Temur va temuriylar davri madaniyatining Markaziy Osiyo hamda jahon madaniyati rivojidagi o‘rni va ahamiyati

1. 
   Temur va temuriylar davri madaniyatining Markaziy Osiyo hamda jahon madaniyati rivojidagi o‘rni va ahamiyati
   

Amir Temur va uning avlodlari hukm surgan tarixiy davrni nazardan o'tkazar ekanmiz, bunda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning yuksak marralari sari ko'tarilgan Movarounnahr va Xurosonning butun yorqin manzarasi ko'z o'ngimizda namoyon bo'ladi.

Markaziy Osiyo xalqlari sivilizatsiyasi va madaniyati ravnaqining yuqori cho'qqisi hisoblangan Temuriylar davri nafaqat shu mintaqa doirasida, balki umumjahon miqyosida ham o'ziga xos yuksak bosqich bo'ldi. Uning qudratli aks-sadosi asrlar osha avlodlar qalbi va tafakkurini hamon nurlantirib kelmoqda.

Ona tariximizning mana shu muhim bosqichida halq dahosi, qudrati bilan betimsol moddiy va ma'naviy madaniyat namunalari, mislsiz osori atiqalaru monumental me'moriy obidalar bunyod etildi. llm-fan yuksaldi. Bunday yuksalish Amir Temur va uning avlod-larining ilm-fan, ma'rifat ravnaqiga alohida rag'bat, katta sa'y-harakat bog'laganliklari natijasi bo'ldi.

Xususan, Amir Temur siymosiga to'xtaladigan bo'lsak, uning o'zi yuksak ma'rifatparvar hukmdor sifatida xalq ichidan chiqqan qanchadan-qancha noyob iste'dodlar, ilmu urfon va din ahllari, me'moru hunarmandlarni parvarishlab o'stirish barobarida mam-lakat obodonligi, ravnaqi uchun ham doimiy harakatda, izlanishda bo'ldi. Uning davrida Samarqand va yurtning boshqa hududlarida qad rostlagan serhasham saroylar, bog'-rog'lar, masjid-u madra-salar, rabot-u karvonsaroylar, ko'priklar, suv havzalari va boshqa inshootlar Sohibqiron salohiyati va faoliyatining nechog'lik ko'p qirraliligiga dalolatdir.

Xurosonning obod o'Ika sifatida gullab-yashnashi ham Temuriylar davriga to'g'ri keladi. Shohruh Mirzo va uning vorislari tomonidan barpo etilgan 150 dan ziyod mashhur obidalar, jumladan, «Bog'i Zog'on», «Bog'i jahon» qal'a maskanlari, «Gavharshodbegim» madrasasi, Boysunqur «Nigoristoni» (Badiiy akademiyasi), yoxud Husayn Boyqaro davrida (1469-1506) uning do'sti, she'riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy rahnamoligida Hirot va uning atrofida qurilgan 300 dan ziyod noyob bino va inshootlar: masjid, madrasa, maqbara, xonaqoh, hammomu shifoxonalar, saroylar, istirohat bog'lari, rabotu karvonsaroylar, suv havzalari, ko'prik, korizlar-bular hammasi Temuriylar zamonasi madaniy yuksa-lishining ishonchli tasdig'idir.

Ilm-fan ravnaqi. Temuriylar ma'naviy madaniyati to'g'risida gap borganda, dastavval, ona yurtimizda Uyg'onish davrining ikkinchi bosqichi bo'lgan bu oltin asrda ilm-fanning nechog'lik ravnaq topganligi hamda uning jahon ilmu urfoni taraqqiyotiga qo'shgan bebaho hissasi haqida har qancha g'ururlansak arziydi.

Bu davrning yana bir muhim yutug'i—bu ijtimoiy fanlar, xususan, tarixshunoslik sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir.

Bu xayrli ishlarning yuzaga chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo'lgan. Jumladan, Amir Temurning «Tuzuklari», Mirzo Ulug'bekning «To'rt ulus tarixi», Bobur Mirzoning «Boburnoma»si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta'sir ko'rsatganligi shubhasizdir. Temuriylar davrida salmoqli iz qoldirgan alloma olimlardan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Yazdiyning «Zafarnoma», Xofiz Abruning «Zubdat at-tavorix», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla ul-sa'dayn» va «Majma' ul-bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish o'rni va ikki azim daryoning quyilish joyi»), Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi», Mirxondning yetti jildli «Ravzat ul-safo» («Poklik bog'i»), Xondamirning «Makorimul axloq» («Yaxshi fazilatlar»), «Xabibus siyar fi axboru afodul bashar» («Xabarlar va bashariyat odamlaridan dilga yaqin siyratlari») asarlari o'sha zamon tarixshunoslik ilmining yuksaklik darajasini o'zida ifoda etadi. Ularning har birida nafaqat u yoki bu hukmdorlarning davlat siyosati yohud harbiy yurishlari yohud shaxsiyatlariga oid ma'lumotlar aks etib qolmay, balki shu bilan birga o'sha davrning barcha murakkab, ziddiyatli jarayonlari, tarixiy voqealar, hodisalar silsilasi ham ishonarli tarzda yoritilganligi ayon bo'ladi.

