Tema: Sanaat ka’rxanalarin qarji menen ta’miynlewdin’ ekonomikaliq na’tiyjeligi Mazmuni

Awıl xo jaligida ónim ózine túser bahasın esaplaw boyicha ǵárejet elementları

Kárxananıń qaysı tarmaqqa tiyisliliginen kelip shıǵıp, ónim ózine túser bahasın esaplaw elementları parıq etedi. Mısalı, awıl xojalıǵında ózine túser bahasın esaplaw elementları tómendegishe gruppalanadı :

- qishloq xojalıǵında ónim denerxini esaplawdıń " Óndiriske tiyisli miynetke aqsha tap lash ǵárejetleri", " Óndiriske tiyisli social sugurta ajıratılǵan qarjılari" hám " Tiykarǵı qurallar amortizatsiyasi" elementlarınan tısqarı basqa elementları quramı sanaat kárxanaları ónimi ózine túser bahasın esaplaw elementlarınan parıq etedi.
- " Mineral hám organikalıq o g ıytlar" statyasında eginlerge salınǵan mineral hám organikalıq o'g ıytlar ma`nisi esapqa alınadı. Bunda kárxananıń ózinde ámeldegi organikalıq o'g ıytlar (tezek hám basqa ) olardı islep shıǵarıw ózine túser bahasında, shetten satıp alınǵanları bolsa satıp alıw bahosida esapqa alınadı.
Bul tóginlerdi eginlerge salıw (transportqa júklew, tasıw, túsiriw, sebiw hám basqalar ) bul elementda hákis etpey, tiyisli elementlar boyınsha (miynetke aqsha tólew, tiykarǵı qurallardı saqlaw, jumıs hám xızmetlerva basqa ) esapqa alınadı.
" Osimliklar hám sharba buyımların qorǵawiash quralları" statyasında eginler hám sharba buyımların kesellikler, zıyankeslerden qorǵawiash hám otaqlardan tazalawda isletiletuǵın qurallar : gerbinetsidlar, pestitsidlar, defoliantlar, ximiyalıq hám biologiyalıq qurallar, biopreparatlar, medicinalıq hám dezinfeksiya quralları hám de taǵı basqa qorǵaw quralların satıp alıw menen baylanıslı ǵárejetler óz hákisin tabadı.
Bul qorǵaw quralları menen eginlerge qayta islew ǵárejetleri (sebiw, shańlatish, defolyatsiya qılıw hám basqalar ) bul elementda hákis etpey, tiyisli elementlar boyınsha (miynetke aqsha tólew, tiykarǵı qurallardı saqlaw, jumıs hám xızmetler hám basqalar ) esapqa alınadı. Sharbashılıqta bul elementqa biopreparatlar, medicinalıq hám dezinfeksiya quralların isletiw menen baylanıslı ǵárejetler de esapqa alınadı.
" Ot-jem hám azıq" statyasında sharba buyımların azıqlantirishda isletilingen kárxananıń ózinde etiwtirilgan hám de shetten satıp alınǵan em-ǵawısh hám basqa azıq turiari ma`nisi óz hákisin tabadı. Bunda azıqlardı kárxana ishinde daladan bazaǵa, bazadan buyımlarǵa beriw jayına tasıw ǵárejetleri, sonıń menen birge olardı azıqǵa tayarlaw menen baylanıslı ǵárejetler bul elementda hákis etrnay tiyisli elementlarda (miynetke aqsha tólew, tiykarǵı qurallardı saqlaw, jumıs hám xızmetler hám basqa ) esapqa alınadı.
" Uruglik hám kochat materialları" statyasında ózinde islep shıǵarılǵan hám de satıp alınǵan egiw ushın mólsherlengen urıwlıq hám náller esapqa alınadı. Bunda kárxananıń ózinde jetiwtirilgan urug lik hám náller olardı islep shıǵarıw ózine túser bahası, shetten satıp alınǵanları bolsa satıp alıw bahosida esapqa alınadı. Bul urug lik hám nállerdi egiwge tayarlaw (transportqa júklew, tasıw, túsiriw, egiw hám basqalar ) bul elementda hákis etpey, tiyisli elementlar boyınsha (miynetke aqsha tólew, tiykarǵı qurallardı saqlaw, jumıs hám xızmetler hám basqa ) esapqa alınadı.
" Qayta islew ushın shiyki zat" statyasında kárxananıń járdemshi tarmaqlarında ónimlerdi qayta islewde isletilingen hám jaratılıp atırǵan ónimdiń hasası yamasa strukturalıq bólimlerinen birin quraytuǵın shiyki zat hám materially sarpı óz hákisin tabadı :
- aralash azıq (kombikorma) tayarlawda - dán, dán qospası,
ot onı, suyek onı hám basqa mikro hám mineral qosımshalar ma`nisi;
-digirmanda -bug doy ma`nisi;
- sabzavot hám miywelerdi qayta islewde - palız eginleriler, miyweler, hár qıylı qosımsha hám konservantlar ma`nisi;
- qassobxonada - shoqmaratuǵın sharba buyımları ma`nisi;
- sut ónimleri tayarlawda - sút, sút ónimleri, qumsheker,
vanilin, uyıtqı hám basqa qosımshalar ma`nisi.
