Tema: Tariyxiy atamalardıń sózlikler toplamın islep shıģıw. Jeke toponimikanıń uyreniliwi. Reje

Xalıq múlki bolǵan geografiyalıq terminler
Xalıq múlki bolǵan geografiyalıq terminlerdi ilimiy derekler tiykarinda izertlew, olardin payda boliwi qáliplesiwqásiyetlerin úyreniw, saralaw hám klassifikaciyalaw, jetilisken kartasın júrgiziw hám de geografiyalıq terminlami ilimiy hám oqıw ádebiyatlarǵa kirgiziw principlerı menen tanıstırıwdan ibarat..

Tayansh sóz dizbegi hám atamalar : Milliy termin, geografiyalıq termin, baynalminal terminler, taponimik termin, awdarma etilgen terminler, geomorfologik, litologik, gidrologik, floristik hám faunistik, etnonimik, oykonimik tapoterminler.Toponimika pánniń rawajlanıwda jetilisken uyrenilgen hám ilimiy tiykarlanǵan xalıq geografiyalıq terminlerniń áhmiyeti juda úlken. Xalıq geografiyalıq terminleri ádewir ulken informatsion (informaciya ) potencialǵa iye bolǵanlıǵı sebepli, filologlar da, geograflar hám tariyxshilar da, olar menen qızıǵıwshılıq boladı. Ilimiy toponimik ádebiyatlarda termin sózi - latin tilinen alingan shegara, shek sıyaqlı mánislerge iye dep aytılǵan. Basqasha aytqanda, ol insannıń ómiri, iskerlik yamasa biliminiń qandayda bir tarawına tiyisli arnawlı bir túsiniktiń basqa túsinikler menen qatnasın ańlatiwshı sóz yamasa sóz birikpesinen ibarat.Belgilengen sıyaqlı, terminlerdin anıqlıǵı, jetiliskenligi pánniń rawajlanıwın málim tárepten belgilep beredi. Xalıq geografiyalıq terminleri járdeminde waqıya -hádiyselaming sebep hám aqıbetlerin tez hám anıq ug'ıb alıw múmkin, sebebi terminlerde olardıń ıqsham xarakteristikası sáwlelengen. Terminler ulıwma tutınıw sózlerinen anıq bir mánisti ańlatıwı, emotsionallik ózgeshelikke iye emesligi sıyaqlı belgiler menen parıq etedi. Olar qısqa, ıqsham, anıq mánisli, shıńǵırlaytuǵın, aytılıwda ańsatligi menen bólek ajralıp turadı. Usınıń nátiyjesinde, geografiyalıq terminler kóp qollanıladı hám uzaq múddet saqlanıp qaladı.

Geografiyalıq terminlerdi shártli túrde ilimiy, xalıq (jergilikli), baynalminal, taponimik hám awdarma terminlerge bolıwı múmkin. Milliy terminler qandayda bir millettiń kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde hám ilimiy ádebiyatlarında turaqlı orın alǵan hám de usı millet wákilleriniń kopshiligi túsinetuǵın terminler bolıp tabıladı. Uzbek milliy xalıq geografiyalıq terminlerge taw, tegislik, kol,say, jıra, oypatlıq, jar, shıń, úńgir, sel, bult, jawın, qar; qulama qar, shıgarlıq hám basqalar mısal boladı. Jergilikli terminler tek málim aymaqta tarqalǵan, olar kóbinese jergilikli dialektga tán bolganligi sebepli, areali sheklengen hám basqa regionda jasawshı xalıq tusinbesligi múmkin. Mısalı, Xorezm dialektindegi yop, arna, zayak, xariq, salma, jarma terminleri, Qashqadárya hám Surxondaryo wálayatiari tag'lı jerlerde gaza, aqır-ayaǵı, xovar sıyaqlı terminler ushraydı.
Baynalminal terminler basqa xalıqlar tilinen ózlesken bolıp, olar kópshilik xalıqlarda birdey qolanıladı. Buǵan pán atı geografiya, lyoss, geyzer, vulkan, kvarts, delta, artezian, ciklon, antitsiklon, kristall,fyon, kondensatsiya, yadro hám basqalar mısal boladı. Awdarma terminlerge suw sarpı, dárya bası, quyar jayı, qıraq boyı, suvayirg'ich, háwiz sıyaqlı terminlerdi mısal keltiriw múmkin. Qánigelerdin tán alıwınsha, atamanın kópshiligine geografiyalıq terminler tiykar bolǵan.

Arnawlı bir aymaqta tarqalǵan hám atawda qoilaniladigan túrleri bolsa jergilikli geografiyalıq terminler dep júritiledi. Maǵlıwmatlarǵa bay bolǵan jergilikli geografiyalıq terminler kóp ásirler dawamında qánigeler dıqqatın ózine tartıp kelgen. Jergilikli geografiyalıq terminlerdin payda bolıwında xalıqtıń xojalıq iskerligi, tariyxı, materiallıq mádeniyatınıń qásiyetleri hám de oazistiń tábiyiy ortalıǵı hám geografiyalıq sharayatı bólek áhmiyetke iye.