Temuriylar davrida xattotlik, tasviriy san'at va rausiqa madaniyati rivoj topdi. Bu sohada Mirali Tabriziy, Shayx Muhammad, Junaid Naqqosh, Temuriylar davri xattotligi va naqqoshligi maktabi atoqli vakillari: Sultonali Mashhadiy, Abdujamil Kotib, Darvesh Muhammad Toqiy, Mirali Qilqalam, Sulton Muhammad Nur va boshqalarning ijodi benazirdir. Masalan, nastaliq xatining mislsiz ustozi, «Qiblat ul-kuttab» (Kotiblar peshvosi) unvoni sohibi Sultonali Mashhadiy A.Navoiy va H.Boyqaroning ko'plab bebaho qo'lyozmalarini kitobot holiga keltirishda katta zahmat chekkan. Bundan tashqari Nizomiy, Farididdin Attor, Xo'ja Xofiz, Sa'diy Sheroziy, Husrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy singari mumtoz adabiyotimiz daholarining ko'plab asarlari ham uning betinim sa'y-harakatlari bilan ko'chirilib, avlodlarga armug'on etilgan.

Tasviriy san'atda. Shamsiddin Muhammad ibn Abdulhay, Shayx Turoniy, Abdulla Hiraviy, Ustoz Gung, Ustoz Jahongir nomlari alohida ko'zga tashlanib turadi. Ular chizgan yorqin tasvirlar, portretlar, tabiat manzaralari yohud jang tafsilotlari o'zining tabiiyligi, Einiqligi va origmalligi bilan kishini hayratga soladi.

Amir Temur nabirasi (Shohruh Mirzo o'g'li) Boysunqur Mirzo homiyligida bunyod topgan o'ziga xos badiiy akademiya rolini o'ynagan uning Nigoristonida ijod qilgan ko'plab mo'yqalam sohiblari tomonidan mukammal tarzda ishlangan son-sanoqsiz rangli tasvirlar, miniatura namunalari, kitob bezaklari, chunonchi, hind xalqi eposi «Kalila va Dimna», Sa'diyning «Guliston», Firdavsiyning «Shohnoma», Nizo-miyning «Xamsa» va boshqa asarlarga ishlangan tasviru bezaklar hanuzga qadar ham o'z ahamiyatini saqlab kelmoqda.

Musavvirlik san'atinmg tengi yo'q yulduzi Kamoliddin Behzod (1455-3537) ijodi ham Temuriylar davri san'atining yuqori cho'qqisi hisobfanadi. Uning mo'yqalamiga oid hadsiz-hisobsiz rangin tasvirlar, chunonchi, Yazdiyning «Zafarnoma», Jomiyning «Salomon va Ibsol», Sa'diyning «Bo'ston» va «Guliston», Nizomiyning «Xamsa» asarlariga ishlangan miniatura namunalari yohud Hirotdagi «Bog'i Behisht», «Ov qilayotgan Bahrom Go'r», «Tuyalar jangi» tasvirlari va shunga o'xshash rassomchilik asarlari bu tug'ma ijodkor iste'do-dining yuksak mahorati namunalaridir.

Temuriylar davri madaniy hayotida musiqa san'ati ham alohida o'rin tutgan. Alisher Navoiy «Mezonul-avzon» asarida xalq qo'shiq-chiligining sakkiz turi rivojlanganiigini qayd etadi. Bular - tuyuq, changchi, Uirkiy, orzuvoriy, muhabbatnoma, mustahzod va shu kabilar. Amir Temur davrida san'at va musiqa olamida mashhur bo'lgan siymolardan biri Abduqodir Go'yanda (1334-1435) bo'lib, uning hayotining katta qismi Samarqandda kechgan. Temuriylar davri musiqa san'atida Hirot ijodiy muhitining o'rni benihoya katta bo'lgan. Hirot musiqashunoslari o'z ijodlarida Navoiyning she'r va g'azallaridan kens iiodiv f^dalanganlar.

Badiiy adabiyot. Amir Temur va temuriylar davri madaniy muhitining yorqin sahifasini turkiy (eski o'zbek) adabiyotining ravnaqisiz tasavvur etib bo'lmaydi. Negaki, sarchashmalari ancha olis davrlardan boshlangan bu adabiyot bu vaqtga kelib yanada sayqal topib, uning badiiy imkoniyatlari yangi ufqlar kashf etib, yuksak rivojlanishga erishdi. Buning natijasida yangi-yangi nomdor shoiru adiblar ijod maydoniga kirib kelib, o'z betakror, umrboqiy asarlari bilan badiiy tafakkur xazinasiga salmoqli hissa qo'shdilar.