" Tiykarǵı qurallardı saqlaw" statyasında naǵız ózi egin yamasa sharba buyımları túrine bólistiriletuǵın, tiykarǵı qurallardıń balans ma`nisinen kelip shıǵıp ornatılǵan normada esaplanatuǵın amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları esapqa alınadı.
Ósimlikshilik tarmog ida isletiletuǵın tiykarǵı qurallardı saqlaw ǵárejetleri bólek egin turiari ónimleri hám tamamlanmagan islep shıǵarıw turiari ózine túser bahasına tómendegi tártipte qosıladı :
-tar qánigeliklashuvdagi tiykarǵı qurallarniki (mısalı, salı o'ruvchi kombaynlar hám paxta teriw mashinaları ) - tikkeley sol egin ónimleri ózine túser bahası ;
-traktorlarniki - olar tárepinen egin turiari boyınsha ishlov kólemine (shártli etalon gektarda ) proporcional túrde;
-topıraqqa ishlov beretuǵın mashinalarniki - egin turiari boyınsha egilgen maydan kólemine proporcional túrde;
-egiw agregatlariniki - egin turiari boyınsha egilgen maydan kólemine proporcional túrde;
-ónimdi o'rib-yig'uvchi kombaynlarniki - egin turiari boyınsha qayta islengen maydan kólemine proporcional túrde;
-mineral o'git soluvchi mashinalarniki - eginlerge salınǵan tóginlerdiń fizikalıq kólemine proporcional túrde;
-bir neshe túrdegi sharba buyımları jaylastırǵan ımaratlarniki - hár bir sharba moli turining bınada iyelegen jayı kólemine (metr kvadratda ) proporcionalravishda;
-bir túrdegi sharba buyımları jaylawlastırǵan ımaratlarniki - to'g ridan -tuwrı sol sharba buyımları ózine túser bahasına alıp barıladı ;
-ónimlerdi saqlaw bazalariniki - hár bir ónim turining bazada iyelegen maydanı kólemine proporcional túrde.
" Jumıs hám xızmetler" statyasında kárxanaǵa basqa kárxana hám shólkemler tárepinen kórsetilgen islep shıǵarıw xarakterindegi jumıs hám xızmetler ushın aqsha tólew ǵárejetleri, sonıń menen birge kárxananıń járdemshi islep shıǵarıw bólindileri atqarǵan jumıs hám xızmetlerdiń ǵárejetleri sáwlelendiriledi.
Járdemshi islep shıǵarıw bólindilerine at -arava, júk avtotransportı, traktorlar tárepinen atqarılatuǵın júk tasıw jumısları, remontlaw ustaxonasi, ónimlerdi qayta islew bólindileri (digirman, moyjuvos, palız eginleri hám miywelerdi qayta islew uexlari, azıq tayarlaw sexi) hám basqalar kiritiledi.
Ónimdi qayta isleytuǵın járdemshi bolinmalarning texnologiyalıq processlerdi (shiyki zattı juwıw, qaynatıw, sherbet hám duzlıq tayarlaw, quwırıw, qızdırıw, usaqlaw, keptiriw hám taǵı basqa ) támiyinlewge sarplaytuǵın yoqilgi, elektr, gaz, suw, sonıń menen birge ónimdi muzlatkichlar hám basqa tárzde saqlaw ǵárejetleri de bul elementda sáwlelendiriledi. Bul elementqa sırtqı subyektlar tárepinen awıl xojalıǵı jumısların (er aydaw, yerni egiwge tayarlaw, eginlerdi egiw, topıraqqa qayta islew, o'g ıyt salıw, ximiyalıq qorǵaw quralları menen qayta islew, ónimdi o'rib-yig ib alıw, bazalarǵa tasıw, veterinariya hám zootexnika xızmetlami kórsetiw hám basqalar ) orınlaw, túrli xızmetler kórsetiw, tiykarǵı hám járdemshi islep shıǵarıwdı materiallıq resurslar, suw, gaz, ıssılıq hám elektr energiyası menen támiyinlew ǵárejetleri de kiritiledi.
" Sharba buyımlarinmg nobud bolıwınan yoqotishlar" statyasında o'suvdagi hám jemisdor sharba buyımları, qus, jumıs haywanları, pal hárreleriniń nobud bolıwınan kóriletuǵın joytıwlar (ayıpkerlerden udiriladigan hám tábiyǵiy apatlar nátiyjesinde nobud bolǵanlardan tısqarı ) sáwlelendiriledi.