Geografiyalıq terminler túrli dáwir ilimpazların ózine tartqan. Mısalı, Abu Rayhon Beruniy (XV ásir), Mahmud Koshg'ariy (XI ásir), Zahiriddin Bobur (XV ásir) o 'z dóretpelerinde xalıq geografiyalıq terminlerinen keń paydalanilgan. Keyingi dáwirlerde geografiyalıq terminler qánigeler tárepinen arnawlı izertlew etildi. Rossiyada LS. Berg, E. M. Murzaev, Ozarboyjonda – R.Yuldashev, Tájikistonda A.Z.Rozenfeld, Kirgizstanda –R.Umurzqov, Turkmanistonda - M. Geldixanov, Ózbekstanda –H.Hasanov, S. Qoraev, T. Nápesov, M. Mirakmalov sıyaqlı toponimist ilimpazlar geografiyalıq terminler menen bólek shuǵıllanıwǵan. Mısalı, M.Mirakmalov xalıq tábiyiy geografiyalıq terminlerin, Q. Quwanıshlıov bolsa Junubiy Ózbekistan rerefini bildiriwshi ózbek xalıq geografiyalıq terminlerin arnawlı izertlew etildi. Anigiraq aytıw kerek, kóplegen toponimlerdiń itimaligin anıqlawda geografik terminleri zárúrli áhmiyetke iye boladı. Qánigelerdiń aytiwinsha, geogalik terminleri itimaligin anıqlawda geografiyalıq terminleri bilgir qolında bahasız derek esaplanadı. Ataqlı geograf, T.M.Murzaevtin toponimika salasındaǵı dóretpelerinen eń xalıq geografiyalıq terininlerge arnalǵan. Joqarıda belgilengen sıyaqlı, alım tárepinen eki jildli « Словарь народных географических терминов » atlı fundamental shıǵarması baspadan shıǵarılǵan.
Xalıq tábiyiy geografiyalıq terminlami arnawlı izertlew etken geograf alım M. Mirakmalov toponimik terminlami bólek ajıratıp kórsetken. Alımdıń jazıwısha, jay atları quramında qatnasıp, olar ańlatpalaǵan ob'ektti bildiriwshi sózler (turdosh atlar ) taponimik terminler (tapoterminler)dep ataladı. Olar jay atları quramında bir neshe kóriniste ushraydı :
a) Toponimik termin qosımsha sózlersiz jay atına aynalǵan.
(Qamar, Ílayqa, Toqay, Kotal ).
b) Toponimik termin qosımshalar menen toponim payda etgen.
(Jıralı, Soyliq, Taskesgen, Damariq... ).
v) Toponimik terminler jup halda geografiyalıq atqa aynalǵan.
(Jarbuloq, Jartube, Aydarkol, Arnasoy... ).
G) Toponimik terminler toponimler quramında (Jumabozor, Ellikqal'a, Sultanravot... ).
Toponimik terminler barlıq tillerde tákirarlanadı. Bul haqqında H. Hasanov sonday jazǵan : «Egerde 10 tiykarǵı tildi biletuǵın kisi kartadaǵı atama sol tillerge awdarilip oqisa, kóbisi qala,taw/dárya hám ko'llerdiń atları derlik bir mániste ekenin kórip ruxsız pir bo'lar edi». Mısalı, dárya, suw — jayhun, ob, ganga, reka,missi, rioxe, yamasa... Taw - jabal, kóh, shan, montana, syerra, monte,vald... hám taǵı basqa.M. Mirakmalov toponimik terminlami o czi ańlatpalayotgan ob'ektlerge qaray tómendegishe gruppalastırǵan :
1. Geomorfologik topoterminler (ag'ba, bel, do'ng, jazı, jar, ko'tal,ort, ernek, oshuv, jıra, jıra, baraz hám basqalar ).
2. Litologik topoterminler (tas, qum, maydalanǵan tas, altın, gúmis hám basqalar ).
3. Gidrologik topoterminler (arna, salma, bulaq, dárya, yop, kom,qudıq, suw saqlaǵısh hám basqalar ).
4. Floristik hám faunistik topoterminler (badam, tal, terak, tut, jiyde,qaraǵash, alma, o 'rik, túye, barı, g 'azol hám basqalar ).
5. Oykonimik topoterminler (kat, awıl, awıl, deha, máhelle,gúzar, kóshe hám basqalar ).
6. Etnonimik topoterminler (qipchoq, nay qadaǵan, qońırat, qırıq, juz, qangli, arab,tajik ; qirǵiz, qazaq hám basqalar ).
7. Túrli topoterminler (ob'ekttiń qásiyetlerin ańlatiwshı terminler: tárepi, ornı -jayi, kólemi, reńi hám basqalar ).
Anıgıraq aytıw kerek, geografiyalıq terminlami jıynaw hám tártipke salıw talay mashaqatlı jumıs, lekin olardı úyrenmaslik múmkin emes. Sonıń ushın, respublika aymaǵındaǵı jergilikli geografiyalıq terminlami anıqlaw,olardi klassifikaciyalaw, lugatini dúziw áhmiyetli másele esaplanadı.