O'zbek mumtoz adabiyotining tamal toshini qo'ygan Mavlono Lutfiy (1366-1465) dan boshlab Haydar Xorazmiy (XIV asr oxiri,

XV asr boshlari), uning zamondoshlari Durbek, Gadoiy, Atoiy,

Sakkokiy singari zabardast turkigo'y shoirlar ijodining ravnaqi tufayli mumtoz adabiyotimiz yangi marralarga ko'tarildi va uning xilma-xil janrlarida bir-biridan go'zal va nafis badiiy asarlar yaratildi.

Lutfiiyning turkiy devoni, Xorazmiyning «Mahzanul asror» (Sirlar xazinasi), Durbekning «Yusuf va Zulayxo» asarlari yohud Gadoiy va Atoiylarning ishq-muhabbat, hayot nash'u namosini, inson shaxsi va uning yuksak orzu-armonlari, intilishlarini kuylagan otashnafas she'r-g'azallari, qasidalari - bular mumtoz o'zbek adabi-yoti rivojining muhim yutug'idir. Mazkur asarlarda o'zbek tilining jarangdorligi, uning badiiy imkoniyatlarining benihoyaligi, qolaversa, uning halqchilligi, yuksak estetik qudrati va ta'sirchanligi to'la kuch bilan ifodalanganligi ko'zga tashlanib turadi.

O'zbek adabiyotning yanada yuksak darajaga ko'tarilib, keng e'tirof topishida ulug' o'zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy (1441-1501) ijodi alohida o'rin tutadi. Negaki she'riyat mulkining sultoni Navoiy o'ziga qadar bo'lgan turkigo'y shoirlar ijodi erishgan yutuqlarni o'zida mujassamlashtiribgina qolmay, balki ayni zamonda o'zining serqirra ijodi bilan bu adabiyotning yuksak kamol topishi va dovrug'ini ko'tarilishiga mislsiz ulush qo'shdi.

Navoiy «Xamsa»siga kirgan «Hayratul-abror», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sabbayi sayyor», «Saddi Iskandariy» doston-larining har biri o'zining bebaho ma'naviy qudrati, badiiy yuksakligi, til boyligining mukammalligi bilan ajrafib turadi. Eng muhimi, o'zbek tilida ilk bor «Xamsa» bitishdek g'oyatda mashaqqatli vazifani sharaf bilan ado etgan Navoiy dahosi har qancha tahsinga sazovordir.

Ulug' mutafakkir asarlarini mutolaa qilar ekanmiz, ularda aks etgan, ilgari surilgan chin insonparvarlik, vatanparvarlik, mehnat-sevarlik, hayotga oshuftalik, keng ma'nodagi ishq-rnuhabbat g'oyalari vujudimizni qamrab oladi, o'ziga maftun etadi. Bit ham Navoiy ijo dining umrboqiyligidan, umumbashariy qadriyatlar ruhi bilan chuqur sug'orilganligidan yaqqol dalolatdir.

Shu bilan birga, bu davrda fors-tojik adabiyoti ham an'anaviy tarzda rivojlanishda davom etdi. Bu adabiyot dovrug'ini baland ko'targan, yuksak badiiy ijod namunalarini yaratgan Kamol Xo'jandiy, Xofiz Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Binoiy, Hiloliy va Vosifiy singari daho so'z san'atkorlari nomini alohida tilga olib o'tish joizdir. Ularrimg yuksak badiiy tafakkur ila yaratilgan umrboqiy asarlari, mana, necha asrlardirki, tarix va davrlar sinovidan o'tib, qanchalab avlodlar ongi: shuurini yolqinlantirib kelmoqda,

Shunday qilib, Amir Temur va Temuriylar davri Vatanimiz xalqlarining hayotiy taqdirida, uiarning ijtimoiy taraqqiyotning yuksak marralariga ko'tarilib borishi davomida o'chmas iz qoldirgan alohida bir tarixiy bosqich bo'ldi. Eng muhimi, bu davr Amir Temurdek buyuk siymoni tarix maydoniga chiqardi. Bu zoti sharif va uning avlodlarining mislsiz sa'y-harakatlari, bunyodkorlik faoliyati tufayli Movarounnahr va Xuroson o'lkalari ulkan o'zgarishlarga yuz tutdi. Mo'g'ullarning bir yarirn asrlik bosqini va zulm-asoratidan butunlay xalos bo'lgan ona yurtimiz qudratli saltanat darajasiga ko'tarildi. Ayni chog'da, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'naviy jihatlardan yuksalib, jahonga dovrug' taratdi. Ulug' ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan moddiy va ma'naviy madaniyatning yuksak namunalari, dur-u javohirlari mana necha asrlardirki, jahon ahlini hayratga solib, minnatdor avlodlar ardog'ida e'zozlanib kelmoqda.

