;
-ǵárejetlerdi ekonomikalıq mazmunına kóre bólistiriw;
-ulıwma islep shıǵarıw ǵárejetleri muǵdarında ol yamasa bul ǵárejet elementleriniń úlesin anıqlaw imkaniyatın beredi.