M. Mirakmalov o'zbek xalıq (jergilikli) geografiyalıq terminlaming bir neshe dáreklerin de bólek ajıratıp korsetgen. Áyyemgi qol jazbalar, tariyxıy -shıǵarmalar, xalıq awız-eki ijadi, úrp-ádetler usılar gápinen bolıp tabıladı. Terminlerdiń taǵı bir dáregi - ilimiy ádebiyatlar esaplanadı. E. Murzaev (1959, 1984), H. Hasanov (1964), S. Qoraev,P. Ǵulomov hám R. Rahimbekov (1979 ), Mirortiq Mirabdulla ulı (1992), P. Ǵulomov (1994) laming túsindirme sózlikleri baspadan shıǵarılǵan.
Qánigelerdiń anıqlawısha, hind-evropa tillerge qaraǵanda turkiy tillerde kopshilik toponimler jergilikli geografiyalıq terminler qatnasinda payda bolǵan. Bunı turkiy xalqlaming jasaw tárizi tikkeley olardı o 'rab turǵan tábiyaat menen bekkem baylanıslı bolǵanlıǵı menen anıqlama beriw múmkin.
Keybir jaǵdaylarda bolsa qosımsha sózlersiz de jergilikli geografiyalıq terminler taponim payda etgen. Mısalı, Jizzaq wálayatı aymaǵında qamar, dawıl, og'ar, ılaylı, qayırma, qorǵaw, boz, toqay,ko'tal sıyaqlı jergilikli geografiyalıq terminler xalıq punktleri atları formasında da ushraydı. Bunday terminler quramındaǵı yamasa arqa qosimsha (sapa, san, affiks ) toponimikanıń tejalish nizamlıqına kóre tusib qalǵan.
Har bir pán rawajlanıwı dawamında túrli rawajlanıw basqıshların basıp ótedi. Onıń ushın jamiyalda zárúrli sharayat, lalab hám mútajlik payda bolıwı. bekkem ilimiy tiykar jaratılıwı shárt. Geografiyalıq atlardı úyrenetuǵın pán -taponimika da barlıq rawajlanıw basqıshlardı basıp ótip, bólek ilimiy jónelis retinde XX ásir basında qáliplesti hám o'tgan dáwir dawamında ilimiy hám ámeliy tárepten zárúrli áhmiyetke iye pánler qatarından orın iyeledi.
Toponimikanıń izertlew obiekti bolǵan geografiyalıq at serqirra bolmıs, hádiyse hám waqıyalar boiib, ayırım social hám gumanitar pánlerdiń de izertlew sheńberine kiredi. Álbette, hár qaysı pán óziniń ózgesheligi hám mánisine kóre hám hár qanday izertlewshi o 'z qánigeliginen kelip cliiqib jay atınıń izertlew hám analiz etedi.
Toponimika birinshi náwbette geografiyanıń ámeliy mútajlikleri tásirinde payda bolǵan. Sebebi, onıń organıw obiekti bolǵan toponim - geografiyalıq ortalıqtıń jemisi retinde.geografiyalıq obiektlerdi bir-birinen parıqlaw ushın xızmet etedi. Bunnan tısqarı, geografiyalıq atlar kartanıń zárúrli elementi hám informaciya dáregi retinde geografiyalıq ortalıqtıń ayriqsha qásiyetlerin hákis etip. insan hám geografiyalıq obiekt arasında baylanistiriwsh wazıypasın oteydi.
Sonday eken, jay atınıńń tiykarǵı waziypası hám bas inaqsadi -málim bir geografiyalıq obiekt ornın anıq belgilewden ibarat.
Toponimika sociallıq pán deyiwge de tiykar bar, sebebi geografiyalıq at da sóz hám ol til nizamlıqlarına boysunadı.
Sonlıqtan jay atlari jámiyet tariyxı menen de bekkem baylanıslı, olarda arnawlı bir tariyxıy waqıya-qubılıslar sáwlelengen.
Geografiyalıq obiektlerge qanday at beriw, bárinen burın jámiettiiń arnawlı bir basqısh daǵı mútajlik lari menen belgilenedi. Sonlıqtan isenim menen aytıw múmkin. eger taponimikaning metodologik tiykarın geografiya tashkil qilsa. ol jaǵdayda tariyx - waqıttaǵı shártli belgisi, filologiya - hár ekewin leksik ańlatpası bolıp tabıladı.
Sonday etip, kompleksli ózgeshelikke iye bolǵan geografiyalıq atlar haqqındaǵı pán toponimika - áne sol ush mámleket hám millet atı menen atalatuǵın - geografiya. tariyx hám filologiya pánlerdiń " simbioz'i bolıp tabıladı. Toponimika ótken ásirdiń ekinshi yarımınan baslap tez pát biIan rawajlandi. Buǵan álbette, pánniń ishki múmkinshilikleri hám " shegaraviy” pánler menen uyqaslasıp. ilimiy-izertlew jumısların aqılǵa say uyımlastırıwı sebep bolǵan. Sonday eken túrli pánlerdiń óz-ara tásiri bul - nızamlı process Ilimiy-izertlew jumısları da áyne bir
neshe pánler mápleri tutasǵan orında nátiyjeli rawajlanıp atır. Geografiyalıq atlardı uyreniwshi toponimika - áne sonday pánler taypasına kiredi.