2. 
   O‘rta asr Yevropa madaniyatida xristianlikning o‘rni.
   

Yevropa oʻrta asrlari tarixida ilk oʻrta asrlar (V-XI asrlar), Zrile (XII-XIII asrlar) va birinchi (XIV-XVI asrlar) davrlari mavjud. Bunday daraja, asrning o'rtalarida, Uyg'onish davrining bir qismi bo'lib, xuddi shunday qabul qilingan, XIV-XVI asrlarga to'g'ri keladi. Evropaning birinchi erlarida XVI-XVII asrlardagi Uyg'onish davri ko'rsatmalari. Bu asr islohot davri - protestant islohotlari va diniy urushlar davri deb ham ataladi.

V-VIII-modda. - "Xalqlarning buyuk ko'chishi" davri. IX-moddaga qadar. Zdbylshogo Yevropa kuchlari o'rtasida turdi. VI san'atda Franklar qirolligi. Merovinglar davrida va IX asrda. Buyuk Karl (Kerolinglar sulolasi shu nom bilan atalgan) davrida buyuk imperiya edi. X Art. Yangi Sakson sulolasi uchun Nimet xalqining Rim imperiyasi muqaddasdir. 9-asrda. o'zini Angliyaning yagona qirolligi sifatida o'rnatish.

1054 p. Rim-katolik bo'yicha xristian cherkovining parchalanishi, bu yunon pravoslavligi, masalan, XI asr. nasroniylik kampaniyalari davrini qayta tiklash, Evropa xalqini Islom va Vizantiya madaniyati bilan qanday bilish. Uyg'onish davrida davlat qoplanadi. Ispaniyaning Amerikani zabt etish haqidagi tasavvuri 15-asrda boshlangan. Evropaning eng zarur va yangi kuchi va "Volodarka dengizlari" inglizlar bo'lgan Impossible Armadie (yuzlab kemalardan iborat flotiliya) inglizlar tomonidan mag'lubiyatga uchragunga qadar shunday bo'ldi. Vidrodzhennya davri tarixi jonsiz mustaqil erlar bo'lib, ular orasida Florensiyaning eng mashhur bouleslari - Batkivshchina Vidrodzhennya, Venetsiyada, Milan, Genuya.

Diznaumosyaning Yevropa xalqlarining miflari haqida o'rta muddatli epos, bunday badbo'y hidning asosi bo'ldi. Qahramonlik yozuvidan degan ma'noda Kazkovo-fantastik (mifologik) realdan ko'rinmaydi. Nyvídomíshy Nímetskiy dostoni - "Nibelungi haqida Pisnya". Matn XIII asrning qulog'iga o'xshaydi, ammo bu uzoq vaqt oldin ekanligi aniq. Qatlamning soatlarida o'zgarish va ularga qarshi artish bor, bu epik uchun odatiy holdir. Nibelunglar - qozoqlar, ular uchun kurash olib borilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari. O‘ldirilgan lirik Zigfrid xizmatida boylarning hidi. Mamlakatning boshqa qismida 437 rublda vayron qilingan Burgundiya qirolligining vakillari Nibelunglar deb ataladi. kochívniki gunami on choly z Attiloyu.

XI asrgacha. butun Zakhidna va Markaziy Yevropa nasroniylikni qabul qildi va Rim papasining ruhiy Rabbiysini mensimay qoldi. Yana bir shubha - vahshiylar Rim ustidan g'alaba qozonishdi, lekin ular Yahudiyani zabt etgan Rimni yengib o'tganidek, xristianlikni ham qabul qildilar.

O'rtadagi G'arbiy Evropa madaniyati, D. Feiblmanning fikricha, katolik cherkovining hukmron institutidan diniy madaniyat turi sifatida o'rnatilishi kerak. Madaniyatning diniy turi, vvazhaê D. Feiblman, madaniy taraqqiyotga kelsak, men o'z rolimni o'ynay boshlayman va konservativ bo'laman.

Evropaning diniy hayoti uchun katta ahamiyatga ega Chernech ordeni bo'lib, eng muhim boules Frantsisk ordeni bo'lib, nasroniy voiz Frensis Assyzkiy (1181 yoki 1182-1226 rr ..), Avliyolar uyi ordeni tomonidan nishonlangan. Dominikom 1215 r da. Benedikt (V-VI asrlar).