" Basqa ǵárejetler" statyasına joqarıda keltirilgen elementlarda hákis etpegen, biraq óndiriske tiyisli bolǵan tómendegi basqa ǵárejetler kiritiledi:
-islep shıǵarıwdı shiyki zat, materiallar, janılgi, energiya, instrument, úskeneler hám basqa miynet quralları hám buyımları menen támiyinlewxarajatlari;
-shetten qosılǵan kárxanalar tárepinen ámelge asırılǵan kárxananıń tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarini jumıs jaǵdayında saqlaw ǵárejetleri (texnikalıq kórik hám qaraw, ortasha, ámeldegi hám jetilisken ońlaw ǵárejetleri);
-islep shıǵarıw iskerligine tiyisli tiykarǵı qurallardı ámeldegi kireyge alıw menen bog liqxarajatlar;
-islep shıǵarıw ózgeshelikiari menen baylanıslı miynettiń normal sharayatları hám texnika qawipsizligin támiyinlew ǵárejetleri;
-islep shıǵarıw jaraları sebepli miynet qábileti joǵalıp ketiwi munasábeti menen tiyisli kepillikli organlardıń qararları tiykarında hám qararlar isizno etetuǵın pensiyalar ;
-eginler, sharba buyımları hám islep shıǵarıw quralların májburiy sugurtalash ǵárejetleri;
-yonginga qarsı, egislikler, tiykarǵı qurallardı qorǵaw ǵárejetleri;
-jumısshılarǵa biypul beriletuǵın arnawlı kiyim - bas (xalat, sırımaq, etik, aljapqısh hám basqa ), azıq - awqat ǵárejetleri;
-buyımlardıń tagini qurǵaqlaylawǵa sepiladigan sabanlar, qırındılar hám basqa material ǵárejetleri;
-fermalar átirapın diywal menen tańıw, sharba buyımları ushın jazǵı qasnaqvaotarlarqurish ǵárejetleri;
-islep shıǵarıw áhmiyetine iye basqa ǵárejetler.
Awıl xo'ligida jetiwtirilgan ónimler ózine túser bahasın esaplaw menen birge, avtotransport, traktorlar hám jumısshı haywanlar tárepinen orınlanǵan jumıslar ózine túser bahası da esaplanadı. Bunda avtotransport atqarǵan jumıs tonna - kilometrde, haydov traktorlari atqarǵan jumıs shártli etalon -gektarda, atlarniki at - kúninde esapqa alınadı. Sonıń menen birge, bir gektar erdagi bir ónim túrin islep shıǵarıw ózine túser bahası, bir bas sharba molini kútimlew ózine túser bahası da esaplanıwı múmkin.
Hár bir kárxana ushın ónim ózine túser bahasın tómenletiw múmkinshiliklerin ızlep tabıw ekonomikalıq nátiyjelililik kózqarasınan zárúrli esaplanadı. Sebebi, ónim ózine túser bahası qanshellilik arzan bolsa, sonshalıq kárxana alatuǵın payda muǵdarı asıp baradı.
Keyingi jıllarda islep shıǵarıw processinde tutınıw etiletuǵın resurslar hám de xizmet kórsetiw kárxanaları jumıs hám xızmetlerin bahalarınıń tez pát penen asıp barǵanlıǵı ónimler ózine túser bahasınıń da qımbatlasıp ketiwine sebep bolıp atır. Bul jaǵday kóbinese kishi isbilermenlik kárxanaları etiwtirayotgan ónimlerdi zálel menen satıwına sebep boMadi. Sol sebepli kúshli básekine tiykarlanǵan munasábetler sharayatında kishi isbilermenlik kárxanaları aldında ónim ózine túser bahasın hár tárepleme tómenletiw yoMlarini ızlep tabıw wazıypası turadı.
Ónim ózine túser bahasın tómenletiw yoMlari tómendegilerden ibarat boMishi múmkin:
- ishlab shıǵarıwǵa joqarı ónimli, isenimli hám arzan islep shıǵarıw quralların engiziw;
- asosiy aylanba fondlardan aqılǵa say hám nátiyjeli paydalanıw ;
- ishlab shıǵarıwdıń material sıyımlılıqın kemeytiw hám
puxtalıqqa erisiw;
- mashina hám texnikalerdiń kúnlik hám jıllıq jumıs unumini bearish;
- resurslarni tejovchi hám chiqitsiz texnologiyalardan keń paydalanıw ;
- ishlab shıǵarıw hám miynetti shólkemlestiriwdiń aldıńǵı formalarınan
paydalanıw ;
-miynet ónimliligin asırıw ;
- mahsulotlar sapasın asırıw hám nobudgarchilik, joytıwlarǵa jol
qoymaw ;
- qishloq xojalıǵında eginler zúráátliligi hám sharba buyımları jemisdorligin i asırıw hám basqalar.