Hár qanday geografiyalıq at - bul dunyani ańǵarıw jemisi,arnawlı bir bir aymaqtaǵı adamlardıń kúndelik hawati tunmish tárizi, mádeniyatı. úrp-ádetleri óz ańlatpasın tapqan.

Sonlıqtan, social zárúral jemisi bolǵan atlar insaniyattı geografiyalıq nuihitdagi obiektiv hádiyse-waqıyalardı qanshellilik ańlap alıw procesin ózinde sawlelenedi. Bul process álbette kisilerdi social iybeli milliy hám ruwxıy qádiriyatları, jergilikli xalıqtı etnik quramı, migratsiyasi til tariyxı hám de olardı qorshap turǵan tábiyiy-geogralik ortalıq menen bekkem baylanıslı. Ózbekistan Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev aytıp ótkeni sıyaqlı. "... mámleketimiz bay tariyxı, lining ayrıqsha mádeniyatı hám milliy qádiriyatların keń targ'ib qılıw ushın zárúr ortalıq hám shárt-shárayatlardı jaratılıwmasımız kerek. Áne sol wazıypanı sheshiwde túrli sabaqlıqlar jaratıw. olardı baspadan shıǵarıw hám finanslıq támiynlewde saldamlı tosıqlar bolmawi kerek”.
Tpponimikani qaysı pánler qatarına kirgiziw kerek, degen tartıs uzaq dawam etdi.
Toponimika qalalar, awıllar, dáryalar, kól, togiar sıyaqlı geografiyalıq atlardı, olardıń kelip shıǵıwın, tariyxın úyrener eken, bul pán filologlarǵa da, tariyxchilarga da bay ilimiy material beredi.
Geografiyalıq atlar, yaǵnıy taponimlar til sózlik quramınıń bir bólegi bolib, til nizamlıqlarına boysunadı. Álbette, sózdi filologiya — lingvistika páni úyreniwi kerek. Sonday eken, toponimika ataqlı atlardı úyrenetuǵın onomastika pániniń bir bólegi bolıp, filologiya pánleri qatarına kiredi.
Ekinshi tárepden, geografiyalıq atlar kartanıń eń zárúrli elementi retinde qandayda mámleket yamasa úlke tábiyaatınıń qásiyetlerin sáwlelendiredi. Áne sol kózqarastan taponimikani geografiyalıq pánlerjumlasiga kirgiziw múmkin.
Usınıń menen birgelikte, jay atları jámiyet tariyxı menen bekkem baylanıslı. Jaylarǵa qanday at beriw áwele jámiettiiń arnawlı bir basqısh daǵı mútajlikleri menen belgilenedi. Jay atları tariyxın bilmasdan turıp toponimika menen shuǵıllanıw kutilgan nátiyjeni bermeydi. Áne sol sebepli de toponimika tariyx pánleri qatarından orın aladı.
Sonday eken, taponimika ush úlken tarawdıń: filologiya, geografiya,tariyx aralıǵindaǵı fan bolıp tabıladı. Sol sebepli toponimikanıń ádewirgine faktlari xarakter tárepten túrme-túr bolǵan lingvistik, tariyxıy hám geografiyalıq material tartılǵandagina tuwrı anıqlama berb beriliwi múmkin.
Kórinip turıptı, olda, qandayda -bir geografiyalıq yamasa bir gruppa atınıń kelip shıǵıwı hám tariyxın múmkin shekem anıqlaw túsintirip beriwdi maqset etip alǵan toponimik izertlew ańsat jumıs emes, bálki ádewir waqıt hám de úlken kúsh talap etedi.
ÓZBEKISTAN TOPONIMIYASI
Geografiyalıq atlar arnawlı bir aymaqta bóleklengen halda emes, bálki sol aymaq menen, ondaǵı tábiyiy-tariyxıy hám de sociallıq-ekonomikalıq sharayatlar menen bogiiq halda o'iganiladi. Áyne waqıtta aylana daǵı aymaq,úlke alem tábiyaatı, tariyxı hám de taponimiyasi da esapqa alınıwı kerek.
Sebebi geografiyalıq atlar uzaq dáwirler jemisi bolǵanı sebepli waqıt ótiwi menen azı-kóbi formaan hám mazmunan ózgeriwi, xalıqlardıń kóship júriwi nátiyjesinde bolsa bir orından ekinshi bir jayǵa ótip qalıwı múmkin.
Toponimler til sózlik fondiniń bir bólegi, biraq olar sózlik quramındaǵı basqa sózlerden uzaq waqıtqa shekem ózgermeytuǵınnan turıwı menen parıq etedi.

Tutınıwdan pútkilley shıǵıp ketken yamasa kishi bir aymaqta ushraytuǵın sózler kóbinese geografiyalıq atlar formasında saqlanıp qalǵan boiadi. Burınları keń tutınıwda bo'gan bulan(los), doIta (betlon), xameleon (xameleon), kish (sobol) sıyaqlı haywan atları, baraz (taw tepasidagi kishilew tegis maydansha ),bo'ktar (taw etagi), qoi (say), qasaba (qalasha ), qara suw (bulaq suwı ), chordara (qarawıl budkasi), hisor (qo'rg'on), tórtko l (áyne-chordevor) «shahar wayranasi» sıyaqlı geografiyalıq atamalar házirgi dáwirde Uzbekstanda pútkilley isletilmaydi yamasa kishi-kishi aymaqlardagina saqlanıp qalǵan. Biraq bul sózlerden dúzilgen taponimlarni tapsa boiadi. Áne sol sebepli de jay atları tildiń túrli tariyxıy dáwirler degi sózlik quramın úyreniwde qımbatlı derek esaplanadı.