3. Muzeylar, tеаtr, sirk, musiqа vа qo‘shiqchilik sаn’аti vа spоrt tаrаqqiyoti.

Hоzirgi dаvrdа bаdiiy mаdаniyat murаkkаb sistеmаdаn ibоrаt bo’lib, uning аsоsiy qism-bo’lаklаrini sаn’аt turlаri tаshkil qilаdi. Sаn’аtning turlаrgа bo’linishi uzоq dаvоm etgаn tаriхiy rivоjlаnish хоsilаsidir. Ibtidоiy jаmоаdа bаdiiy fаоliyat yaхlit, tаrzdа аmаl qilgаn edi. Ijtimоiy mеhnаt tаqsimоti, bаdiiy fаоliyatning mеhnаt, e’tiqоd, rаsm-rusumlаr ko’rinishlаridаn хаlоs bo’lishi, insоnning jismоniy vа аqliy jihаtlаrdаn kаmоl tоpishi tufаyli bаdiiy fаоliyatning аlоhidа-аlоhidа ko’rinishlаrigа bo’linib kеtishi jаrаyoni sоdir bo’lgаn. Sаn’аt turlаri, umumаn, sаn’аtgа хоs bo’lgаn eng muhim bеlgilаrgа egа bo’lgаn hоldа, ulаr hаr biridа, u аdаbiyot, mе’mоrchilik yoki musiqа bo’lmаsin, mаzkur bеlgilаr o’zigа хоs ko’rinishlаrdа nаmоyon bo’lаdilаr. Sаn’аt turlаri umumаn sаn’аtgа nisbаtаn хususiyning umumiygа nisbаti munоsаbаtidа bo’lаdilаr. Estеtik tаfаkkurning tur hоsil qilinishi mаnbаlаri mаsаlаsigа аlоhidа e’tibоr bеrgаnligi vа undа ikki yo’nаlish vujudgа kеlgаnligi mа’lum. Ulаrdаn birinchisi-sаn’аt аyrim turlаri vujudgа kеlishining mаnbаi vоqеlikning murаkkаbligini, u оbrаzliligi vа ko’p tоmоnligini bildirishidа ifоdаlаnаdi. Mаsаlаn, Lеssing u yoki bu sаn’аt turi vujudgа kеlishining sаn’аt vоqеlikning qаysi tоmоnigа mo’ljаl оlgаnligi bilаn bоg’lаydi. O’zining «Lаооkоn» risоlаsidа shе’riyat vа tаsviriy sаn’аt turlаrini bir-birigа qiyos qilib, аsоsiy e’tibоrni ulаr mаvzulаrining bоshqа-bоshqа ekаnligigа qаrаtаdi, mаvzu хususiyatlаridаn esа tаsvir vоsitаlаrini kеltirib chiqаrаdi. Ikkinchi yo’nаlishni u sаn’аt turlаri ko’p оbrаzliligini sub’еktiv оmil-insоn his-tuyg’usi, bоyligi, idrоk etish хususiyatlаri, insоn mа’nаviy qоbiliyatlаri bilаn bоg’lаydi. Mаzkur yo’nаlish I.Kаnt qаrаshlаridа ko’prоq ifоdа tоpgаn bo’lib, u sаn’аt turlаri ko’p оbrаzliligini insоn mа’nаviy qоbiliyatining ko’p оbrаzliligidаn kеltirib chiqаrgаn edi.

    Sаn’аt turlаri vujudgа kеlish mаnbаigа bo’lgаn bu ikki nuqtаi nаzаrdа o’zаrо ziddiyat yo’q, lеkin mа’lum fаrqlаr bоr, аlbаttа. Sаn’аt аyrim turlаri hоsil bo’lishidа vоqеlikning hаl qiluvchi аhаmiyatini tаn оlgаn hоldа, sub’еktiv оmil, birinchi nаvbаtdа, insоn idrоki хususiyatlаrini hаm inоbаtgа оlish zаrurdir. Sаn’аtkоr ijоdi jаrаyonidа fоydаlаnilаdigаn mоddiy аshyo хususiyatlаrini hаm e’tibоrdаn qоchirmаslik kеrаk. Mоddiy аshyo ko’p jihаtdаn u yoki bu sаn’аt turigа хоs bo’lgаn tаsvirli-ifоdаli vоsitаlаr хususiyatlаrini yuzаgа kеltirаdi.