Ózbekistannin geografiyalıq atları, yaǵnıy taponimiyasi Orta Aziya taponimiyasining bir bólegi esaplanadi. Orta Aziyadaǵı geografiyalıq ataming tiykarǵı bólegin házirgi ózbek, turkpen, qirgiz, qaraqalpaq, qazaq hám de tájik tilleri járdeminde ańsatǵana túsiniw múmkin.
E. M. Murzayev belgilegeni sıyaqlı, toponimler házirgi basqarıw yamasa etnografik shegaralami tán almaydı. Bunıń mánisi mınada,tájikshe taponimlar Ózbekiston, Turkmenistan hám Kirgizstan aymaqlarında, ózbekshe hám qırǵıshzcha atlar bolsa Tadjikistan kartasında da málim muǵdarda bar.
Orta Aziyaǵa turkiy xalıqlar kelmasdan aldın, házirgi Ózbekiston aymaǵındaǵı oazislerde jasaǵan jergilikli xalıqlar hám qáwimler-Xorezmiylar, sug'diylar Choch (Tashkent) átirapları hám de Ferǵana oypatlıqsı (áyyemgi Parkan) xalqı saklar (formaar) ózbeklaming eń áyyemgi áke-babaları esaplanǵan hám arqa Iran tillerinde sóylewganlar.
Sonday etip, Ózbekiston aymaǵında Iransha atlar substrat toponimler, yaǵnıy ózbekler tárepinen assimilyatsiya etilgen túpkilikli atlar esaplanadı. Samarqand, Xorezm, Jizzaq, Qo'qon, Pishag'ar, Baǵıston sıyaqlı kóp sanlı áyyemgi atlar áne sonday substrat taponimlar bolıp tabıladı.
Greklerdiń Orta Aziyaǵa kirip keliwi taponimiyada qandayda bir sezilerli ız ılayıqmaǵan. Tadjikistan daǵı Iskandarko'l atınıńń Iskandar Zulqamayn atına hesh baylanısı joq. Mısalı, Bobur bul ko'lni tilge alǵanda onıń qandayda -bir atınıń keltirmeydi. Bunnan tısqarı, Iskandar, Iskandarariq, Iskandar dárya, Iskandarquduq sıyaqlı taponimlar ádewir ushraydı. Tariyxchi A. Muhammadjonovning atap ótiwishe, Ózbekistonda Iskandar atlı qudıqlar ádewir bar. Xalıq bul qudıqlarini Makedoniyalıq Iskandar atı menen baylanıstıradı.Tiykarınan bul ataming kópshiligi keyingi payıtlarda payda bolǵan.
Mısalı, Tashkent qasındaǵı Iskandarariq xalıq arasında Iskandarto'ra laqapı menen ataqlı bolǵan patsha Rossiyasınıń knyazi Nikolay Nikolayevich atı menen málim.
Turkistonda arablarning uzaq dáwir dawamında húkimranlıq etiwi jay atlarında óz sawleleniwin tapqan. Bunda arab tiliniń kórkem ádebiyatqa baylanıslı til bolıp xizmet etiwi úlken rol oynaǵan.
Arabsha atlar arasında áwliyeler, payǵambarlar hám hár túrlı diniy ıqtıqatlar menen baylanıslı bolǵan atlar bólek orın tutadı. Arablar zamaninen qalǵan taponimlarning eń kóp sanlısı Kárwan saraylar bolıp tabıladı. Arablar ózleri basıp alǵan orınlarda áskeriy punktler — kópden-kóp kárwan saraylar (ribotlar) qurǵan. Mısalı Buxara biqinidagi Boykand (Paykand) qasında 1000 den artıq kárwan saray boigan. Bul kárwan saraylarda turkiy xalqlaming hújimlerine qarsılıq kórsetetuǵın áskerler turǵan. Kárwan saray atlı taponimlar Ózbekistan aymaǵında házir de kem emes. Mısalı, Patsha Rossiyasınıń áskeriy alımı N. F. Sitnyakovskiyning 1899 yilgi «Dizim»ida Zarafshon oypatlıqsınıń tek Buxara bóleginde Biyikrabot, Beshrabot, Jetirabot, Jarrabot,Degenrabot, Kaltarabot, Úlkenrabot, Oltirabot, Oqrabot, Toshrabot,Shańrabot, Chorrabot, Tereńrabot, Qotırrabot, Qosrabot, Kárwan saray,

Kárwan sarayi o'zbek, Kárwan sarayimulla, Kárwan sarayı Yusuf, Sortrabot, Jańarabot sıyaqlı 160 tan artıq awıl, bunnan tısqarı, sol awıllar atı menen atalǵan bir neshe on salma belgilengen. Sonıń menen birge, bap (bobil),dárya, tal (tóbe), meshit (machit), medrese sıyaqlı arab atamaları geografiyalıq atlar quramında kóp ushraydı.

Sonı da aytıw kerek, tiykarınan arabsha sonda da turkiy xalıqlar tilleriniń sózlik quramınan orın alǵan bul sıyaqlı sózlerden quram tapqan toponimlerdi turkiy atlar deyiw tuwrı boladı.
Turkiy geografiyalıq atlar Ózbeistondagi taponimlarning tiykarǵı bólegin quraydı. Lekin, ózbekshe geografiyalıq atlardıń kóbisi keyingi ásirlerde payda bolǵan.
Usınıń menen birge Orta Aziyada, atap aytqanda, Ózbekistonda arablardan aldın payda bolǵan atlar da bar. Mısalı, Narshaxiyning «Buxara tariyxı» kitabında tilge alınǵan bir qansha atlar Buxara átiraplarında házirgi kúnlerde de ushraydı. Shopurkon, Romitan, Karmana, GHjduvon, Ishtixon sıyaqlı áyyemgi salma hám de awıllar áne usılar gápinen.

Ózbekistan tárepleriniń grammatik qásiyetleri tuwrisinda sonı da aytıw kerek, tuponimlaming kóbisi eki hám úsh komponentten dúzilgen. Bóz, Yom, Shoq Pop sıyaqlılar bir komponentli elliptik, yáni qısqargan toponimler bolıp tabıladı. Antropotonimlar, ásirese, etnotoponimlar da bir komponentli bolıwı múmkin. Qo'nǵirot, Chinoz, Bo'yovut, Beruniy, Navaiy áne sonday atlar gápinen. Basqa turkiy toponimlar sıyaqlı, ózbekshe tuponimlar arasında da peyil formaları keń tarqalǵan. Kúygenyor, Qolǵan Sır, Qolǵan Chirchiq, Shomurot yorgan. Peyiller mikrotoponimlar torkibida ásirese, kóp ushraydı : Ǵajiruchti, Takasakragan, Qatıqto'kildi hám taǵı basqa ozbekshe tuponimlerda geografiyalıq akema (indikator, nomenklatura akema, turdosh sóz ) tuponim aqırında, anıqlawshı esha sóz basında keledi: Tashkent, Xatkercho'1, Dahqonobod, Oyoqquduq hám taǵı basqa. Geografiyalıq atlar, ásirese, mikrotoponimlar bázan butun-bir gáplerden ibarat boiadi: Qozoqoldi kalonyuqori, Qozoqoldi kalono'rta, Mulla Xoraning jeri, Joldastıń o'ti yiqilgan (qoya) hám taǵı basqa. Boshqird uimi J. G. Kiekboev ana sonday tuponimlarga Isenim Mulla beshen sofkan — «Mulla Isenim pishen chopgan (er ) » dagan tuponimni mısal etip keltiredi. Bul mısallar A. v. Nikonovning «Mikrotoponimlar otoqli otlar menen turdosh sózler órtasida aralıq poziciyanı iyeleydi» dagan pikirin tastıyıqlaydı. Ózbekshe toponimler arasında suffiksli toponimler da bar. Biroq ózbekshe tuponimlarda suffiks slavyan xalıqları jasaytuǵınlıq mámleketler degi sıyaqlı úlken orını tutmaydi. Mısalı, orıs xalıq punktleriniń 90 procentinen kóproǵi suffiksli bolıp tabıladı.

Toponim-geografiyalıq at da sóz. Lekin toponimler ataqlı atlar bolıp tabıladı. Ataqlı atlar til rawajlanıwınıń salıstırǵanda keyingi basqıshlarında turdosh atlar (apellyativlar) den kelip shıqqan. Áyyemgi tillerde ataqlı atlar bolmaǵan deyiwedi. Avstraliya, Afrika hám Amerikanıń túpkilikli jay xalıqları — aborigenlar tillerinde ataqlı atlar júdá kem eken. Bunday tillerde turdosh atlar, qanday da sóz birikpeleri ataqlı atlar wazıypasın atqarar eken. Áne sonday sóz birikpeleri barǵan sayın turaqlı forma aladı. Adamlar aylanaındaǵı ózlerine tanıs kishi aymaqtaǵı jaylami «Balıq tutılatuǵın ko'l», «Sel keletuǵın saylıq», «Qoy qırılǵan jaylaw», «Cho'chqali soy» sıyaqlı pútkil bir gáplerden ibarat sóz birikpeleri menen ataydilar.
Konkret geografiyalıq obiektlami ańlatatuǵın bunday sóz birikpeleri hám turdosh atlar kóp bolmaǵanınan bara-bara ataqlı atlarǵa aylanadı.
Geografiyalıq ataming payda bolıwı ulıwma túsiniktiń konkretlesiwi hám individuallasıwı áqibeti.

Turdosh atlar áne sol jol menen toponimlesedi, yaǵnıy toponimlerge aylanadı. Mısalı, alma sózi ulıwma alma baǵların ańlatatuǵın ulıwma túsinik eken, turdosh otligicha qolaveradi. Bul túsinik individuallashsa, konkret bir obiektti ańlatpalay baslasa hám sonday etip ayırım bir túsinikti bildirse, ataqlı otga aylanadı qaladı.