    Sаn’аt turlаri o’rtаsidа o’zаrо bir-birining o’rnini bоsish jаrаyonlаri аmаl qilmаydi. Ulаr hаr biri o’zichа nоdirlik vа qаytаrilmаslik аhаmiyatigа mоlikdir. Chunki ulаrning hаr biri vоqеlikning o’zigа tеgishli аniq bir tоmоnini to’lа vа bеvоsitа аks ettirаdi. Sаn’аtning hаr bir turi аniq hаyotning u yoki bu tоmоnini аks ettirishdа, u yoki bu insоniy his-tuyg’ulаrni ifоdаlаshdа bоshqа turlаrgа nisbаtаn ustuvоr o’rin egаllаydi. Shuning bilаn birgа, bоshqа turlаrgа nisbаtаn muаyyan chеklаngаnlik хususiyatigа hаm egа bo’lаdi. Mаsаlаn. bаdiiy аdаbiyot hаyot kеng vа tеrаn аmаl qilishini аks ettirishdа, insоn ruhi аqliy tоmоnlаrini оchib bеrishdа tеngi yo’q sаn’аt turi hisоblаnаdi. Аmmо u hаm mаvjud chеklаngаnlik хоssаsigа egаdir. U insоniy his-tuyg’ulаr bаrchа bоyligini, insоn sеzgilаri хilmа-хil qirrаlаrini ifоdаlаshdа musiqаgа, vоqеlikning tаsvirli his-tuyg’uli tоmоnlаrini idrоklаshni ifоdаlаshdа tаsviriy sаn’аtgа tеng kеlа оlmаydi.  Hаttо, аdаbiyot, musiqа, tаsviriy sаn’аt imkоniyatlаridаn bаhrаmаnd bo’lib vujudgа kеlаdigаn kinо sаn’аti hаm bа’zi bir jihаtlаrdаn ulаrning hаr birigа tеnglаshа оlmаydi. Shuning uchun sаn’аtning bir turini bоshqаsigа qаrshi qo’yish yoki ulаr o’rtаsidа bаlаnd-pаst zinаpоyalаsh (iеrаrхiya)gаnlik sistеmаsini vujudgа kеltirib, mushоhаdа qilish yarаmаydi. Sаn’аtning bаrchа turlаri tеng аsоsdа аmаl qilаdilаr, аmmо vеqеlikning аniq tоmоnlаrini аks ettirishdа bоshqа turlаrigа nisbаtаn ustuvоr nаmоyon bo’lаdilаr.

   Sаn’аt turlаrining хususiyatlаri ulаrning ijtimоiy burch-vаzifаlаridа hаm ifоdа tоpаdilаr. Hаr bir tur sаn’аtgа хоs bаrchа vаzifаlаrni аdо etgаni hоldа bu

vаzifаlаr sаn’аtning turlаridа хilmа-хil to’lаlik dаrаjаsi bilаn аmаl qilаdilаr. Mаsаlаn, sаn’аtning bilish vаzifаsi bаdiiy аdаbiyotdа vа u bilаn bоg’lаngаn bоshqа turlаrdа аlоhidа nаmоyon bo’lаdi. Musiqа shахs his-tuyg’u mаdаniyatining shаkllаnishidа аlоhidа аhаmiyat kаsb etаdi. Tаsviriy sаn’аt tаmоshа оrqаli kuzаtish mаdаniyatini yuksаltirishdа eng muhim vоsitа sаnаlаdi. Оchiq sаhnа (estrаdа) vа tsirk sаn’аti ko’ngil оchib, tаmоshа qilishdа tеngi yo’q tur sifаtidа o’z vаzifаsini bаjаrаdi.

    Оg’zаki sаn’аt hаm оg’zаki хаlq ijоdidаn аjrаlib chiqib, аsl bаdiiy аdаbiyot dаrаjаsigа ko’tаrildi vа u insоn, tаbiаt vа jаmiyat o’zаrо munоsаbаtlаri muаmmоsini butun bоrligichа to’lа o’zlаshtirа bоshlаdi.

    O’z rivоjlаnish jаrаyonidа sаn’аtning hаr bir turi uning bоshqа turlаri bilаn o’zаrо munоsаbаtlаrgа kirishаdi, muаyyan bаdiiy sistеmаning аniq qismi sifаtidа аmаl qilаdi. Sаn’аt rivоjlаnishining tаriхiy dаvrlаri fаqаt g’оyalаr vа оbrаzlаr, estеtik оrzulаr vа did-fаrоsаt bilаnginа emаs, bаlki sаn’аt turlаrining muаyyan sistеmаsi bilаn hаm fаrq  qilаdilаr. Vujudgа kеlgаndаn kеyin birоr sаn’аt turi bоshqа yo’qоlib kеtmаydi, аmmо bаdiiy sistеmаning аniq turlаrining o’rni, dеmаk, ulаrning jаmiyatdаgi o’ynаydigаn rоli muhim o’zgаrishlаrgа duch kеlаdi.