Úlken jar sózleri individuallashmas, konkretlashmas, yaǵnıy qandayda obiektti ańlatpalamas eken, unamsız relef formaların ańlatatuǵın turdosh at, apellyativ bolıp qolaveradi. Sonday etip, toponimler geografiyalıq túsiniklerdiń konkretlesiwi hám de individuallasıwı processinde turdosh atlardan payda bolǵan hám payda bola beredi.
Toponimlashish ádetde dáslepki ulıwma túsiniktiń arnawlı bir bir obiektke baylanısıwı processinde júz beredi. Sol sebepli bir sózdiń ózi yamasa sóz birikpesi áyne waqıtta turdosh at bolıwı da (eger túsinik konkret bir obiektti ańlatpalamasa) yamasa toponim da bolıwı múmkin (geografiyalıq obiektti bildirse). Mısalı, biydayzor biyday egilgen hár qanday atız, Biydayzor qiri bolsa konkret bir orınnıń atı sıyaqlı.
Geografiyalıq atlar turdosh atlar leksikasidan ajralıp shıqqan waqıttan baslap ózi ańlatpalaǵan geografiyalıq obiekttiń belgilerinen uzaqlasa baradı. Toponimler sóylewde sol obiekttiń basqalardan ayrıqsha nıshanaların atap ótiwge emes, bálki konkret obiektti basqalardan ajıratıp kórsetiwge xızmet etedi. Toponimge aynalǵan sóz jańa mánis kásip etedi, endi bul sóz konkret, birden-bir, jańa bir túsinikke aylanadı.
Geografiyalıq atlar kóbinese geografiyalıq obiektti ifodlaydigan túsinikten basqa mánis anglatmay qóyadı. Mısalı, Qoraqishloq degende, kishilew xalıq punkti túsiniledi. Awıl da qara reńde bo'larmeken degen soraw hámmede de payda bo'lavermaydi. Bul awıldıń atı qara degen urıw atınan kelip shıqqanın ózbek urıw qáwimlerin mayda tarmaqlarınasha biletuǵın etnografgina aytıp bere alıwı múmkin.
Yamasa Shárshembi awılınıń nege sonday atalǵanlıǵı tuwrısında kópshilik oylap o'tirmaydi, onıń qay jerde,- qaysı wálayat, qaysı rayonda, qanday awıl ekenligi áhmiyetlilew. Bulmanda shárshemb Luni bazar bolǵanı haqqında túsinik eles-eles eske keliwi múmkin.
Sózdiń ádetdegi mánisinden alıslasıwı hám arnawlı bir obiekt menen baylanıslı konkret, individual tasawuming payda bolıwı toponimleshish procesi esaplanadi.Toponimge aynalǵan sóz jańa mánis jańalıq ashıw menen kóbinese tipik toponim forma aladı, toponimler ushın tán bolǵan qosımshalar (suffikslar) payda boladı. zbekiston toponimleri,atap aytqanda oykonimlari ushın— iston (Kebiriston, Baǵıston),-iya (0'zbekiya, Mıńıya),-kár (Paxtakesh, Jawınnan suw ishetuǵınkor),-cha (Qudıqsha,Bulaqsha ) sıyaqlı affikslar xarakterli bolıp tabıladı.
Házirgi waqıtta geografiyalıq atlardıń toponimleshish dárejesi túrlishe. Key bir toponimlerda sóylemin toponimge aylanbastan aldınǵı mánisi anıq bilinib turadı, basqa birdey toponimlerde bólegi saqlanıp qalǵan, úshinshi birdey atlarda biliner bilinbes bilinedi, taǵı birdeylerinde bolsa ulıwma joǵalıp ketken. Sol sebepli de mánisi túsiniksiz bolgan toponimlerni bir az ózgertirip túsinikli qılıw tuwrı emes, bunday atlar áyyemgi tillerden qalǵan qımbatlı tilge tiyisli hám tariyxıy yadnamalar boliwi múmkin.
Kóbinese toponimler grammatik hám semantik tárepten házirgi formaǵa kelgunge shekem ádewir ózgerislerge dus kelgen. Toponimlerni payda boliwina qaray eki túrge boliwi múmkin: tábiyiy jol menen payda bolgan, xalıq tárepinen qoyılǵan taponimlar hám jasalma jol menen payda etińan, qarar menen qoyılǵan toponimler.
Tiykarı geografiyalıq atlar xalıq ijodi jemisi bolıp tabıladı. Kóbinese toponimler kútilmegende payda bolmaydi. Datlabki geografiyalıq obiektler, mısalı, awıl túrlishe atalıwı múmkin. Aytaylik, relefiga, suw dáregine onı ózlestiriwge úles qosqan adamlardıń ısımlarına, qaray «falonchi awıl», «falonchining qishlogi» dep júritiliwi múmkin. Bara-bara sol atlardan biri yutib shıǵadı. Mısalı, ol nayman urıwınıń awili atınıń aladı. Bunda anıq toponimge aylanıw procesi tugamaganidan taponim pútkil bir gapdan ibarat hám isletiw ushın qopal boladi hám tildiń leksik qurallami tejew nizamlıqına kóre bul toponim aqır-aqıbetde Nayman formasın aladı.