   Sаn’аt turlаri аlоhidа tаrzdа emаs. bаlki bir-birigа o’zаrо tа’sir o’tkаzish jаrаyonidа rivоjlаnаdilаr. O’zаrо tа’sir o’tkаzish tаbiаti vа bundа sаn’аt u yoki_bu turining еtаkchi rоli dоim o’zgаrib turаdi. O’zаrо tа’sir o’tkаzishning оb’еktiv аsоsini vа yakun mаnbаini vоqеlik tаshkil qilаdi. Hаr bir sаn’аt turi o’z хususiyatigа egа bo’lgаn hоldа, o’z tа’sir kuchi vа ifоdа imkоniyatlаrini охirigаchа nаmоyon qilishgа intilаdi, shu bilаn birgа, bоshqа sаn’аt turlаrining yordаm mаdаdigа muhtоj bo’lаdi. Bir vаqtning o’zidа hаr bir sаn’аt turi bir tоmоndаn аlоhidа bo’lib оlgаn mustаqilligini sаqlаshgа intilishi jаrаyoni, ikkinchi tоmоndаn, ulаrning bir-biri ichigа o’zаrо singib bоrish jаrаyonlаri sоdir bo’lib turаdi. Mutахаssislаr fikrigа ko’rа, Uyg’оnish dаvri tеаtr tаsviriy sаn’аtdа mаsоfа-istiqbоl sifаtining bеlgilаnishigа surаt vа mаvzuli mаnzаrа ko’rinishlаrining vujudgа kеlishigа judа muhim tа’sir ko’rsаtgаn.

    Sаn’аt sistеmаsidа bаdiiy аdаbiyot еtаkchi o’rinlаrdаn birini egаllаydi, sаn’аt bоshqа turlаrining rivоjlаnishigа muhim tа’sir o’tkаzаdi. U nаfаqаt tеаtr vа kinо sаn’аtining zаruriy dаstlаbki аsоsini tаshkil etаdi, bаlki musiqа vа tаsviriy sаn’аt аsаrlаridа hаm uning tа’siri sеzilib turаdi. Bоshqа sаn’аt turlаrigа tа’sir o’tkаzish bilаn birgа, bаdiiy аdаbiyotning o’zi bоshqа turlаr, jumlаdаn, tаsviriy sаn’аt vа kinо tа’sirigа uchrаydi.

Mustaqillik yillarida sport O‘zbekiston milliy madaniyatining tarkibiy qismi sifatida rivojlantirildi. Sport aholini, xususan yoshlarni jismoniy va axloqiy tarbiyalashning, xalqlar o‘rtasida do‘stlikni mustahkamlash va mamlakatimiz ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotining muhim omilidir. 1992- yil 5- fevralda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining „Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida“gi Qonuni sportni ommaviy ravishda rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. 46 mingdan ortiq sport inshootlari — sport sog‘lomlashtirish klublari, bolalar, o‘smirlar sport maktablari, olimpiya o‘rinbosarlari bilim yurtlari, oliy sport mahorati maktablari, o‘yingohlar, sport zallari, maydonlari, hovuzlar barpo etildi va ta’mirlandi. Ularda 7 mln kishi jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 1992- yil yanvarda O‘zbekiston Milliy olimpiya qo‘mitasi tuzildi va 1993- yil sentabrda xalqaro olimpiya qo‘mitasining 101sessiyasida rasmiy e’tirof etildi. 1996-yil 14-avgustda Toshkentda olimpiya muzeyi ochildi. 1992-yili Barselonada o‘tkazilgan olimpiya o‘yinlarida O‘zbekiston sportchilari 3 ta oltin, 2 ta kumush, 1 ta bronza medallarini qo‘lga kiritdilar. Sportning boks turi jadal o‘sdi. Artur Grigoryan, Muhammadqodir Abdullayev kabi o‘zbekistonlik bokschilarning nomi jahonga mashhurdir. 1999-yil avgust oyida Amerikaning Xyuston shahrida o‘tkazilgan X Jahon chempionatida O‘zbekiston boks komandasi 83 mamlakat o‘rtasida AQSH va Kuba komandalaridan keyin faxrli uchinchi o‘rinni egalladi. Bokschilarimiz M.Abdullayev va O‘.Haydarovlar oltin, T. Turg‘unov kumush medali sohibi bo‘lishdi. 2000- yili Avstraliyaning Sidney shahrida o‘tkazilgan 27-yozgi Olimpiada o‘yinlarida bokschilar M. Abdullayev oltin, Sergey Mixaylov va Rustam Saidovlar bronza medallarini, kurashchi Artur Taymazov kumush medalni qo‘lga kiritib, O‘zbekiston bokschilari shuhratini olamga namoyon qildilar. O‘zbek bokschisi Ruslan Chagayev 2007- yil 14- aprel kuni Germaniyaning Shtutgart shahrida professional boksning WBA yo‘nalishi bo‘yicha jahon chempioni N. Valuyev bilan bo‘lgan bellashuvda g‘alaba qozonib, o‘ta og‘ir vazn toifasi bo‘yicha jahon chempioni unvonini qo‘lga kiritdi.

Vatanimizda sportning tennis turi rivojlandi. 168 ta tennis korti, eng zamonaviy Yunusobod tennis majmuasi barpo etildi. Yunusobod tennis saroyida 1994—2002-yillarda O‘zbekiston Prezidenti kubogi uchun 9 marta xalqaro tennis musobaqalari o‘tkazildi. 1999-yilning iyul oyida Londonda o‘tgan tennis bo‘yicha yoshlar xalqaro turnirida toshkentlik sportchi Iroda To‘laganova Uimbldon turnirida g‘olib chiqib, kumush kubokning kichraytirilgan nusxasini qo‘lga kiritdi. 1998- yil may oyida mamlakatimiz alpinistlari Himolay tog‘ining eng baland „Everest“ cho‘qqisiga chiqib, O‘zbekiston dovrug‘ini dunyoga taratdilar. 1994-yilda Xirosimada o‘tkazilgan Osiyo o‘yinlarida o‘zbekistonlik yengil atletikachilar, merganlar, kurashchilar, dzyudochilar, bokschilar, futbolchilar jami 40 ta, jumladan, 10 ta oltin medal sohibi bo‘ldilar. 1999-yilda Germaniyada yoshlar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan karate bo‘yicha xalqaro turnirda 200 mamlakatdan 900 nafar sportchilar qatnashdi. Unda ishtirok etgan O‘zbekiston komandasi faxrli uchinchi o‘rinni egalladi. 2002-yil 29-sentabr 14- oktabr kunlari Janubiy Koreyaning Pusan shahrida bo‘lib o‘tgan Osiyo o‘yinlarida o‘zbekistonlik sportchilar sportning 24 turi bo‘yicha muvaffaqiyat bilan qatnashib, 15 ta oltin, 12 ta kumush, 24 ta bronza medallarini qo‘lga kiritib, qirqdan ortiq mamlakatlar orasida faxrli beshinchi o‘rinni egalladilar. Mustaqillik sharofati bilan milliy o‘zbek kurashi tiklandi. 1992-yilda Termiz va Shahrisabz shaharlarida dastlabki milliy kurash bo‘yicha xalqaro musobaqa o‘tkazildi. Milliy kurashimizning nazariy jihatlari va qoidalari ishlab chiqildi va xalqaro ekspertlar tomonidan e’tirof etildi, xalqaro sport turlari qatoridan o‘rin oldi. 1999-yil may oyida Toshkentda dunyoning 50 dan ortiq mamlakatlaridan kelgan sportchilar ishtirokida kurash bo‘yicha birinchi jahon chempionati bo‘lib o‘tdi. Unda o‘zbekistonlik kurashchilar 3 ta oltin, 3 ta kumush, 3 ta bronza medallarini qo‘lga kiritdilar. Akobir polvon, Kamol polvon, Òoshtemir polvonlar nomi butun jahonga taraldi. Xalqaro kurash assotsiatsiyasi tuzildi, uning faxriy Prezidenti etib Islom Karimov saylandi. 2000—2002- yillarda Bedford shahrida 3 marta Islom Karimov nomi bilan ataluvchi xalqaro turnir bo‘lib o‘tdi. 2002-yil oktabrda Xalqaro kurash assotsiatsiyasi Xalqaro sport federatsiyasi a’zoligiga qabul qilindi. O‘zbek milliy kurashi xalqaro sport turi sifatida butun dunyoda e’tirof etildi. 2004- yilda Liviya poytaxti Tripoli shahrida bo‘lib o‘tgan shaxmat bo‘yicha jahon chempionatida 56 mamlakatdan 128 nafar shaxmatchi qatnashdi. Ular orasida hamyurtimiz, xalqaro grossmeyster Rustam Qosimjonov ham bor edi. Rustam Qosimjonov barcha da’vogarlar ustidan g‘alaba qozonib, jahon chempioni degan yuksak unvonni qo‘lga kiritdi. Bu g‘alaba butun xalqimizga cheksiz quvonch va g‘urur-iftixor bag‘ishladi

2016-yilgi Rio-de-Janeyro shahrida (Braziliya) bo‘lib o‘tgan XXXI yozgi Olimpiada mamlakatimiz tarixidagi eng sermahsul musobaqa bo‘ldi. Ushbu Olimpiadada eng ko‘p medalni bokschilarimiz qo‘lga kiritishdi. Charm qo‘lqop ustalarimizning 7 nafari Riodan medal bilan qaytishga muvaffaq bo‘ldilar. Ular: Hasanboy Do‘stmatov, Shahobiddin Zoirov, Fazliddin G‘oyibnazarov (oltin), Shahram G‘iyosov, Bektemir Meliqo‘ziyev (kumush), Rustam To‘laganov (bronza), Murodjon Ahmadaliyev (bronza). Ushbu natija Olimpiadadagi boks musobaqalaridagi eng yuqori natijadir. Sportning ushbu turida medal jamg‘arish bo‘yicha ular Kuba, Qozog‘iston va Rossiyadan tashrif buyurgan raqiblarini ortda qoldirib, mazkur sport turida birinchilikka erishdilar. Og‘ir atletikachimiz Ruslan Nuriddinov Olimpiada rekordini qayd etgan holda, oltin medal sohibiga aylandi.