Geografiyalıq at uzaq tariyxıy waqıt dawamında turdosh at formasındaǵı túsin pútkilley ózgertirip jiberiwi de múmkin.
Mısalı, otqa sıyınıwshı — zardo'shtiylami musulmanlar mug'lar deyiwedi. Ózbekistanda Mug'on, Mug'xona sıyaqlı toponimler áne sol otqa sıyınıwshılardan qalǵan. Miq, Miqtepa sıyaqlı atlar da sol mug' sóziniń janlı tildegi in'ikosi bolıp tabıladı. Yamasa meshittegi keń namazxana Xonqa, Dizak (diz, sug'd tilinde «qo'rg'on») Jizzaq, aqba (arabsha shıgarlıq ) ovg'a formasın alǵan hám taǵı basqa.
Bir qansha toponimistler geografiyalıq atlar leksikaning basqa bólimlerinen parq etip, sezilerli bir mániske iye emes hám geografiyalıq obiektti basqalardan ajıratıp kórsetiw ushınǵana xızmet etedi degen pikirde.Fonetikalıq ózgeriwlami tilge tiyisli izertlew joli menen anıqlasa boladi.
Biraq geografiyalıq atlar hesh qanday mánis tashimaydi, deyiw tuwrı emes. Bunday pikir toponimlerdin qımbatlı ruwxıy estelikler retindegi rolin biykar etedi. Geologlar neden qansha qımbat bahalı jer astı bayliklarini taponimlarga qaray tabılǵanın tastıyıqlap berdiler.
Sonday etip, geografiyalıq. atlar konkret geografiyalıq túsiniklerdi ańlatadı. Waqıt ótiwi menen geografiyalıq atlardıń umumlashish hám irilew obiektlami ańlatıw procesi júz beredi. Házirgi úlken bir aymaqtıń atı dáslepki payıtlarda kishi bir maydandı bildirgen hám az-azdan pútkil bir aymaqtıń atı bolıp qalǵan. Mısalı, assuriyliklar Ege teńiziniń arqa jaǵaın eramızǵa awalgi eki mıńınchi jıllarda — «kun shıǵıw», «sharq» dep atay baslaǵan.Keyinirek pútkil bir kontinent sol at menen atalatuǵın bolǵan. Pomir, Tyanshan sıyaqlı iri tawlıq úlkelaming atları da daslep qandayda eho'qqi yamasa kishilew tawdı ańlatpalaǵan : kartalar payda bolıp, adamlardıń geografiyalıq tasawurlari keńeygennen keyin bolsa kútá úlken tawlıq aymaqlarǵa at qoyıw mútajligi tuwılǵannan keyin, házirgi túsinikti anglata baslaǵan.
Áne sol aytılǵanlardan toponimika úyrenetuǵın obiektlerdiń kólemi haqqında toqtalıp ótiwge tuwrı keledi. Ekenin aytıw kerek, mikrotoponimiya, mezotoponimiya hám makrotoponimiya degen túsinikler bar.
Mikrotoponiya kishi jer maydanları, tábiyiy yamasa jasalma shegara menen bóleklengen egin atızları, áwliye, qudıq, tóbelik sıyaqlı kishi obiektlerdiń atları bolıp tabıladı, bunday atlar ele uzul-kesil toponimge aylanıp bolmaǵan bolıwı múmkin: boning jeri, Mullaning qızı ushgan (jar tas), Yoldoshdin ati ushgan sıyaqlı mikro toponimlerdi rásmiya toponimler dep bolmaydı. Usınıń menen birgelikte de grammatik, da semantik tárepten taponimlik huqıqın alǵan mikrotoponimlar da kem emes. 1966 jılda Jizzaq wálayatı Zomin rayonında ózim tuwılıp ósińki Tamtum awılı átirapındaǵı mikrotoponimlar arasında Úlken yoHning astı, Baltaboyning mo'lasi (mo'la-tas terip etilgen belgi), Ándizdiń teskayi (Ándiz o'simligi ósip jatqan kún tegmas janbawır ), Orziboyning yolgHz toli, Piste chiqqich («Piste kógerip shıǵıs jay») sıyaqlı shala toponimler ushraydı.
Usınıń menen birgelikte Yusupning jeri, Turdiqulning chorbog sıyaqlı toponimleshish Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde turǵan mikrotoponimlar kóbirek ushraydı.
Bunda kóbinese antroponim — kisi atınan basqa qosımshalar túsip qalıp, ellips toponimler payda bolıwı múmkin. Joqarıdaqayd etilgen sıyaqlı, bul dizimde Íyt yetmas (júyrik bolǵanınan «Íyt yetolmas* dep laqap alǵan Muso atlı kisiniń jeri bolǵan ), Nebo'sa (ózbeklaming ne bo'sa urıwınan bolǵan Xolmat atlı kisiden Sariboy baba satıp alǵan jer), Qalek (Xolbeksart atlı kisige qarawlı jer) sıyaqlı haqıyqıy toponimler da bar. Sonday etip, mikrotoponimiyani toponimlerdin beshigi deyiw múmkin. Ol jaǵdayda toponim payda bolishining barlıq basqıshların kuzatsa boladı.